حوا: تفاوت میان نسخه‌ها

داستان آفرینش نخستین مرد و [[زن]] روی زمین، هرچند متفاوت، در فرهنگ‌های گوناگونی آمده است. در برخی آثار و نوشته‌های پهلوی، آن دو با نام‌های «مشی و مشیانه» یاد می‌شوند که در مدت ۴۰ سال از [[خاک]] روییدند. آنان نخست به هم چسبیده بوده و تا ۵۰ سال، گرایشی به یکدیگر، نیز [[فرزندی]] نداشتند. در افسانه‌های یونانی هم [[خلقت]] نخستین مرد و زن را به [[خدایان]] متعدد نسبت داده‌اند. در [[اوستا]] درباره این مسئله گزارشی نیست. در منابع [[مانویان]]، آن دو با نام‌های «کهمورد» (کیومرث) و «مردیانگ» یاد و مولود دو دیو به نام‌های اشقلون و عزائل خوانده می‌شوند. <ref>اعلام قرآن، ص ۲۲ - ۲۴، ۳۵ - ۳۶. </ref> در [[تورات]]، داستان آفرینش حوّا بدین شرح است: خدا پس از [[آفرینش آدم]]، با توجه به [[تنهایی]] او به خلقت همسری برایش [[تصمیم]] گرفت و با به [[خواب]] افکندن وی، یکی از دنده‌هایش را برداشته و جای آن را با گوشت پر کرد و از آن دنده، زنی برای او آفرید. آدم پس از [[بیداری]]، آن زن را جزئی از گوشت و استخوان خود دانسته و او را «امرأة» یعنی [[آفریده]] شده از مرء (مرد) نامید. [[تورات]] سپس نتیجه می‌گیرد که برای همین، مرد، [[پدر]] و [[مادر]] خود را ترک گفته و با [[همسر]] خود همچون پیکری واحد می‌شوند. <ref>کتاب مقدس، تکوین ۲: ۸ - ۲۵. </ref> [[قرآن]]، بی‌تصریح به چگونگی [[آفرینش]] حوّا، تنها با جمله «وخَلَقَ مِنها زَوجَها» به آن اشاره می‌کند: «یـاَیهَا النّاسُ اتَّقوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُم مِن نَفسٍ واحِدَةٍ وخَلَقَ مِنها زَوجَها وبَثَّ مِنهُما رِجالاً کَثیرًا ونِساءً».... ([[نساء]] / ۴، ۱؛ نیز [[اعراف]] / ۷، ۱۸۹؛ زمر / ۳۹، ۶) [[مفسران]] در [[تفسیر]] جمله یاد شده، دو دسته‌اند: ۱. گروهی با استناد به روایاتی که [[خلقت]] [[حوا]] را ـ همچون حکایت توراتی آن ـ از دنده [[آدم]] می‌دانند، «مِن» را بعضیه دانسته‌اند. از مفسران نخستین، چون [[ابن عباس]]، [[ابوهریره]]، [[قتاده]]، [[مجاهد]]، [[سدی]] و [[حسن]]، گزارش‌هایی به این مضمون هست. <ref>جامع‌البیان، ج ۴، ص ۲۹۷؛ الدرالمنثور، ج ۱، ص ۱۲۸؛ ج ۲، ص ۴۲۳؛ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳. </ref> [[طبرسی]] این تفسیر را به بیشتر [[مفسّران]] نسبت می‌دهد <ref>مجمع البیان، ج ۳، ص ۵. </ref> و این نشان می‌دهد که [[فکر]] یاد شده، [[اندیشه]] رایج بوده و بسیاری از مفسران از این دید به [[آیه]] یاد شده و مانند آنها می‌نگریسته‌اند.

در منابع [[شیعی]] احادیثی در [[تأیید]] این دیدگاه هست. <ref>تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۱۵؛ روض‌الجنان، ج ۱، ص ۲۱۶. </ref> در پاره‌ای از [[احادیث]] استنادی این گروه از مفسران، برخی از تفاوت‌های [[روانی]] و [[رفتاری]] [[زن]] و مرد با تفاوت آفرینش آن دو پیوند داده شده است؛ برای نمونه در [[حدیثی]]، [[همت]] و سعی مردان را در آب و گل و تلاش [[زنان]] را در رسیدن به مردان دانسته و سبب آن را آفرینش [[مرد]] (آدم) از [[گِل]] و زن از مرد بیان شده است. <ref>تفسیر عیّاشی، ج ۱، ص ۲۱۵؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۹۴؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص ۴۲۳. </ref> در روایتی دیگر، ضمن اشاره به [[آفرینش]] [[زن]] از دنده مرد و توصیه مردان به [[رفتار نیک]] با آنان، زن به دنده انحنا داری [[تشبیه]] شده است که در صورت فشار بسیار برای صاف کردن آن، خواهد [[شکست]]؛<ref>مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۵؛ روض الجنان، ج ۱، ص ۲۱۷؛ الدرالمنثور، ج ۲، ص ۴۲۳. </ref> همچنین گفته شده است که مردان با افزایش سن به [[زیبایی]]؛ ولی [[زنان]] به [[زشتی]] می‌‌گرایند، زیرا زن از گوشت [[آفریده]] شده است و گوشت با گذشت [[زمان]] [[فاسد]] می‌شود؛<ref>عرائس‌المجالس، ص ۲۹. </ref> البته [[استدلال]] این قول با گزارش‌هایی که [[خلقت]] زن را از استخوان مرد ـ نه از گوشت او ـ می‌داند، سازگار نیست. بر اساس روایتی دیگر، [[شریح قاضی]] پس از [[ناتوانی]] در تشخیص مرد یا زن بودن فردی که در خود نشانه‌هایی از هر دو جنس داشت، او را نزد [[امام علی]]{{ع}} می‌برد و ایشان پس از پی بردن به کمبود یکی از دنده‌های چپ آن شخص به [[مرد بودن]] وی [[حکم]] می‌کند؛<ref>روض‌الجنان، ج ۱، ص ۲۱۷ - ۲۱۸. </ref> البته این [[روایت]]، نمی‌تواند درست باشد، چون کالبد شکافی [[انسان]] نشان می‌دهد شمار دنده‌های زن و مرد یکسان است. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص ۸۹. </ref> برخی [[مفسران]] با پذیرش خلقت [[حوا]] از دنده چپ [[آدم]] به بیان [[حکمت]] آن پرداخته‌اند. [[آلوسی]] همراه اشاره به پنهان بودن حکمت آن، از جمله، آن را نشانه‌ای از [[قدرت خدا]] دانسته است که می‌تواند افزون بر [[آفرینش انسان]] از جماد ([[گِل]])، آن را از موجودی زنده؛ ولی از غیر [[راه]] زاد و ولد نیز بیافریند. <ref>روح‌المعانی، ج ۴، ص ۲۸۵. </ref> برخی دیگر، حکمت آن را [[گرایش]] بیشتر هر موجودی به همجنس خود دانسته‌اند؛<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص ۸۹. </ref> همچنین برخی [[حکما]] با فرض خلقت حوا از دنده آدم، از آن برای شرح مطالب [[فلسفی]] و [[عرفانی]] بهره برده‌اند، چنان‌که ابن‌عربی در فصوص الحکم، شماری از شارحان آن <ref>شرح فصوص، ابن ترکه، ج ۱، ص ۹۷؛ شرح فصوص، جندی، ص ۲۰۹ و ۳۵۲ - ۳۵۳؛ ممدّ الهمم، ص ۶۰. </ref> و [[صدرالمتألهین]] <ref>تفسیر صدرالمتألهین، ج ۳، ص ۸۶. </ref>از این مطلب برای تبیین مراتب عالم وجود، سود جسته‌اند.

۲. گروهی <ref>مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۹، ص ۱۶۱؛ المنار، ج ۱، ص ۲۷۹ - ۲۸۰. </ref> از [[مفسران]] «مِن» را در «و خَلَقَ مِنها زَوجَها» ([[نساء]] / ۴، ۱) جنسیه و در ردیف آیاتی مانند «ومِن ءایـتِهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن‌اَنفُسِکُم اَزوجـًا لِتَسکُنوا اِلَیها»... ([[روم]] / ۳۰، ۲۱؛ نیز نحل / ۱۶، ۷۲؛ [[شوری]] / ۴۲، ۱۱) دانسته‌اند که بیانگر اشتراک مرد و [[زن]] در جنس ([[انسان]] بودن) است، زیرا در این [[آیات]] [[آفریده]] شدن هر زنی از پیکر همسرش نمی‌تواند مراد باشد. <ref>المنار، ج ۱، ص ۲۸۰؛ آدم از دیدگاه قرآن و عهدین، ص ۷۰ - ۷۴؛ المیزان، ج ۴، ص ۱۳۶. </ref> از این دسته مفسران، ابومسلم اصفهانی و [[فخر رازی]] در رد دیدگاه نخست، [[آفرینش]] [[حوا]] از دنده [[آدم]] را بی‌فایده و [[خدا]] را [[قادر]] به [[خلق]] ابتدایی او دانسته است. [[علامه طباطبایی]]، آن را فاقد [[دلیل قرآنی]] و رشیدرضا و جز او برگرفته از [[اسرائیلیات]] دانسته‌اند. <ref>المنار، ج ۱، ص ۲۷۹؛ المیزان، ج ۴، ص ۱۳۶؛ اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیاء، ص ۲۴۳. </ref> در [[منابع اهل سنت]]، در [[تأیید]] نظر دوم، روایتی از [[پیامبر]]{{صل}} نیست؛ ولی در منابع [[شیعی]]، روایاتی از [[ائمه]]{{عم}} گزارش شده‌اند که در آنها ضمن [[تکذیب]] شدید دیدگاه نخست، خدا را منزه و بالاتر از انجام دادن کاری می‌دانند که مستلزم [[نکاح]] عضوی با عضو دیگر شود و اینکه خدای توانا به خلق ابتدایی آدم، [[قدرت]] آفرینش ابتدایی حوا را نیز داشته است. <ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۴۲۹؛ البرهان، ج ۲، ص ۱۲؛ بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۱۱۶. </ref> براساس روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} <ref>تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۲۱۶؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۵؛ الصافی، ج ۱، ص ۴۱۴. </ref> و [[امام صادق]]{{ع}}<ref>من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۷۹ - ۳۸۰؛ علل الشرایع، ج ۱، ص ۲۹ - ۳۰. </ref>[[آفرینش]] حوّا به ترتیب از مانده گلِ [[آدم]] و ابتدایی خوانده شده است که این [[روایات]] سازگارپذیرند. برخی مانند [[علامه مجلسی]] و [[شیخ صدوق]]، با استناد به این روایات، [[اخبار]] گویای [[خلقت]] [[حوا]] از دنده آدم را بر [[تقیه]]، یا بر خلقت از زیادی گلِ مانده از دنده چپ حمل کرده‌اند. <ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۸۰ - ۳۸۱؛ قصص الانبیاء جزائری، ص ۷۲. </ref> موافقان دیدگاه نخست در رد دیدگاه دوم، به دو دلیل، جنسیه بودن «من» را رد کرده‌اند: أ. ذکر جمله «و خَلَقَ مِنها زَوجَها» بی‌فایده می‌شود، چون [[همسر]] هر کسی، از جنس خود و همنوع اوست. <ref>التحریر والتنویر، ج ۳، ص ۲۱۵. </ref> ب. [[مخالف]] [[آیه]] ۱ [[نساء]] / ۴ است: «خَلَقَکُم مِن نَفسٍ واحِدَةٍ وخَلَقَ مِنها زَوجَها»...، زیرا در فرض جنسیه بودن «مِنْ» خلقت از دو موجود لازم می‌آید نه از یک موجود. (نفس [[واحدة]]) <ref>التفسیر الکبیر، ج ۹، ص ۱۶۱. </ref> برخی از اشکال دوم جواب داده‌اند که مراد از «نفس واحده»، «[[پدر]] واحد» است. همچنان‌که «[[بنوتمیم]]» یعنی گروهی از [[مردم]] پدید آمده از «[[تمیم]]» و این با [[مشارکت]] [[مادر]] در پیدایی آنها منافاتی ندارد. <ref>قصص الانبیاء، جزائری، ص ۷۳. </ref> «شعراوی»، در [[تأیید]] دیدگاه دوم، [[هدف]] از یادکرد «وخَلَقَ منها زَوجَها» را رد بر کسانی دانسته است که پس از [[پیامبر]]{{صل}} خواهند آمد و به تصادفی بودن [[آفرینش انسان]] [[معتقد]] خواهند شد و با این جمله جواب داده می‌شوند که آیا امکان دارد دو امر تصادفی به گونه‌ای رخ دهند که در یکی مردی [[آفریده]] شود و در دیگری زنی از جنس او، که اجزای آنها در تولید مثل، مکمِّل یکدیگر باشند. <ref>قصص الانبیاء، شعراوی، ج ۱، ص ۶۷ - ۶۸. </ref> براساس روایتی از [[ابن عباس]]، [[ابن مسعود]] و گروهی دیگر از [[صحابه]]، [[آفرینش]] حوّا در [[بهشت]] بوده است: طبق این [[حدیث]]، [[خدا]] پس از بیرون راندن [[ابلیس]] از بهشت و سکونت دادن [[آدم]] در آن، چون تنهاییِ او را دید، حوّا را آفرید. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۲؛ تفسیر صدرالمتالهین، ج ۳، ص ۸۵. </ref> این [[روایت]] همان گزارش [[تورات]] است. براساس روایت دیگری از ابن عباس و [[عمر]]، خدا فرشتگانی را موظف کرد که آدم و حوّا را که جامه‌ای از [[نور]] بر تن داشتند، همانند شاهان بر تختی از طلا حمل و وارد بهشت کنند. بر اساس این روایت، آفرینش آن دو بیرون از بهشت بوده است. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۳؛ تفسیر صدرالمتالهین، ج ۳، ص ۸۵. </ref> ظاهر برخی [[آیات]] را می‌توان مؤید [[خلقت]] آنان در بیرون از بهشت دانست؛ مانند «یــ ٔ دَمُ اسکُن اَنتَ و زَوجُکَ الجَنَّةَ». ([[اعراف]] / ۷، ۱۹).<ref>[[مصطفی سرداری|سرداری، مصطفی]]، [[حوا (مقاله)|مقاله «حوا»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۱.</ref>