شناخت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

*[[صدرالمتألهین]] با الهام‌گیری از [[آیه]] {{متن قرآن|أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ أُولَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}}<ref>«آیا کسی که خداوند دلش را برای اسلام گشاده داشته است و او از پروردگار خویش با خود فروغی دارد (چون سنگدلان بی‌فروغ است)؟ بنابراین وای بر سخت‌دلان در یاد خداوند! آنان در گمراهی آشکارند» سوره زمر، آیه ۲۲.</ref> از [[شناخت]] به "[[نور الهی]] در [[قلب]]" تعبیر کرده و قوّه مدرکه ([[شناخت]]) را [[برترین]] [[قوه]] دانسته است، زیرا خدای متعالی و [[فرشتگان]] و [[آفرینش]] با آن شناخته می‌شوند. وی گفته است: [[لذت]] حاصل از [[شناخت]]، [[برترین]] [[لذت]] است. البته مراتب این [[لذت]] با متعلق [[شناخت]] [[برتر]] می‌شود، از این‌رو [[شناخت خداوند]] و [[فرشتگان]] و [[ملکوت]] [[آسمان‌ها]] فراتر و باارزش‌تر از [[شناخت]] [[امور مادی]] و معمولی است. [[پاداش]] [[شناخت خداوند]]، راهیابی به همه گستره [[ملکوت]] [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] است. درجات [[اهل معرفت]] به اندازه [[شناخت]] و [[قدرت]] [[تفکر]] و [[نفوذ]] معرفتشان بالا می‌رود<ref>تفسیر صدرالمتألهین، ج۷، ص۴۲.</ref>. {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون در نشست‌ها  به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.</ref>. اهمیت [[شناخت]] از تأثیر آن بر [[جهان‌بینی]] نیز روشن می‌شود: نوع [[شناخت]] بر [[جهان‌بینی]] و [[جهان‌بینی]] بر [[تربیت]] اثر می‌گذارد. کسی که [[شناخت]] را به حواس محدود می‌داند، به [[انکار]] امور مجرد و [[غیب]] می‌رسد. این‌گونه [[شناخت]] و [[جهان‌بینی]] مترتب بر آن نمی‌تواند تربیتی‌الهی و [[حقیقی]] را در پی داشته باشد؛ امّا کسی که دایره [[شناخت]] را از محدوده حواس گسترده‌تر می‌داند، به امور مجرد و [[غیب]] نگاه مثبت دارد و به این [[حقیقت]] می‌رسد که [[جهان آفرینش]] بر اساس [[نظم]] و هدفی معقول پدید آمده و دارای آغاز و انجامی است و آفریدگاری [[حکیم]] و [[قادر]] بر آن حکمفرماست و [[بشر]] در این میان دارای نقش و [[مسئولیت]] است و در [[جهان آخرت]] پای [[میزان]] حساب حاضر خواهد شد و این [[جهان‌بینی]] بر [[رفتار]] و [[اعمال]] و [[تربیت]] او اثر می‌گذارد، از این‌رو [[مخالفت]] با [[شناخت]] و معرفتْ [[ظلم]] دانسته شده است. [[بنی‌اسرائیل]] با اینکه می‌دانستند [[معجزات]] [[موسی]] از جانب خداست، برخلاف آن [[شناخت]] و [[یقین]]، از روی عناد و [[لجاجت]] آن را [[تکذیب]] و ردّ می‌کردند.<ref>روض الجنان، ج ۱۵، ص ۱۲؛ نک: نمونه، ج ۱۵، ص ۴۱۲؛ من وحی القرآن، ج ۱۷، ص ۱۹۱.</ref> {{متن قرآن|وَجَحَدُوا بِهَا وَاسْتَيْقَنَتْهَا أَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ}}<ref>«و از سر ستم و گردنکشی، با آنکه در دل باور داشتند آن را انکار کردند پس بنگر که سرانجام (کار) تبهکاران چگونه بود» سوره نمل، آیه ۱۴.</ref> [[خدای سبحان]] هرگز از [[بندگان]] خود [[ایمان]] و [[بندگی]] [[کورکورانه]] را نخواسته، بلکه از آنان خواسته تا ایمانشان بر پایه [[تفکّر]] و [[تدبّر]] و در نتیجه [[شناخت]] [[حقیقی]] و درست [[استوار]] باشد: {{متن قرآن|أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«آیا کسی از شما دوست می‌دارد که باغساری از خرما بن و تاک داشته باشد که از بن آن جویبارها  روان باشد و در آن همه گونه میوه برای او یافته شود در حالی که خود به پیری رسیده و فرزندانی خرد و ناتوان داشته باشد آنگاه گردبادی آتشناک بدان در رسد و بسوزد؟ خداوند این چنین، نشانه‌ها را برای شما روشن می‌دارد باشد که شما بیندیشید» سوره بقره، آیه ۲۶۶.</ref> و [[حکمت]] ([[معرفت]] و عمل هدفدار در همه [[شئون]] [[حیات]] معقول) را [[هدف]] [[بعثت انبیا]] دانسته است: {{متن قرآن|لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ}}<ref>«بی‌گمان خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که از خودشان فرستاده‌ای در میان آنان برانگیخت که آیات وی را بر آنان می‌خواند و آنها را پاکیزه می‌گرداند و به آنها کتاب و فرزانگی  می‌آموزد و به راستی پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۴.</ref> بر این اساس، [[آیات]] فراوانی از [[قرآن]] با بیان‌های گوناگون به [[شناخت]] توصیه و [[تشویق]] کرده‌اند؛ مانند [[آیه]] {{متن قرآن|قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«بگو: بنگرید که در آسمان‌ها و زمین چیست؟ و (این) نشانه‌ها و بیم دادن  برای گروهی که ایمان ندارند سودی ندارد» سوره یونس، آیه ۱۰۱.</ref><ref>شناخت از دیدگاه علمی و از دیدگاه قرآن، ص۳۲۷.</ref> و [[آیات]] فراوانی به نقش حیاتی و [[تربیتی]] [[شناخت]] پرداخته‌اند. نقش [[شناخت]] در [[حیات]] و [[تربیت]] [[انسان]] چنان مهمّ است که [[زندگی]] بدون [[شناخت]] و [[معرفت]] از نگاه [[قرآن]]، [[زندگی]] [[انسانی]] به شمار نمی‌آید؛ مانند [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ}}<ref>«و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند ؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.</ref> و آنان که به [[شناخت]] [[حقیقی]] نرسیده‌اند، همچون مرده دانسته شده‌اند که توان شنیدن و فهمیدن حقایق از آنان گرفته شده است: {{متن قرآن|وَمَا يَسْتَوِي الْأَحْيَاءُ وَلَا الْأَمْوَاتُ إِنَّ اللَّهَ يُسْمِعُ مَنْ يَشَاءُ وَمَا أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ}}<ref>«و زندگان و مردگان برابر نیستند؛ بی‌گمان خداوند به هر که خواهد، می‌شنواند و تو، به آن کسان که در گورهایند نمی‌توانی شنواند» سوره فاطر، آیه ۲۲.</ref>.

#[[انسان]] موجودی است محدود و [[توانایی]] و [[دانش]] او نیز محدود است: {{متن قرآن|يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا}}<ref>«خداوند بر آن است تا بر شما آسان گیرد و آدمی را ناتوان آفریده‌اند» سوره نساء، آیه ۲۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«از تو درباره روح می‌پرسند بگو روح از امر پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی نداده‌اند» سوره اسراء، آیه ۸۵.</ref>، چنان‌که در حوزه [[ارتباط]] [[انسان]] با [[جهان]]، مجهولات فراوانی هست؛ از جمله [[حقیقت]] [[روح]] که جز [[خدا]] کسی از آن [[آگاهی]] ندارد:{{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«از تو درباره روح می‌پرسند بگو روح از امر پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی نداده‌اند» سوره اسراء، آیه ۸۵.</ref><ref>مجمع البیان، ج۶، ص۶۷۵؛ مواهب علیه، ص۶۲۸.</ref>؛ همچنین [[سرنوشت]] و زمان و مکان [[مرگ]] خویش: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«بی‌گمان، تنها خداوند است که دانش رستخیز نزد اوست و او باران را فرو می‌فرستد و از آنچه در زهدان‌هاست آگاه است و هیچ کس نمی‌داند فردا چه به دست خواهد آورد و هیچ کس نمی‌داند در کدام سرزمین خواهد مرد؛ بی‌گمان خداوند دانایی آگاه است» سوره لقمان، آیه ۳۴.</ref>؛ نیز هنگام [[برپایی قیامت]]: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ}}؛ همچنین از اموری که [[بشر]] هرگز [[قادر]] به [[شناخت]] آن نخواهد شد، کُنه و [[حقیقت]] ذات خدای متعالی است: {{متن قرآن|لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ}}<ref>«چشم‌ها او را در نمی‌یابند و او چشم‌ها را در می‌یابد و او نازک‌بین آگاه است» سوره انعام، آیه ۱۰۳.</ref>؛ {{متن قرآن|يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِهِ عِلْمًا}}<ref>«(خداوند) آنچه را پیش رو و آنچه را پس پشت آنان است  می‌داند و آنان بر او در دانش احاطه ندارند» سوره طه، آیه ۱۱۰.</ref> از آنجا که [[خداوند]] [[جسم]] نیست، حواسْ ذات او را [[ادراک]] نمی‌کنند<ref>المیزان، ج۷، ص۲۹۲؛ من هدی القرآن، ج۳، ص۱۵۱؛ الکشاف، ج۲، ص۵۴.</ref>. [[عقل]] را نیز یارای رسیدن به کُنْه و ژرفای ذات او نیست و [[خداوند]] به [[انسان‌ها]] هشدار داده است که از کوشش برای [[شناخت]] ذات او بپرهیزند<ref>معرفت‌شناسی در قرآن، ص۳۵۶.</ref> {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref>.