رشد در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

مصادیق رشد در یک مرتبه نیستند؛ مثلاً رشدِ [[ابراهیم]]{{ع}} ([[انبیاء]] / ۲۱، ۵۱) مرتبه‌ای والا از رشد و رشدِ مطلوب برای‌امکان [[استقلال اقتصادی]] [[یتیم]] ([[نساء]] / ۴، ۶) مرتبه‌ای پایین از آن است که میان آنها فاصله بسیاری است.<ref>مفردات، ص ۳۵۴، «رشد»؛ مواهب الرحمان، ج ۴، ص ۲۹۱.</ref> رشد به شکل کلی دو مرتبه دارد.

۱. [[شناخت]] و رعایت [[مصالح]] [[دنیا]]

مرتبه پایین رشد، تشخیص [[صلاح]] کارهای [[دنیایی]] است که آن را [[عقل]] معاش یا [[رشد]] صغیر نیز نامیده‌اند <ref>نثر طوبی، ج۱، ص ۳۰۷، «رشد».</ref> و از آثار و [[احکام]] آن در [[علم]] [[فقه]] بحث می‌شود. بیشتر [[فقیهان]] [[رشد]] را به [[اصلاح]] در [[مال]] تعریف کرده‌اند <ref>تذکرة الفقهاء، ج ۱۴، ص ۲۰۳؛ مسالک الافهام، ج ۴، ص ۱۴۸؛ البحرالرائق، ج ۵، ص ۳۸۸.</ref> که مراد ملکه‌ای [[نفسانی]] است که مانع از [[فاسد]] کردن مال و صرف غیر عقلایی آن می‌شود.<ref>قواعدالاحکام، ج ۲، ص ۱۳۴؛ الروضة البهیه، ج ۴، ص۱۰۱ـ۱۰۲؛ ریاض‌المسائل، ج۸،ص۵۵۷ ـ ۵۵۸.</ref> این مرتبه از رشد، در آیاتی شرط دادن [[اموال]] [[یتیمان]] به آنان دانسته شده است: پس از آنکه مو ٔ نان [[فرمان]] می‌یابند که اموال خویش را به دست سفیهان نسپارند ([[نساء]] / ۴، ۵) به آنان امر می‌شود که یتیمان را پس از رسیدن به [[بلوغ]] و [[ازدواج]] بیازمایند، پس اگر در ایشان رشد یافتند، اموالشان را به آنان بدهند: «وابتَلوا الیَتـمی حَتّی اِذا بَلَغوا النِّکاحَ فَاِن ءانَستُم مِنهُم رُشدًا فَادفَعوا اِلَیهِم اَمولَهُم» (نساء / ۴، ۶) و در آیاتی دیگر، نظیر همین مضمون با تعبیر «رسیدن به اَشُدّ» یاد می‌شود: «ولا تَقرَبوا مالَ الیَتیمِ اِلاّ بِالَّتی هِیَ اَحسَنُ حَتّی یَبلُغَ اَشُدَّهُ». (انعام / ۶، ۱۵۲؛ [[اسراء]] / ۱۷، ۳۴) [[فقهای اسلام]] با [[الهام]] از این [[آیات]]، همچنین [[روایات]] روشنگر آنهادر [[منابع فقهی]] بخش مستقلی را به موضوع حَجْر اختصاص داده‌اند. (کتاب الحَجْر) واژه [[حجر]] * به معنای [[حرمت]] و منع است <ref>العین، ج ۳، ص ۷۴ ـ ۷۵؛ مفردات، ص ۲۲۰؛ لسان العرب، ج ۴، ص ۱۶۷، «حجر».</ref> و در فقه «[[محجور]]» کسی است که از [[تصرف]] در مالش منع شده باشد که یکی از اقسام آن، سفیه است، بنابراین [[کودک]] فاقد دو شرط بلوغ * و رشد، اگر [[مالی]] داشته باشد، نمی‌تواند در آن تصرف کند،<ref> المبسوط، ج ۲، ص ۲۸۱؛ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۹۹؛ المیزان، ج ۴، ص ۱۷۲.</ref> به [[دلیل]] کتاب، [[سنت]]، [[اجماع]] منقول و محصّل <ref>جواهر الکلام، ج ۲۶، ص ۴؛ بدایة المجتهد، ج ۲، ص ۲۲۸.</ref> و تنها در [[تفسیر]] [[حقیقت]] [[رشد]]، [[اختلاف]] است.<ref>بدایة المجتهد، ج ۲، ص ۲۲۷.</ref> برخی از [[اهل تسنّن]] رشد را به [[صلاح]] [[دین]] و [[دنیا]] و [[طاعت خدا]] و نگهداری [[مال]] و بعضی به [[اصلاح]] دنیا و [[شناخت]] راه‌های کسب و [[خرج]] و [[حفظ]] مال از [[تبذیر]] تفسیر کرده و دسته‌ای رسیدن به سن خاصی مانند ۲۵ سالگی را شرط کرده‌اند.<ref>احکام القرآن، ج ۱، ص ۳۲۲.</ref> بیشتر [[فقیهان]] [[شیعه]] به استناد روایاتی که [[رشد]] را به حفظ مال <ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۲۲۲؛ وسائل‌الشیعه، ج ۱۹، ص ۳۶۸، ۳۷۰.</ref> یا عدم [[افساد]] و تباه کردن آن <ref> الکافی، ج۷، ص۶۸؛ وسائل‌الشیعه، ج۱۹، ص ۳۶۶.</ref> و عدم [[سفاهت]] * و [[ناتوانی]] در نگهداری آن <ref>الکافی، ج ۷، ص ۶۸؛ وسائل‌الشیعه، ج ۱۹، ص ۳۶۹.</ref> تفسیر کرده‌اند، رشد را [[تصرف]] درست در [[اموال]] دانسته و [[عدالت]] را در آن شرط ندانسته؛<ref>مختلف‌الشیعه، ج ۵، ص ۴۳۱؛ جواهر الکلام، ج ۲۶، ص ۵۰.</ref> ولی برخی در آن تردید کرده <ref> شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۱۰۰؛ کشف الرموز، ج ۱، ص ۵۵۲.</ref> و بعضی از فقیهان شیعه <ref>الخلاف، ج ۳، ص ۲۸۳ـ۲۸۴.</ref> و [[سنّی]] <ref> المجموع، ج ۱۳، ص ۳۷۱؛ فتح الوهاب، ج ۱، ص ۳۵۰ ـ ۳۵۱؛ فتح المعین، ج ۳، ص ۸۴.</ref> آن را شرط دانسته‌اند.

در تفسیر رسیدن به اَشُدّ که افزون بر [[آیات]] یاد شده، در آیاتی دیگر حتّی درباره مراتب رشد هم به کار رفته ([[یوسف]] / ۱۲، ۲۲؛ کهف / ۱۸، ۸۲؛ احقاف / ۴۶، ۱۵ و...) نیز آرا گوناگون‌اند؛ مانند [[بلوغ]] یا رسیدن به سنّی خاص همچون ۳۰ یا ۲۵ سالگی،<ref>جامع البیان، ج ۸، ص ۶۲ ـ ۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۳۵؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۵۵.</ref> بلوغ طبیعی و [[رشد عقلی]] <ref> التفسیر الکبیر، ج ۱۳، ص ۱۷۹؛ المیزان، ج ۷، ص ۳۷۶؛ الفرقان، ج ۱، ص ۳۳۴.</ref> و مجموع توان بدنی و توان [[معرفتی]] <ref>جوامع الجامع، ج ۱، ص ۴۲۰؛ تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۳۴ ـ ۱۳۵؛ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص ۱۲۳۲.</ref>.می‌توان گفت رسیدن به اَشدّ، سرآغاز مرحله‌ای است که نیروهای بدنی و [[عقلی]] [[انسان]] به فعلیّت می‌رسند و تا [[زمان]] [[توانمندی]] ادامه دارد، ازاین‌رو برخی از [[مفسران]] آغاز اَشُدّ را از ۱۸سالگی و پایان آن را سنّ کهولت دانسته که [[کمال عقل]] و تمام [[رشد]] است <ref>المیزان، ج ۱۱، ص ۱۱۸.</ref> و بعضی گفته‌اند: [[بلوغ]] اشدّ دو طرف دارد که طرف پایین آن احتلام و مبدأ سنّ رشد و نیرویی است که انسان از [[یتیمی]]، سفیهی یا [[ناتوانی]] درمی‌آید و پایان آن ۴۰ سالگی است.<ref> تفسیر مراغی، ج ۸، ص ۶۹.</ref> به نظر بیشتر [[فقیهان]]، تا دو [[وصف]] بلوغ و رشد در [[محجور]] یکجا نشوند، [[حجر]] [[پایدار]] است، گرچه شخص پا به سنّ بگذارد؛ اما برخی از [[اهل‌سنت]] پرداخت [[مال]] را با رسیدن او به ۲۵ سالگی لازم شمرده‌اند.<ref>الخلاف، ج ۳، ص ۲۸۵؛ جواهرالکلام، ج ۲۶، ص ۵۱؛ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۱۰۰.</ref> [[شناخت]] [[رشد]]، از [[راه]] [[امتحان]] تصرّفات مناسب از محجور به دست می‌آید، تا توان وی بر [[زیرکی]] در خرید و فروش‌ها و [[مراقبت]] او از [[فریب خوردن]] دانسته شود و این [[آزمایش]] پیش از رسیدن [[کودک]] به سنّ بلوغ می‌آغازد.<ref>المبسوط، ج ۲، ص ۲۸۴؛ شرائع الاسلام، ج ۲، ص ۱۰۰؛ جواهر الکلام، ج ۲۶، ص ۵۱.</ref> با اینکه همه [[کودکان]] از تصرّف در مال خود محجورند، [[راز]] [[سخن گفتن]] [[قرآن]] فقط از حَجر [[یتیمان]]، تأکید بر مراقبت بیشتر از آنان و [[پرهیز]] از خوردن [[اموال]] ایشان است.<ref> تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۳۵؛ تفسیر مراغی، ج ۸، ص ۶۹؛ المیزان، ج، ص ۱۷۳.</ref> درباره حَجر و [[سفاهت]]، مباحث و [[احکام]] گوناگونی در [[فقه]] یاد شده‌اند.

۲. شناخت و رعایت [[مصالح]] [[دین]]

بیشتر [[آیات]] [[رشد]] درباره این مرتبه است که خود مراتبی دارد، چنان‌که موسای [[اولوا العزم]]{{ع}}، با درخواست [[پیروی]] از [[خضر]]{{ع}} می‌خواست به مرتبه بالاتری از دانشی برسد که مایه رشد و کمال باشد: «قالَ لَهُ [[موسی]] هَل اَتَّبِعُکَ عَلی اَن تُعَلِّمَنِ مِمّا عُلِّمتَ رُشدا». (کهف / ۱۸، ۶۶)<ref>ر. ک: غرائب القرآن، ج ۱، ص ۲۳۳؛ التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۴۰۷؛ مخزن العرفان، ج ۱، ص ۲۴۱.</ref> [[خدا]] رشدِ [[ابراهیم]]{{ع}} را به وی داده و به حال او [[آگاه]] بود: «ولَقَد ءاتَینا اِبرهیمَ رُشدَهُ مِن قَبلُ وکُنّا بِهِ عــلِمین». ([[انبیاء]] / ۲۱، ۵۱) به دیده برخی [[مفسران]]، اضافه رشد به ضمیرِ راجع به ابراهیم{{ع}} و اشاره به آگاه بودن خدا از حال وی، گواه‌اند که خدا براساس ویژگی‌های حال و [[میزان]] [[شایستگی]] ابراهیم{{ع}} مرتبه‌ای والا از رشد را به او بخشید،<ref>مجمع البیان، ج ۷، ص ۸۳؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۵۱ـ۱۵۲؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۷.</ref>بنابراین مراتب رشد [[دینی]]، متناسب با [[درجات ایمان]] اشخاص است و هرکس رشدی به اندازه [[ایمان]] خود دارد.<ref> تیسیر الکریم الرحمن، ص ۶۱۷.</ref> در ادامه [[آیه]]، از استدلال‌های [[توحیدی]] ابراهیم{{ع}} و [[نبرد]] وی با [[بت‌پرستی]] یاد شده است (انبیاء / ۲۱، ۵۲ ـ ۵۷)، ازاین‌رو برخی از مفسران، [[رشد]] ابراهیم{{ع}} را [[معرفت]] و [[توحید]] حاصل از [[حجت‌ها]] و [[براهین]] <ref>التبیان، ج ۷، ص ۲۵۵؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۸۳؛ تفسیر ابن کثیر، ج، ص ۳۰۵.</ref> یا ناشی از صفای [[فطرت]] و [[نور]] [[بصیرت]] دانسته‌اند،<ref> المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۷.</ref> به‌گونه‌ای که هرچه را می‌دید، پیش از توجه به خود آن چیز و آثارش، انتساب آن به خدا را درمی‌یافت و نخست [[تکوین]] و [[تدبیر]] خدا را در آن می‌دید.<ref>المیزان، ج ۷، ص ۱۶۱.</ref> برخی هم رشد ابراهیم{{ع}} را به [[نبوت]] و بعضی به رهیابی او به [[صلاح]] [[دین]] و [[دنیا]] [[تفسیر]] کرده‌اند.<ref>التفسیرالکبیر، ج ۲۲، ص ۱۵۱؛ مراح لبید، ج ۲، ص ۵۲؛ التفسیر الکاشف، ج ۵، ص ۲۸۳.</ref>درجات این مرتبه از [[رشد]] تا بدانجاست که [[پیامبراکرم]]{{صل}} نیز که [[کامل‌ترین]] [[انسان]] است، به [[تعلیم الهی]] راهی را که نزدیک‌تر به رشد است، از [[خدا]] می‌خواهد: «... وقُل عَسی اَن یَهدِیَنِ رَبّی لاَِقرَبَ مِن هـذا رَشَدا». (کهف / ۱۸، ۲۴) در [[تفسیر]] آن برخی گفته‌اند: مراد از آن، [[نشانه‌ها]] و [[ادله]] [[نبوّت]] مانند [[علم]] به [[اخبار]] و آثار [[پیامبران]] است که روشن‌تر و نزدیک‌تر از [[قصه]] [[اصحاب کهف]] است؛<ref>الکشاف، ج ۲، ص ۷۱۵؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۱۳؛ تفسیر مراغی، ج ۱۵، ص ۱۳۷.</ref> ولی بعضی با ردّ این نظر، «هذا» را در این [[آیه]] به مرتبه [[پایین‌تر]] [[رشد]]، یعنی ذکر پس از [[فراموشی]] و [[راه]] نزدیک‌تر به رشد را به ذکر پیوسته بی‌فراموشی تفسیر کرده‌اند.<ref>المیزان، ج ۱۳، ص ۲۷۴.</ref> این مرتبه از رشد ([[شناخت]] و رعایت [[مصالح]] [[دین]]) در برابر [[غیّ]] است و از دیدگاه [[قرآن کریم]] رشد از غیّ به خوبی آشکار شده، به همین جهت هیچ واداشتنی در [[پذیرش دین]] راه ندارد: «لا اِکراهَ فِی الدِّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ». (بقره / ۲، ۲۵۶) <ref>تیسیر الکریم الرحمن، ص ۱۲۱؛ المنیر، ج ۳، ص ۲۱.</ref>روشن شدن رشد از غیّ از [[راه فطرت]]، [[ادله عقلی]] و [[نقلی]] و [[معجزات]] گوناگون است <ref>مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۶۳۱؛ آلاء الرحمن، ج ۱، ص ۲۲۸.</ref> همچنین این مرتبه در برابر [[شرّ]] است، چنان‌که، در مقابل شرّ، از خیر که گونه‌ای [[هدایت]] و [[سعادت]] است، به رشد تعبیر شده است: «واَنّا لا نَدری اَشَرٌّ اُریدَ بِمَن فِی‌الاَرضِ اَم اَرادَ بِهِم رَبُّهُم رَشَدا». ([[جنّ]] / ۷۲، ۱۰)<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۴۴.</ref>