نص بر امام در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
←مقدمه
(←منابع) |
(←مقدمه) |
||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
*چگونگی انتقال نص به مؤمنان از مسائل بسیار مهم اندیشه دینی و کلامی [[امامیه]] در سده ۳ ق بوده است. [[امامیه]] برای نفی نظام موروثی [[امامت]]، همواره بر نصب [[امام]] از سوی [[امام]] پیشین که البته بنابر آموزه "نص" مبتنی بر علم آنان به اراده الهی است، تأکید می‌کردند <ref>نک: ابن قبه، «نقض کتاب...»، بند ۵۰، «النقض»، بند ۴.</ref>. این انتصاب نیز باید متواتر، یعنی از طرق متعدد و به صورتی باشد که احتمال بر تبانی راویان بر جعل، و در نتیجه ساختگی بودن ادعای [[امامت]]، عادتاً ممکن نباشد <ref>ابن قبه، «نقض کتاب»، بندهای ۱۸، ۲۲، ۳۵؛ نیز نک: ابوسهل نوبختی، اسماعیل، «التنبیه»، ضمن کمال الدین، ص۹۴ (نک: هم، ابن بابویه، محمد، کمال الدین).</ref>. [[صفار قمی]] بر این مضمون که [[امامان]]{{عم}} از سوی [[پیامبر|رسول اکرم]]{{صل}} در وصیت بر [[امام]] جانشین خود آگاهی یافته‌اند، تأکید کرده است <ref>صفار، محمد، بصائر الدرجات، ص ۴۷۰-۴۷۳</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>. | |||
*در میان متکلمان امامی اواخر سده ۳ ق بیش از همه [[ابن قبه رازی]] بر درونمایه نظام نص الهی و محوری بودن صلاحیت و شایستگی [[امام]] در آن و نفی نسب و نظام پدر و فرزندی در امر [[امامت]] تأکید کرده است. برجسته شدن نقش دینی [[امام]] به عنوان مرجعیت انحصاری تأویل قرآن و تفسیر شریعت و نفی هرگونه روشهای ظنی در آن، راه را برای نظریه نص الهی هموار کرد. وی با بهره‌گیری از مضمون حدیث ثقلین، به ضرورت عقل استدلال می‌کند: [[امام]] کسی است که جامع علم دین، و نسبت به کتاب خدا امین است و از این رو، در تعیین [[امام]]، فضل و علم ملاک است، نه صِرف قرابت با [[پیامبر]]{{صل}} و نسب [[امام]]. از این رو، و بر پایه آموزه "نص"، شرط اساسی شناخت [[امام]]، نصب او از سوی [[امام]] پیشین است که در خود، مضمون اصلی "نص"، یعنی شایستگی و فضیلت [[امام]] را باید ظاهر سازد. بدین سان، در کنار ادعای وصیت، مشاهده علم و فضیلت [[امام]] می‌تواند منعکس کننده حقیقت "نص" باشد. برخی احادیث نیز که در کتابهای حدیثی همان دوره و اندکی بعد روایت شده، همین آموزه را منعکس می‌کند <ref>نک: نشوان حمیری، الحورالعین، به کوشش کمال مصطفی، ص۱۴۶؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، ص۴۸۹؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ۲۷۸، ۲۸۵؛ نعمانی، محمد، الغیبه، ص۲۴۲؛ ابن بابویه، محمد، الخصال، ۴۲۸؛ نیز نک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۵، ۱۱۵- ۱۷۵.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>. | |||
*درباره نظام پدر و فرزندی باید گفت که گرچه لزوماً آموزه نص مقتضی موروثی بودن [[امامت]] نبود، ولی با توجه به اینکه طبق باور شیعه، خداوند امامت را در خاندان [[پیامبر]]{{صل}} و طبق عقیده [[امامیه]]، در نسل [[امام علی]]{{ع}} و [[فاطمه زهرا]]{{س}} قرار داده است، طبعاً مسأله قرابت و نظام وصیت به مفهوم موروثی آن به میان می‌آمد <ref>نک: فضل بن شاذان، «العلل»، ضمن ج ۲ عیون اخبار الرضای ابن بابویه، به کوشش مهدی حسینی لاجوردی، ص۱۰۲.</ref>. از سوی دیگر ملاحظه می‌شود که عموم [[امامیه]] جدا از فطحیه معتقد بودند که [[امامت]] پس از حسنین{{عم}} در دو برادر جمع نمی‌شود و این اعتقاد را نیز به شکل حدیث روایت می‌کردند <ref>مثلاً نک: ابن بابویه، علی، الامامه و التبصره من الحیره، به کوشش محمدرضا حسینی جلالی، ص۱۸۸- ۱۸۹؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ۲۸۵-۲۸۶؛ ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین، به کوشش حسین اعلمی، ۴۱۴-۴۱۷، ۴۲۶؛ در مورد عقیده فطحیه، نک: نوبختی، حسن، فرق الشیعه، به کوشش ریتر، ۶۵ -۶۶، ۹۳-۹۴.</ref>، بنابراین، به طور طبیعی مسأله انتقال [[امامت]] از نسلی به نسل دیگر "گرچه لزوماً آموزه نص مقتضی چنین طرحی نبود" مطرح می‌شد. [[امامت]] در اندیشه امامی معتدل با توجه به نفی نظام موروثی، صرفاً در شکل پدر و فرزندی انتقال می‌یافت و اگر [[امام]] تنها یک فرزند پسر داشت، [[امامت]] از دیدگاه آنان به طور قطع و یقین در او متعین بود <ref>نک: ابوسهل نوبختی، اسماعیل، «التنبیه»، ضمن کمال الدین (نک: هم، ابن بابویه، محمد، کمال الدین)، ص۹۷؛ ابن هیثم، جعفر، المناظر، به کوشش ویلفرد مادلونگ و پاول واکر، ص۳۶؛ در زمینه روایاتی از [[امامان]]{{عم}}، نک: کلینی، همانجا؛ ابن بابویه، علی، الامامه و التبصره من الحیره، به کوشش محمد رضا حسینی جلالی ص:۱۸۸-۱۸۹، ۱۹۱؛ کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، ص۴۵۸-۴۵۹؛ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، ص۳۲۳، ۴۲۶.</ref>. با این وصف، روایاتی در کافی نقل شده که می‌تواند مؤید نظریه موروثی بودن [[امامت]] باشد، ولی ظاهراً این احادیث تحت تأثیر تفکر غلات و مفوضه تدوین شده است <ref>نک: کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ۲۸۴- ۲۸۵؛ نیز نک: کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، همانجا؛ قس: ابن قبه، «النقض»، بند ۴.</ref>. با این وصف، برخی دیگر از نویسندگان غیر امامی با توجه به کیفیت انتقال [[امامت]] در اندیشه [[امامیه]]، گفته‌اند که [[امامیه]] اساساً به موروثی بودن مقام [[امامت]] قائلند <ref>نک: «الرد علی الروافض»، منسوب به قاسم رسی، ضمن نسخه خطی شم ۱۰۱ کتابخانه برلین، ۱۰۴، ۱۰۵؛ نیز بغدادی، عبدالقادر، اصول‌الدین، ص۲۸۵؛ نشوان حمیری، الحورالعین، به کوشش کمال مصطفی، ص۱۵۳-۱۵۴.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>. | |||
*نظر [[ابن قبه رازی]] درباره طبیعت مقام امامت، او را در زمره امامیان معتدل قرار می‌دهد. او ضمن اینکه [[امام]] را بنده صالح و شایسته خداوند می‌داند، تصریح می‌کند که [[امام]] صرفاً عالم به کتاب خدا و سنت است و از نسبت دادن [[علم غیب]] به [[امامان]]{{عم}} امتناع می‌کند، چه معتقد است که تنها غلات چنین عقیده‌ای را ابراز می‌کنند <ref>نک: نقض کتاب الاشهاد لابی‌زیدالعلوی، بندهای ۲۵، ۳۴، ۵۵.</ref>. با اینهمه، ابن قبه امکان اینکه خداوند برای اثبات امامت [[امام]]، معجزه‌ای را بردست وی ظاهر کند، منتفی نمی‌داند <ref>نک: ابن قبه، محمد، مسأله فی الامامه، بندهای ۵ -۷؛ نیز نک: اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، ج۲، ۱۲۵؛ شیخ طوسی، محمد، الاقتصاد، ۱۸۹</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>. | |||
* در سده ۴ ق/۱۰م، با وجود اختلافها و شکافهای نه چندان وسیع در میان گرایشهای مختلف امامیان، اشتراک نظر در اصول و مبانی تفکر دینی امامی مشاهده می‌شود؛ از جمله این مسائل، اتفاق همگی دوازده امامیان بر وجود "نص الهی" بر [[امامت]] و [[عصمت امام]]{{ع}} و مرجعیت [[امام]]{{ع}} در مسائل دینی بود. به هر حال، بنابر اعتقاد [[امامیه]]، [[امام]]{{ع}} منصوص و معصوم که وجود او در هر عصری ضروری بود، فردی تلقی می‌شد که به عنوان عالم‌ترین کس از خاندان [[پیامبر]]{{صل}}، تفسیر شریعت و تعلیم حلال و حرام و تشخیص حق از باطل و حفظ شریعت از تحریفات و بدعتها و تضمین اصالت آن برعهده او بود<ref>خیاط، عبدالرحیم، الانتصار، به کوشش محمد حجازی، ص۲۰۵، ۲۳۰، ۲۳۴.</ref> این عقیده به عنوان سنت فکری و دینی محافل عمده امامیه در سده‌های ۲ و ۳ق، در منظومه کلامی امامیه در دوره پس از حضور [[امامان]]{{عم}} مورد عنایت قرار گرفت و از این رو، نقش [[امام]]{{ع}} در مرجعیت دینی جامعه مؤمنان در مقایسه با نقش سیاسی [[امام]]{{ع}} از اهمیت بیشتری برخوردار گردید <ref>صفار، محمد، بصائر الدرجات، ص۳۳۱-۳۳۲؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ص۱۷۰، ۱۷۲، ۱۷۸؛ ابن بابویه، محمد، کمال الدین، ص ۲۰۳، ۲۰۵، ۲۲۱.</ref> با توجه به آنچه یاد شد، مقام مذهبی و علمی [[امام]]{{ع}} بیشتر مورد کاوش و نظریه پردازی متکلمان امامی واقع شد. نظریه عصمت [[امام]]{{ع}} در همین راستا مورد توجه متکلمانی چون [[هشام بن حکم]] قرار گرفت و بحثهای بسیاری را بر اساس تعلیمات [[امامان]]{{عم}} و به ویژه [[امام صادق]]{{ع}} درپی داشت<ref>ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، ص۱۳۳-۱۳۶، احتمالاً به نقل از ابن قبه رازی، نیز ۱۳۲-۱۳۳؛ خیاط، عبدالرحیم، الانتصار، به کوشش محمد حجازی، ص۲۳۴، ۲۳۵.</ref> در برابر نفوذ گرایشهای غالیانه به جامعه شیعه امامی، جریانی از [[امامیه]] که بعدها در شکل‌گیری امامیه سده ۴ ق تأثیر بسیاری داشت، ایستادگی کردند و در عین حال که از مرجعیت دینی انحصاری [[امامان]]{{عم}} دفاع می‌کردند، درصدد بودند که تفسیری به دور از غلو ارائه دهند <ref>خیاط، عبدالرحیم، الانتصار، به کوشش محمد حجازی، ص۲۲۸، ۲۳۶.</ref>. در یک سر این جریان شخصیتی چون [[عبدالله بن ابی یعفور]] قرار داشت. وی [[امامان]]{{عم}} را علمایی ابرار و اتقیا می‌خواند که طاعتشان واجب است<ref>کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، ص۲۴۷، ۴۲۷، نیز نک: ۲۴۶-۲۴۷: برای مخالفت گروه او با غلات.</ref>. در باب سرچشمه علم [[امامان]]{{عم}}، اختلاف نظر وجود داشت، ولی نظری که در برابر غلات و مفوضه مطرح شد، این بود که [[امامان]]{{عم}} بر اساس برخوردار بودن از علم آبا و اجداد خود که از [[پیامبر]]{{صل}} به میراث رسیده بود و با در اختیار داشتن کتابهای آنان، تنها مرجع تفسیر شریعتند<ref>قاضی نعمان، دعائم الاسلام، به کوشش آصف بن علی اصغر فیضی، ج۱، ص ۶۴؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۲۵ - ۲۶، ۳۳-۵۳؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، ۲۹۵-۲۹۶، ۲۹۹.</ref>. حتی برخی بر این باور بودند که [[امام]]{{ع}} هر عصر مسائل پیش آمده را بر اساس قواعد و کلیات مذکور در این کتابها از طریق استنباط فروع از اصول، استخراج می‌کند و چون خداوند [[امام]]{{ع}} را از خطا در احکام شریعت محفوظ نگاه می‌دارد، همواره وی مصیب خواهد بود و اطاعت از او واجب است<ref> نوبختی، حسن، فرق الشیعه، به کوشش ریتر، ۷۵-۷۶؛ سعد بن عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، ۹۶- ۹۸؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، ۳۸۷-۳۹۰.</ref>. در برابر، گروهی از [[امامیه]] در همان دوره به امکان اکتساب علم از طریق اعجاز و خرق عادت معتقد بودند <ref>صفار، محمد، بصائر الدرجات، ۲۳۸؛ نوبختی، حسن، فرق الشیعه، به کوشش ریتر، ۷۶؛ سعد بن عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، به کوشش محمد جواد مشکور، ۹۵-۹۶، ۹۸-۹۹؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، ج۱، ص۳۲۱ - ۳۲۲، ۳۸۳-۳۸۴؛ شیخ مفید، محمد، الارشاد، ۳۱۷-۳۱۹.</ref>. به هر حال، گرچه در باب سرچشمه علم [[امامان]]{{عم}} و نیز طبیعت مقام [[امام]] و حدود وجودی او اختلاف نظر وجود دارد، ولی نباید فراموش کرد که جریان اصلی امامیه که بیشتر توسط متکلمان دوره حضور رهبری می‌شد، از عقاید مفوضه که بازماندگان غلات دوره‌های پیش‌تر بودند و اساساً در باب [[امامت]]، نظر دیگری داشتند، دوری می‌کردند و سخت با آن مخالف بودند<ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>. | |||
*مرکزیت جامعه [[امامیه]] در بغداد در قرن ۳ق، در برابر مفوضه امامی مذهب موضع می‌گرفت و درصدد بود که منظومه دینی امامیه را از عقاید غالیانه بزداید. آنان با ردّ انتساب [[علم غیب]] به [[امامان]]{{عم}} و یا قدرت فوق بشری و یا انتساب خلق و رزق به [[ائمه]]{{عم}} و تکذیب این باورها، بر عنایت خاص الهی به [[امامان]]{{عم}} و برکات وجودی آنان، تأکید می‌کردند<ref>کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، ص۵۳۹ - ۵۴۱؛ طبرسی، احمد، الاحتجاج، به کوشش محمد باقر خرسان، ج ۲، ص۲۸۸-۲۸۹؛ شیخ طوسی، محمد، الغیبه، ۱۷۸</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>. | |||
*هرچند [[تعیین تنصیصی امام]] از سوی [[خداوند]]، مانند [[نصب نبی]]، به استناد [[ادله]] [[متواتر]] [[نقلی]] و اشارات [[قرآنی]] [[ثابت]] شده است، ولی نتیجه‌ای که از [[برهان لطف]] به دست می‌آید، علاوه بر [[اثبات]] اصل [[امامت عامّه]]، [[ضرورت نصب امام]] از سوی [[پروردگار]] را نیز شامل می‌شود. [[متکلمین امامیه]] بر اساس [[قاعده لطف]]، تقریرهای گوناگونی بر این مسئله بیان کرده‌اند که در ادامه به برخی اشاره می‌شود: | *هرچند [[تعیین تنصیصی امام]] از سوی [[خداوند]]، مانند [[نصب نبی]]، به استناد [[ادله]] [[متواتر]] [[نقلی]] و اشارات [[قرآنی]] [[ثابت]] شده است، ولی نتیجه‌ای که از [[برهان لطف]] به دست می‌آید، علاوه بر [[اثبات]] اصل [[امامت عامّه]]، [[ضرورت نصب امام]] از سوی [[پروردگار]] را نیز شامل می‌شود. [[متکلمین امامیه]] بر اساس [[قاعده لطف]]، تقریرهای گوناگونی بر این مسئله بیان کرده‌اند که در ادامه به برخی اشاره می‌شود: | ||
===بیان [[علامه مجلسی]]=== | ===بیان [[علامه مجلسی]]=== | ||