جوامع حدیثی شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها

جوامع حدیثی شیعه (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۲ ژانویهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۲۲:۱۰

۱۶٬۵۰۰ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۲ ژانویهٔ ۲۰۲۱

←‏مقدمه

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۸٬۵۵۰

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 ==مقدمه==
 به [[کتب اربعه]] شیعه [[جوامع]] شیعه می‌گویند؛ زیرا اصول و کتاب‌های پراکنده شیعه را یک جا جمع کرده‌اند. سؤال این است که آیا این کتب اولین جوامع شیعه هستند یا تدوین [[نگارش]] جوامع در شیعه سابقه دارد؟ در پاسخ می‌توان گفت: تدوین جوامع و آثار شیعه در طول [[زمان]] چند مرحله داشته است.
+==جوامع اولیه شیعه==
+جوامع اولیه آثاری هستند که توسط بزرگانی از [[اصحاب]] [[معصومان]] و [[علمای شیعه]] تدوین شده‌اند و نگارش آنها از [[عصر ائمه]] آغاز شده و تا زمان تدوین کتب اربعه ادامه داشته است. سیری در کتاب‌های فهرست آثار شیعه نشان می‌دهد، کتاب‌هایی با عنوان جامع تدوین شده که دارای چند کتاب [[فقهی]] بوده است که به آنها اشاره خواهد شد. تعبیر “جوامع اولیه” در آثار مختلف مرحوم [[آیت الله]] العظمی [[بروجردی]] درباره این آثار بیان شده است<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ص۱۸، ۴۳ و ۱۲۵؛ همو، تبیان الصلاة، ج۲، ص۱۲۸.</ref> و کتب اربعه، برابر این نظر، از جوامع ثانویه هستند؛ حتی نظر ایشان این است که برخی کتب بزرگان گرچه عنوان جامع را ندارد، جزو جوامع اولیه شمرده می‌شود؛ مانند آثار [[علی بن حکم]]، [[ابن ابی عمیر]]، [[حسن بن علی بن فضال]]، [[حسن بن محبوب]] و مانند آنان<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر، ص۱۸ و ۴۳.</ref>؛ ولی اثری از جوامع اولیه نیست، مگر گزارش‌هایی که در برخی کتب از آنها شده است که ذکر خواهد شد. یا جامع برقی که عنوان [[محاسن]] دارد<ref>آقاحسین طباطابی بروجردی، نهایة التقریر، ج۱، ص۹۴.</ref>. آنچه موجود است، جوامعی است که با عنوان کتب اربعه شناخته می‌شود.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
+==اولین کتاب جامع شیعه==
+به نظر می‌رسد اولین کتاب با عنوان جامع از [[عبیدالله بن علی حلبی]] از [[یاران امام صادق]]{{ع}} باشد که [[قاضی]] نعمان در موارد متعدد در کتاب ایضاح خود از آن استفاده کرده است و با عنوان “جامع حلبی”<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۶۸؛ همان، تحقیق کاظم رحمتی، ص۲۴، ۴۰، ۵۲، ۵۳، ۵۴، ۶۷، ۶۹-۷۰، ۷۵ و ۸۱؛ حسین طباطبایی مدرسی، میراث مکتوب شیعه، دفتر اول، ص۴۵۴ و در بیش از ۵۰ مورد از جامع حلبی حدیث نقل کرده است.</ref> یا “کتاب او معروف به جامع”<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۹۸: {{عربی|كتابه معروف بالجامع}}.</ref> از آن یاد می‌کند. وی از کتاب مسائل [[حلبی]] نیز [[نقل]] فراوان دارد<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۷۲، ۷۴، ۸۰، ۸۳، ۸۹ و ۹۱؛ همان، تحقیق رحمتی، ص۳۰، ۳۶، ۴۹-۵۰، ۵۲، ۵۴، ۶۸-۶۹، ۷۱، ۷۷، ۷۹، ۱۴۸، ۱۵۱ و ۱۶۴.</ref> و با توجه به اینکه در مواردی از این دو کتاب با نام مستقل، با فاصله اندک و یک جا نقل می‌کند<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۹۸، ۱۰۰ و ۱۱۴.</ref>، معلوم می‌شود حلبی دارای دو اثر مستقل بوده است. برقی کتاب حلبی را اولین کتابی می‌داند که در [[شیعه]] تدوین شده است<ref>احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۲۳، (چ دانشگاه): {{عربی|هو اول كتاب صنّفه الشيعة}}.</ref>. [[نجاشی]] و [[شیخ طوسی]] نوشته‌اند: این کتاب را بر [[امام صادق]]{{ع}} عرضه کرد و آن [[حضرت]]، کتاب را [[تأیید]] کرد و فرمود: آیا برای [[مخالفان]] مانند آن می‌یابی؟<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۳۱؛ شیخ طوسی، الفهرست، ص۱۰۶، (چ نجف): {{عربی|أ ترى لهؤلاء مثل هذا؟}}.</ref> برخی تدوین [[جوامع]] را از [[زمان]] [[امام رضا]]{{ع}} به بعد می‌دانند؛ [[شاهد]] آن کتاب جامعِ [[یونس بن عبدالرحمان]] است<ref>جعفر سبحانی؛ تذکرة الأعیان، ص۲۱۵.</ref> که نجاشی کتاب “جوامع الآثار” و “الجامع الکبیر فی الفقه” و آثار دیگر وی را یاد کرده است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۴۴۷.</ref>. شیخ کتاب وی را “جامع الآثار” معرفی کرده است و آثار وی را بیش از سی کتاب می‌داند<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۵۱۱.</ref>. [[ابن ندیم]] هم از کتاب جامع الآثار [[یونس]] یاد کرده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۰۹.</ref>. از [[نقل]] [[کلینی]] در باب [[زکات]] استفاده می‌شود که [[یونس]] به توضیح درباره برخی [[اخبار]] نیز پرداخته است و کتاب وی صرف [[نقل حدیث]] نبوده؛ بلکه همراه با [[اجتهاد]] و اظهار نظر بوده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۰۹. کلینی از یونس نقل می‌کند در روایاتی که از پیامبر{{صل}} نقل شده که زکات در نه چیز است و از غیر آن عفو شده است، منظور این است که در آغاز بعثت چنین بوده و بعد موارد اموال زکوی توسعه یافته است: {{متن حدیث|الزَّكَاةُ وَضَعَهَا وَ سَنَّهَا فِي أَوَّلِ نُبُوَّتِهِ عَلَى تِسْعَةِ أَشْيَاءَ ثُمَّ وَضَعَهَا عَلَى جَمِيعِ الْحُبُوبِ}}. در مورد دیگر گوید: {{متن حدیث|أَنَّهُ كُلُّ مَا عُمِلَ لِلتِّجَارَةِ مِنْ حَيَوَانٍ وَ غَيْرِهِ فَعَلَيْهِ فِيهِ الزَّكَاةُ}} (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۲۹).</ref>. با توجه به آنچه بیان شد، به نظر می‌رسد آغاز تدوین [[جوامع]] اولیه در [[زمان]] [[امام صادق]]{{ع}} بوده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
+==دیگر جوامع اولیه==
+از آثار مختلفی در [[فقه]] با عنوان جامع از [[علمای شیعه]] یاد شده است که شاید نظر [[شهید ثانی]] در تلخیص کتب اصول<ref>شهید ثانی، الرعایه، ص۶۴.</ref> این آثار بوده است. باید توجه داشت شماری از جوامع با عنوان جامع معرفی نشده‌اند؛ درحالی که ممکن است مجموعه‌ای از اصول و کتب باشند. آثار برخی بزرگان [[شیعه]] به گونه‌ای است که امکان داشتن جامع برای آنان متصور است؛ مانند آثار [[زیاد]] [[فضل بن شاذان]]<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۳۶۱.</ref> و دیگران. [[شیوه]] معرفی آثار اینان این مطلب را نشان می‌دهد که مجموعه‌هایی گسترده داشته‌اند مشتمل بر کتاب‌های مختلف [[احکام]]؛ گرچه با عنوان جامع از آنها یاد نشده است؛ مانند [[کتاب]] [[من لا یحضره الفقیه]] [[صدوق]] که شیخ فقط نام آن را ذکر کرده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۴۴۳.</ref> یا کافی کلینی که در هنگام معرفی آن، کتبی را که کافی بر آن مشتمل است نام برده‌اند<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷؛ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۳۹۳.</ref>، ولی عنوان جامع بر آن دو ننهاده‌اند. اکنون به معرفی کسانی می‌پردازیم که برای آنان کتابی با عنوان جامع نام برده‌اند:
+#[[ابراهیم بن محمد ثقفی]]، صاحب [[الغارات]]، کتابی داشته به نام الجامع الکبیر فی الفقه و الجامع الصغیر<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۵، ش۱.</ref>.
+#[[احمد بن محمد ابی نصر بزنطی]] که کتاب جامع داشته است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۵۰، ش۶۳؛ همو، رجال الطوسی، ص۳۵۱.</ref>. در نسخه‌ای از فهرست [[ابن ندیم]] برای وی دو کتاب الجامع و کتاب المسائل یاد شده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۰۹.</ref>. ابن شهرآشوب از جامع وی یاد می‌کند<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۰، ش۵۳.</ref>.
+#[[بکار بن احمد]]، دارای کتابی با عنوان جامع بوده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۹۶، ش۱۲۹.</ref> که ابن شهرآشوب از آن یاد می‌کند<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۲۸، ش۱۴۶.</ref>.
+#[[ابو محمد حسن بن احمد بن محمد بن هیثم عجلی]] دارای کتاب جامع است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۶۵، ش۱۵۱.</ref>.
+#[[حسین بن سعید اهوازی]] که [[شیخ طوسی]] از وی [[نقل]] کرده و سی اثر برای وی برشمرده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۱۴۹.</ref>.
+#[[حمید بن زیاد]] که در نقل شیخ آمده<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۱۵۵.</ref> و [[کلینی]] از او [[روایت]] می‌کند و [[نجاشی]] از آن کتاب وی با عنوان الجامع فی أنواع الشرائعیاد می‌کند<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۳۲، ش۳۳۹۹.</ref>.
+#[[ظریف بن ناصح]] دارای کتاب الجامع فی سائر أبواب الحلال و الحرام<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۰۹، ش۵۵۶.</ref>.
+#[[علی بن محمد بن شیره کاشانی]] دارای کتاب الجامع فی الفقه<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۵۵-۲۵۶، ش۶۶۹.</ref>.
+#[[ابوعبدالله محمد بن احمد بن عبدالله اسدی]]، [[شیخ الطائفه]]، [[ثقه]]، دارای کتاب الجامع فی الفقه<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۹۳، ش۱۰۵۰.</ref>.
+#[[محمد بن ابی یونس حضرمی کوفی]] دارای کتاب جامع بوده است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۳۰، ش۸۹۲.</ref>.
+#[[محمد بن حسن بن ولید]]<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۸۳.</ref> استاد [[شیخ صدوق]] (م ۳۴۳ق) که در [[من لا یحضره الفقیه]] آن را از منابع خود معرفی می‌کند<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۴.</ref> و در کامل الزیارات از آن [[نقل]] کرده است<ref>ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۴۱ و ۴۶؛ ابن طاووس، کشف المحجه، ص۸۳.</ref>. [[ابن ندیم]]<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۱۳.</ref> و ابن شهرآشوب از جامع وی یاد کرده‌اند<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۱۱، ش۷۶۳.</ref>.
+#[[موسی بن قاسم بن معاویة بن وهب ابوعبدالله]] ملقب به مجلی، ثقة [[ثقه]]، دارای جامع بوده است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۴۰۵، ش۱۰۷۳.</ref>.
+#افزون بر این از هر اثری که دارای کتاب‌های [[فقهی]] متعدد باشد، با عنوان جامع یاد می‌شود؛ مانند جامع برقی از [[احمد بن محمد بن خالد]] که به نظر می‌رسد با توجه به [[جامعیت]] [[محاسن]]، از وی به عنوان نویسنده جامع یاد شده است<ref>آقاحسین طباطبایی بروجردی، نهایة التقریر، ج۱، ص۹۴.</ref>. [[قاضی نعمان مصری]] افزون بر جامع [[حلبی]] از چند جامع دیگر یاد کرده که ذکر می‌شود:
+#جامع [[غیاث بن ابراهیم]]<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۱۲۹؛ همان، تحقیق کاظم رحمتی، مقدمه، ص۱۴، ص۸۱.</ref> که ابن شهرآشوب از آن یاد می‌کند<ref>ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۸۹، ش۶۲۴: {{عربی|له كتاب يسمّى الجامعة}}.</ref>.
+#جامع [[علی بن اسباط]]<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)، ص۱۰۹؛ همان، تحقیق کاظم رحمتی، ص۶۳ و ۱۵۳.</ref> که ابن شهرآشوب آن را بیان می‌کند<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۶۳، ش۴۳۰.</ref>.
+#جامع از کتب [[طاهر بن زکریا بن الحسین]]<ref>قاضی نعمان، الإیضاح (میراث حدیث شیعه، ج۱۰)؛ ص۷۱، ۷۸-۷۹ و ۸۴؛ همان، تحقیق کاظم رحمتی، ص۳۴، ۳۹، ۵۰، ۵۳، ۵۶، ۷۲، ۷۵، ۷۸، ۸۵، ۸۸، ۱۵۲، ۱۵۵ و ۱۶۱.</ref>. ابن شهرآشوب آن را نام [[برده]] است<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۶۱، ش۴۱۸: {{عربی|له كتاب الجامع}}.</ref>.
+#ابن ندیم کتابی به نام الجامع و نوادر برای [[ابوجعفر محمد بن احمد اشعری]] یاد کرده است<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۱۱.</ref>.
+#[[محمد بن علی بن محبوب اشعری قمی]] دارای کتابی به نام الجامع بوده که دارای تعدادی کتاب بوده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۴۱۱؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۰۳، ش۶۸۷.</ref>.
+همچنین آثاری مانند جامع العلم [[حسین]] بن [[مخارق]] که ممکن است [[اخبار]] [[فقهی]] باشد<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۱۴۸، ش۲۲۸.</ref>. اینها بخشی از آثار [[شیعه]] است که می‌توان از آنها به عنوان [[جوامع]] اولیه یاد کرد و کسانی که آثار متعدد داشته‌اند، ممکن است اثر آنها یک کتاب جامع [[حدیثی]] باشد، گرچه با نام جامع از آن یاد نشده باشد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>