پرش به محتوا

آستانه حضرت معصومه: تفاوت میان نسخه‌ها

۱۰٬۲۷۷ بایت اضافه‌شده ،  ‏۳ آوریل ۲۰۲۱
خط ۵۰: خط ۵۰:


[[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در دوره [[صفویه]] دارای چهار صحن بوده که در طول یکدیگر قرار داشته‌اند و از یکی وارد دیگری می‌شده‌اند. در ورودی صحن اول در انتهای خیابانی به نام حضرتی واقع بوده است. صحن اول، همان دارالشفای امروزی است. صحن دوم که مدرسه بوده، ضمیمه صحن سوم شده و از ترکیب این دو صحن، مدرسه [[فیضیه]] به وجود آمده و صحن چهارم هم همین صحنه کهنه یا صحن [[عتیق]] (صحن طلای) کنونی است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۳.</ref>. آستانه سه رواق دارد: رواق آینه در جانب شرقی [[مرقد]]، رواق جنوبی و رواق غربی که در سال ۱۲۳۶ ق در جای مهمان‌خانه قبلی که شاه تهماسب صفوی به سال ۹۴۵ق ساخته شده بود، توسط میرزا احتشام‌السلطنه فرزند فتحعلی شاه ساخته شد و سه گنبد در بالای سر دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۸.</ref>. یک گنبد آن به نام [[مسجد]] بالای سر مردانه، دومی مسجد بالای سر زنانه و سومی [[مقبره]] علی‌خان قاجار بود<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۹.</ref>. در واقع گرداگرد [[روضه]] منوره را رواق‌های حرم فراگرفته‌اند. در سوی جنوب، رواقی با درازا و پهنای ۷۰/ ۸ متر قرار دارد که فاصله میانه روضه منوره و مسجد موزه است. این رواق پیش‌تر به نام مقبره شاه‌صفی شناخته می‌شد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷.</ref>. در مدخل روضه منوره از سوی ایران آینه در [[شرق]] نیز رواقی است که اکنون از جنوب تا رواق جنوبی و از شمال تا کنار دارالحفاظ ادامه دارد. بدین ترتیب، این رواق گرداگرد روضه را از جنوب تا آخرین نقطه زاویه شمال شرقی فراگرفته است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹.</ref>. این رواق نیز جایگزین [[مسجد]] [[پایین پا]] و [[خزانه]] و کشیک‌خانه پیشین شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. رواق میانه با دو در، یکی در مدخل ورود به ایوان آینه و دیگری در مدخل [[روضه]] منوره، محدود می‌شود. این رواق گنبدی دوپوش دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. در جانب [[غرب]] روضه منوره نیز سراسر رواقی است که میانه [[حرم]] و مسجد [[بالاسر]] قرار دارد و از سوی دیگر به [[صحن]] [[عتیق]] و [[قبر]] شاه [[عباس]] دوم می‌پیوندند. به این ترتیب، جز در سوی ایوان طلا، گرداگرد حرم را رواق‌ها فراگرفته‌اند، زیرا بنای [[مقبره]] شاه عباس در زاویه جنوب غربی نیز اکنون در [[حکم]] رواق است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۸.</ref>.
[[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در دوره [[صفویه]] دارای چهار صحن بوده که در طول یکدیگر قرار داشته‌اند و از یکی وارد دیگری می‌شده‌اند. در ورودی صحن اول در انتهای خیابانی به نام حضرتی واقع بوده است. صحن اول، همان دارالشفای امروزی است. صحن دوم که مدرسه بوده، ضمیمه صحن سوم شده و از ترکیب این دو صحن، مدرسه [[فیضیه]] به وجود آمده و صحن چهارم هم همین صحنه کهنه یا صحن [[عتیق]] (صحن طلای) کنونی است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۱۳.</ref>. آستانه سه رواق دارد: رواق آینه در جانب شرقی [[مرقد]]، رواق جنوبی و رواق غربی که در سال ۱۲۳۶ ق در جای مهمان‌خانه قبلی که شاه تهماسب صفوی به سال ۹۴۵ق ساخته شده بود، توسط میرزا احتشام‌السلطنه فرزند فتحعلی شاه ساخته شد و سه گنبد در بالای سر دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۸.</ref>. یک گنبد آن به نام [[مسجد]] بالای سر مردانه، دومی مسجد بالای سر زنانه و سومی [[مقبره]] علی‌خان قاجار بود<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹۹.</ref>. در واقع گرداگرد [[روضه]] منوره را رواق‌های حرم فراگرفته‌اند. در سوی جنوب، رواقی با درازا و پهنای ۷۰/ ۸ متر قرار دارد که فاصله میانه روضه منوره و مسجد موزه است. این رواق پیش‌تر به نام مقبره شاه‌صفی شناخته می‌شد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷.</ref>. در مدخل روضه منوره از سوی ایران آینه در [[شرق]] نیز رواقی است که اکنون از جنوب تا رواق جنوبی و از شمال تا کنار دارالحفاظ ادامه دارد. بدین ترتیب، این رواق گرداگرد روضه را از جنوب تا آخرین نقطه زاویه شمال شرقی فراگرفته است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۹.</ref>. این رواق نیز جایگزین [[مسجد]] [[پایین پا]] و [[خزانه]] و کشیک‌خانه پیشین شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. رواق میانه با دو در، یکی در مدخل ورود به ایوان آینه و دیگری در مدخل [[روضه]] منوره، محدود می‌شود. این رواق گنبدی دوپوش دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>. در جانب [[غرب]] روضه منوره نیز سراسر رواقی است که میانه [[حرم]] و مسجد [[بالاسر]] قرار دارد و از سوی دیگر به [[صحن]] [[عتیق]] و [[قبر]] شاه [[عباس]] دوم می‌پیوندند. به این ترتیب، جز در سوی ایوان طلا، گرداگرد حرم را رواق‌ها فراگرفته‌اند، زیرا بنای [[مقبره]] شاه عباس در زاویه جنوب غربی نیز اکنون در [[حکم]] رواق است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۰.</ref>.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۸.</ref>.
==مدارس و [[حوزه علمیه]]==
آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}} از دیرباز به عنوان [[محل آموزش]] دروس [[دینی]] مورد توجه قرار گرفت. در روزگاری که این آستانه توسعه بیشتری یافت، حجره‌هایی‌ها برای تحصیل و سکونت طلاب در داخل صحن‌ها در نظر گرفته شد<ref>قم از نگاه بیگانگان، ص۳۳، ۵۶.</ref>. بر پایه گزارش‌های [[تاریخی]]، در [[قرن ششم]] قمری، [[قم]] دارای نه [[مدرسه علمیه]] بود و این مدارس دارای وسایل کافی و مدرسان و [[مفسران]] بزرگ بود و کتابخانه‌هایی آکنده از کتاب‌های فرقه‌های مختلف در آن وجود داشت. همچنین در قرن‌های پنجم و ششم قمری که سلجوقیان بر [[ایران]] [[حکومت]] می‌کردند، قم مرکز بزرگی برای [[فقها]] و [[علمای شیعه]] بود. عده‌ای برای تحصیل به این [[شهر]] می‌آمدند و مدارس دایری داشتند، به گونه‌ای که مدرسانی در حد [[فقیه]] و [[مرجع]] در آنجا می‌زیستند<ref>نقض، ص۲۱۰؛ گنجینه دانشمندان، ج۱، ص۳۷.</ref>. از اوایل [[قرن یازدهم]] قمری، مدارسی در قم پاگرفت که نام هر یک از آنها در دوره‌ای از [[تاریخ]] شناخته می‌شود. مدرسه‌هایی مانند [[فیضیه]]، [[مؤمنیه]](تحویلیه)، [[رضویه]](مأموریه)، مدرسه مادرشاه، مدرسه [[مهدی]] قلی خان، مدرسه حاج سیدصادق، مدرسه [[آیت‌الله بروجردی]]<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۲۴۰-۲۷۲، ۴۱۱، ۴۱۳؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۱۷- ۴۱۹.</ref> و مدرسه [[آیت‌الله گلپایگانی]] از این قبیل‌اند. هزاران [[طلبه]] از [[قرن پنجم]] به بعد در این [[شهر]] پرورش یافته‌اند و هزاران عالم از آنجاسر برآورده‌اند. با توسعه تدریجی آموزش‌های [[دینی]]، [[شهر قم]] رفته رفته، به لحاظ [[علمی]] نیز مراحل [[تکامل]] خود را طی کرد و اکنون یکی از بزرگ‌ترین کانون‌های علمی [[جهان اسلام]] و [[شیعه]] به شمار می‌رود. شماری از علمای بزرگ شیعه طی قرن‌های گذشته اگر چه در [[شهرها]] و حوزه‌های دیگر پرورش یافتند، با [[مهاجرت]] به [[قم]] تا آخر [[عمر]] در آنجا ماندند و در همانجا [[زندگی]] را بدرود گفتند که از جمله آنها می‌توان میرزا [[ابوالقاسم گیلانی]]، معروف به [[میرزای قمی]] و صاحب [[قوانین]] (۱۲۳۱ق)، ملا [[محمد مهدی نراقی]]، حاج شیخ [[عبدالکریم یزدی]] (۱۳۵۵ق/۱۳۱۵ش) و [[آیت‌الله بروجردی]] را نام برد<ref>قم از نظر اجتماعی و اقتصادی، ص۹۴.</ref>.
از آغاز ساختمان [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}}، به تدریج مدارس و [[مساجد]] بسیاری پیرامون آن پدید آمد و قم به شهر [[دین]] و [[علم]] تبدیل شد، به گونه‌ای که در [[قرن ششم]]، مدارسی چند در این شهر کوچک برپا بود<ref>نقض، ص۲۱۰.</ref>. شماری از این مدارس از مراکز مهم و کانونی [[علوم اسلامی]] [[شیعی]] به شمار می‌آیند. به همین دلیل، از یک قرن پیش شمار فراوانی از طلاب [[علوم دینی]] [[ایرانی]] و خارجی در قم ساکن شده‌اند<ref>نقض، ص۲۱۰؛ تاریخ مذهبی قم، ص۱۸۸- ۱۸۹.</ref>. در قرن ششم قمری، مدرسه کوچکی در نزدیکی [[مرقد]] حضرت معصومه{{س}} برای [[علوم]] متداول و سکونت طلاب ساخته بودند و آن را مدرسه ستی (سیدتی) [[فاطمه]] می‌نامیدند. بعدها آن را مدرسه آستانه نامیدند. نام این مدرسه در کتاب النقض نوشته [[عبدالجلیل قزوینی رازی]]، از آثار همان دوره آمده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۷۱؛ تربت پاکان، ج۱، ص۱۳۲.</ref>. با [[تغییر]] مسیر رودخانه از جنوبی آستانه به سوی غربی و ویرانی مدرسه ستی فاطمه بر اثر سیل، در روزگاری که ملا [[محسن فیض کاشانی]] در قم [[مرجعیت]] یافت، با کمک خواستن از سلیمان‌خان، متولی [[مقبره]] شاه [[صفی]] و در نهایت با [[پشتیبانی]] شاه [[عباس]] دوم، مدرسه‌ای را به جای مدرسه پیشین بنیاد نهاد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۷۳.</ref>. سپس شادقلی خان [[حکمران]] [[قم]] در ۱۰۵۴ ق باز هم به پیشنهاد ملا [[محسن فیض]]، در جانب شمالی آن، مدرسه دیگری بنا نهاد که آن را مدرسه [[فیضیه]] نامیدند. در سال ۱۰۵۵ق نیز اعتمادالدوله [[میرزا تقی خان]]، مشهور به ساروتقی، نخست [[وزیر]] شاه عباس دوم، مدرسه دیگری بزرگ‌تر از دو مدرسه دیگر، در شمال مدرسه شادقلی بنا نهاد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۱۸، ۶۷۴.</ref> که به نام مدرسه ساروتقی معروف بود. در [[زمان]] فتحعلی شاه به [[دستور]] وی هر سه مدرسه زمان [[صفویه]] را خراب کردند و با افزودن [[زمین]] و فضا، دو مدرسه کنونی را بنا نهادند که یکی فیضیه و دیگری دارالشفا است<ref>سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ص۴۶۲؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۲۰، ۶۷۵.</ref>. بر پایه کتیبه [[منصوب]]، [[بانی]] [[ایران]]، شاه تهماسب صفوی و معمار آن استاد [[سلطان]] [[قمی]] و سال بنا ۹۳۹ ق است. فیضیه تا سال ۱۳۴۱ق یک طبقه بود و فقط در دو سوی سه ایوان آن چهار غرفه و جمعاً [[دوازده]] غرفه بزرگ و کوچک وجود داشت و در سال ۱۳۰۱ش حاج میرزا [[محمد]] فیض در جانب شمال و [[شرق]] مدرسه به غرفه‌سازی پرداخت و یک چهارم از ساختمان فوقانی آن را به پایان برد و بقیه آن را شیخ [[عبدالکریم حائری یزدی]] کامل کرد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۷۶-۶۷۷.</ref>.
در راستای توسعه آستانه و استقبال [[روز]] افزون از [[زیارت]] و بازدید [[حرم]] و گسترش [[شهر قم]]، مساجدی به ویژه در داخل و پیرامون آستانه ساخته شد که هر یک در دوره‌ای، کانون [[تبلیغات]] و اجتماعات اثرگذار [[دینی]] بوده‌اند و بعضی از آنها اکنون نیز جایگاه ویژه‌ای در آستانه، [[فرهنگ اسلامی]] و برپایی [[شعایر]] دینی دارند<ref>أنوار المشعشعین، ج۱، ص۲۲۳، ۲۲۸.</ref>. از آن جمله است: [[مسجد]] [[امام حسن عسکری]]{{ع}}، [[مسجد جامع]] مسجد عشقعلی، مسجد [[حسینی]]، مسجد فاطمیه و مسجد اعظم. علاوه بر اینها، پس از رواق غربی، بنایی است وسیع و نو، که بر سراسر آن سقفی بی‌ستون سایه افکنده و [[مسجد]] [[بالاسر]] نامیده می‌شود<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۶۱.</ref>. این مسجد وسیع‌ترین ساختمان آستانه و مرکز تشکیل مجالس عمومی [[سوگواری]] و [[نماز جماعت]] است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۶۲۰-۶۲۱.</ref>. دیگر مسجد موزه است که در جنوب [[روضه]] منوره و در امتداد رواق جنوبی با گنبد بزرگی واقع شده است. این بنا در مجموع از آثار [[قرن چهاردهم]] شمرده می‌شود<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۶۱.</ref>. اما مسجد اعظم، از آثار مرحوم [[آیت‌الله]] [[سید محمد حسین طباطبایی بروجردی]] است که ساخت آن از ۱۳۶۷ق آغاز شد<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۷۱۱.</ref> و در سال ۱۳۷۵ق به بهره‌برداری رسید.
مسجد [[امام حسن عسکری]]{{ع}} یا [[مسجد جامع]] [[عتیق]] [[قم]] که از دیگر [[مساجد]] این مجموعه است، منسوب به امام حسن عسکری{{ع}} از کهن‌ترین مساجد این [[شهر]] است<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۵.</ref> و به سبب همین انتساب، از دیر [[زمان]] مورد توجه بسیار بوده<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۶.</ref> و تولیت و [[امامت]] آن نیز مقامی بزرگ به شمار می‌رفته است، از این‌رو، از [[قرن نهم]] به این سو، متولیان قدیم آستانه، تولیت و [[پیشوایی]] تفویضی آن را عهده‌دار بوده‌اند<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۱۸.</ref>. بنای کنونی مسجد چندان کهن نیست<ref>تربت پاکان، ج۲، ص۱۲۰.</ref>.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۱۱.</ref>


== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
۷۳٬۰۱۷

ویرایش