تمدن در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

قرآن افزون بر [[نظام]] ویژه ای که برای تمدن اسلامی ارائه می‌‌کند به گونه ای ملموس در جنبه‌های مختلف دوره‌های [[تمدن]] و [[زندگی اجتماعی]] [[مسلمانان]] اثرگذار بوده است. البته بیان این نکته لازم است که میان [[جامعه مطلوب]] [[قرآنی]] با [[جامعه]] [[تاریخی]] [[اسلامی]] همواره تفاوت‌هایی بوده و همه اصول بیان شده در [[کلام]] [[وحی]] در [[جوامع]] مسلمانان به [[اجرا]] درنیامده است<ref>قلب اسلام، ص ۱۶۴.</ref>.<ref>[[مهدی ملک محمدی|ملک ‌محمدی، مهدی]]، [[تمدن (مقاله)|مقاله «تمدن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

مسلمانان به [[قرآن]] بسیار [[احترام]] می‌‌گذارند. آنان بدون [[وضو]] به خط آن دست نمی‌زنند و معمولا برای [[تلاوت]] وضو می‌‌گیرند. [[آیات قرآن]] به [[فرهنگ عمومی]] [[مردم]] [[رسوخ]] کرده است. به کار بردن عبارات قرآنی مانند «[[بسم الله]] الرحمن [[الرحیم]]»(نمل / ۲۷، ۳۰، «الحمد لله»(حمد۱ / ۱)، «إن شاء [[الله]]»(کهف / ۱۸، ۲۴)، «[[سلم]] علیکم»(زمر / ۳۹، ۷۳) در گفت و گوها از سوی مسلمانان [[گواه]] این مدعاست. <ref>قلب اسلام، ص ۴۱ ـ ۴۲.</ref> [[تعیین]] ملاک [[تقوا]] برای [[برتری]] [[انسان‌ها]] سبب شده تا گروه‌های مختلف [[نژادی]] در سراسر عالم به [[اسلام]] [[گرایش]] داشته باشند. برخلاف تفاوت‌های [[فرهنگی]] و [[عقیدتی]]، قرآن همواره [[عامل وحدت]] و اشتراک همه مسلمانان بوده است؛<ref>قلب اسلام، ص ۷۲.</ref> برای نمونه آنان در سراسر [[جهان]] قرآن را به [[زبان عربی]] می‌‌خوانند. <ref>قلب اسلام، ص ۱۰۵.</ref> در بسیاری از مناطق در مجالس یادبود [[درگذشتگان]]، [[مهمانان]] نسخه‌های چاپ شده قرآن را قرائت می‌‌کنند؛ همچنین [[کشورهای اسلامی]] مسابقات قرآن برگزار کرده و بدین گونه به نگهداری و [[ترویج]] روش‌های ویژه خود در فن قرائت می‌‌پردازند. در نگاهی دیگر با [[پیشرفت]] و دگرگونی رسانه‌ها حضور قرآن در جامعه شکل جدیدی به خود می‌‌گیرد. در بسیاری از کشورهای اسلامی مانند [[عربستان]] سعودی، [[مصر]] و [[مراکش]] [[قرائت قرآن]] به طور دائم از شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی پخش می‌‌شود. در برخی کشورها این کار در بخش‌هایی از [[روز]] انجام می‌‌گیرد. <ref>Encyclopedia of the Qurبn, Social Sciences and the Qurبn, </ref> افزون بر این، رسانه‌ها و امکانات جدید مانند اینترنت و لوح‌های فشرده به [[راحتی]] بسیاری از برنامه‌های قرآنی شامل قرائت، [[حفظ]] و [[تفسیر]] را در [[اختیار]] علاقمندان قرار می‌‌دهند.<ref>[[مهدی ملک محمدی|ملک ‌محمدی، مهدی]]، [[تمدن (مقاله)|مقاله «تمدن»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

[[جاذبه]] [[قرآن]] به اندازه ای بود که از همان روزهای نخست همه را به خود [[مشتاق]] کرد. افزون بر این، [[ترغیب]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[فراگیری]] و [[تعلیم]] قرآن <ref>صحیح البخاری، ج ۴، ص ۱۹۱۹.</ref> این [[اشتیاق]] را دوچندان کرد. [[مردم]] برای شنیدن [[آیات]] [[وحی]] خود را به [[پیامبر]]{{صل}}<ref>نک: سنن ابی داود، ج ۳، ص ۷۶؛ سیره ابن اسحاق، ج ۴، ص ۱۸۶ و ۲۱۴.</ref> یا [[صحابه]] ایشان می‌‌رساندند و در صورتی که به آنها دسترسی نداشتند از رهگذران و کاروانیان می‌‌شنیدند.<ref>تاریخ قرآن، رامیار، ص ۲۳۹.</ref> تازه [[مسلمان‌ها]] برای [[فراگیری احکام]] [[شرعی]] و [[خواندن نماز]] می‌‌بایست قرآن بیاموزند. به مرور [[زمان]] که شمار نومسلمانان افزایش یافت افراد ویژه ای [[مأمور]] تعلیم قرآن شده <ref>نک: صحیح البخاری، ج ۳، ص ۱۳۷۲ و ۱۳۸۵؛ ج ۴، ص ۹۱۲.</ref> و در مواردی به [[دستور پیامبر]] به مناطق دیگر [[سفر]] می‌‌کردند.<ref>تاریخ قرآن، رامیار، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۳.</ref> [[قاریان قرآن]] در [[مسجد]] می‌‌نشستند و آیات را برای یکدیگر خوانده، به تصحیح قرائت یکدیگر می‌‌پرداختند.<ref>نک: فتوح مصر، ص ۲۷۲.</ref> در مواردی هم آموزش بخش‌هایی از قرآن [[مهریه]] [[همسران]] قرار می‌‌گرفت.<ref>صحیح البخاری، ج ۲، ص ۸۱۱؛ سنن ابی داود، ج ۲، ص ۲۳۶؛ تاریخ قرآن، رامیار، ص ۲۳۸.</ref> در دوره‌های بعدی نیز قرآن غالباً محور آموزش [[مسلمانان]] بوده است؛ برای نمونه در [[دولت]] [[عثمانی]] شمار [[مکتب]] [[خانه‌ها]] که بیشتر در کنار مسجد قرار داشتند متعدد بود و [[شاگردان]] در آن قرائت درست قرآن را به عنوان نخستین درس فرا می‌‌گرفتند؛<ref>فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج ۳، ص ۲۶۷؛ نیز نک: مقدمه ابن خلدون، ص ۵۳۷.</ref> همچنین در برخی کشورها مدارس [[حفظ قرآن]]، اصول [[حفظ]] و [[تفسیر]] را به قرآن آموزان می‌‌آموختند.<ref>Encyclopedia of the Qurبn, Social Sciences and the Qurبn. </ref> آیات فراوانی با کلیدواژه‌هایی مانند «[[اولوا الالباب]]» ([[آل عمران]] / ۳، ۱۹۰)، «[[علم]]» (زمر / ۳۹، ۹)، [[عقل]] (بقره / ۲، ۱۶۴) و «[[برهان]]» (نمل / ۲۷، ۶۴) [[انسان]] را به [[تفکر]] و [[علم]] اندوزی [[تشویق]] کرده‌اند. برخی از [[آیات]] به [[مشاهده]] [[آسمان]] و [[زمین]] و پدیده‌های آن [[دعوت]] می‌‌کنند (ق / ۵۰، ۶) و بعضی دیگر از او می‌‌خواهند به گردش در زمین و بررسی آثار [[تاریخی]] بپردازد ([[روم]] / ۳۰، ۴۲)، از این رو کسب [[دانش]] به ویژه [[نجوم]]، ریاضیات و [[تاریخ]] میان [[مسلمانان]] اهمیت ویژه ای یافت. [[نهضت]] ترجمه نیز که از [[میانه]] [[قرن دوم]] شروع شد و به مدت دو سده ادامه داشت پیامد [[ترغیب]] [[قرآن]] به کسب دانش بود.<ref>فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، ج ۱، ص ۸۵ ـ ۸۶.</ref> افزون بر این، به مرور [[زمان]] دانش‌های لغت، نحو، معانی و بیان، [[کلام]] متأثر از قرآن و [[تفسیر]] و قرائت و [[تجوید]] و دیگر [[علوم قرآنی]] در [[ارتباط]] با آن پدید آمدند. با آمیختن [[عرب]] و [[عجم]] و از بین رفتن [[خلوص]] [[زبان عربی]]، بسیاری از واژه‌ها دستخوش دگرگونی معنایی شدند، به گونه ای که [[فهم قرآن]] نیز دچار مشکل شد. در نخستین گام [[خلیل بن احمد فراهیدی]] (م. ۱۷۵ ق.) برای [[حفظ]] واژه‌های [[عربی]]، کتاب العین را نوشت.<ref>مقدمه ابن خلدون، ص ۵۴۸.</ref> اِعراب نیز همداستان با لغت مورد توجه [[دانشمندان]] [[مسلمان]] قرار گرفت و [[ابوالاسود دوئلی]] (م. ۶۹ ق.) نخستین [[قواعد]] آن را پایه ریزی کرد. سپس سیبویه (م. ۱۸۰ ق.) نخستین کتاب مبسوط نحوی را با عنوان الکتاب تألیف کرد.<ref> مقدمه ابن خلدون،  ص ۵۴۶.</ref> مسلمانان با [[هدف]] [[فهم]] [[اعجاز ادبی قرآن]] قواعد علم معانی و بیان را نیز تدوین کردند.<ref> مقدمه ابن خلدون،  ص ۵۳۲.</ref> تفاوت برداشت‌ها از آیات [[اعتقادی]] <ref> تاریخ علم کلام، ص ۸.</ref> و [[اختلاف]] بر سر قدیم یا حادث بودن قرآن <ref>نک: کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۲، ص ۱۳۰۶ ـ ۱۳۰۸.</ref> سبب پیدایش تدریجی دانش کلام گردید. با [[گسترش اسلام]] در میان ملت‌های [[غیر عرب]]، آنان برای فهم قرآن نیاز به ترجمه داشتند. گرچه جریان ترجمه مخالفانی نیز داشت؛<ref>بحث فی ترجمة القرآن الکریم، ص ۱۳ ـ ۲۳؛ اهتمام ایرانیان به قرآن، ص ۴۰ ـ ۴۱.</ref> ولی نیاز یاد شده سبب گردید تا از همان ابتدا کسانی به [[ترجمه قرآن]] بپردازند. گفته‌اند که [[سلمان فارسی]] نخستین مترجم [[قرآن]] بود که «[[بسمله]]» را به [[زبان فارسی]] برگرداند.<ref>مناهل العرفان، ج ۲، ص ۱۱۴ ـ ۱۱۵؛ تاریخ قرآن، رامیار، ص ۶۵۳؛ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، ص ۸۹.</ref> امروزه قرآن به زبان‌های گوناگون [[دنیا]] ترجمه شده است،<ref>نک: تاریخ ترجمه قرآن در جهان. </ref> گرچه در مواردی خالی از غرضورزی مترجمان و قصد [[تبلیغ]] بر ضدّ [[اسلام]] نبوده است.<ref>نک: تاریخ قرآن، رامیار، ص ۶۵۳ ـ ۶۵۷.</ref> در دوره نخست [[مردم]] به سبب [[آگاهی]] از [[شأن نزول آیات]] و [[عرب]] زبان بودن، در [[فهم قرآن]] کمتر با مشکل برمی خوردند؛ ولی با فاصله گرفتن از [[زمان پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[اسلام آوردن]] غیر [[عرب‌ها]]، [[مسلمانان]] بیش از پیش به [[تفسیر آیات]] نیاز پیدا کردند. تأسیس [[دانش]] [[تفسیر]] <ref>تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ص ۷۷.</ref> و دیگر [[علوم]] مرتبط با قرآن، پیامد [[تغییر]] یاد شده در [[زندگی]] مسلمانان به شمار می‌‌رود؛ برای نمونه دانش قرائت از شکل‌گیری [[قرائت‌ها]] از [[زمان]] [[نزول]] تا مرحله [[قرائات]] شاذ و نادر، اقسام قرائت‌ها از جهت مطابقت با [[قواعد]] [[عربی]] و رسم و [[سند]] آن، ریشه [[اختلاف‌ها]] و مانند آنها بحث می‌‌کند.<ref>دانش نامه قرآن، ص ۱۴۷۲.</ref> در بخش‌هایی از [[جهان اسلام]] نیز مکتب‌هایی خاص در این رابطه پدید آمدند و برای مثال تا پایان [[قرن چهارم]] قمری مردم [[اندلس]] به [[پیروی]] از [[مصر]] و افریقیه به [[قرائت]]«[[نافع]]» به [[روایت]] «ورش» قرآن می‌‌خواندند.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۰، «اندلس ـ تاریخ».</ref> [[علم]] [[تجوید]] نیز دو مرحله دارد: در بخش نظری از قواعد درست خواندن حروف و کلمات قرآن و دیگر مباحث آواشناسی گفت و گو می‌‌شود. در مرحله عملی هم قواعد را براساس استماع و اداء به افراد می‌‌آموزند.<ref>ر، ک: دانشنامه جهان اسلام، ج ۶، ص ۶۰۱ ـ ۶۰۲.</ref> با گذشت [[زمان]] و رونق [[دانش]] [[تفسیر]]، [[مفسران]] با رویکردهای گوناگون به [[تفسیر قرآن]] پرداختند. [[تفاسیر]] ادبی، [[کلامی]]، [[عرفانی]]، [[فقهی]] و... نمونه‌هایی از این دست به شمار می‌‌روند.