آیات الاحکام: تفاوت میان نسخه‌ها

[[پیامبر اسلام]]{{صل}} بر اساس [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ}}<ref>«(آنان را) با برهان‌ها (ی روشن) و نوشته‌ها (فرستادیم) و بر تو قرآن را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی و باشد که بیندیشند» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref>، اولین کسی بود که [[وظیفه]] تبیین و [[تفسیر آیات قرآن]] به طور عام و آیات‌الاحکام آن را به طور خاص بر عهده داشت. بر اساس این [[تکلیف الهی]]، آن [[حضرت]] به [[تفسیر]] و تبیین [[آیات قرآن]]، از جمله آیات‌الاحکام، [[اقدام]] نمود و آیات قرآن را برای [[مسلمانان]] تبیین و تفسیر کرد. روایات و نقل‌های متعددی از آن حضرت در زمینه آیات الاحکام قرآن نقل شده است<ref>فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، ش۳، ص۱۰۵.</ref>. پس از آن حضرت، [[امیرمؤمنان]] و دیگر [[امامان معصوم]]{{عم}} به تفسیر و تبیین آیات‌الاحکام قرآن پرداختند و [[احکام شرعی]] را با استناد به آیات برای مسلمانان بیان کردند که از آنان نیز روایات فراوانی در این موضوع نقل شده است. [[صحابه پیامبر]]{{صل}} و پس از آنان [[تابعین]] نیز با [[پیروی]] از [[سیره پیامبر]]{{صل}} به تبیین و تفسیر این آیات اقدام کردند و گاه احکام شرعی را بر اساس آیات‌الاحکام قرآن برای دیگران بیان می‌کردند<ref>فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، ش۳، ص۱۲۷، ۱۴۵.</ref>.

بر اساس [[روایات]] متعددی از [[اهل بیت]]{{عم}}، همه احکامی که [[بشر]] به آن نیاز دارد در [[قرآن کریم]] آمده است. در روایتی از [[امام رضا]]{{ع}}، با استناد به آیاتی از قرآن از جمله [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۳۸.</ref> که از آمدن همه چیز در [[قرآن]] سخن گفته و یا [[آیه]] {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref> که از [[تکمیل دین]] یاد کرده است، [[قرآن کریم]] جامع همه امور [[حلال و حرام]] و حدود و [[احکام]] و جمیع آنچه [[بشر]] به آن نیاز دارد دانسته شده است<ref>الکافی، ج۱، ص۱۹۹؛ عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۹۵.</ref>. این مضمون در [[روایات]] متعدد از دیگر [[معصومان]]{{عم}} نیز آمده است<ref>الکافی، ج۲، ص۶۲۷؛ جامع أحادیث الشیعة، ج۱، ص۱۱۳.</ref>. بر اساس روایات مذکور، آیات الاحکام قرآن، همه احکام مورد نیاز بشر را در بر دارد. اما در اینکه چه بخش و تعدادی از [[آیات قرآن کریم]] جزو آیات‌الاحکام قرآن است؛ [[عالمان]] [[اسلامی]] حدود بیست نظریه مطرح کرده‌اند که می‌توان این نظریات را در پنج دیدگاه خلاصه نمود. [[رأی]] مشهور میان عالمان اسلامی آن است که تعداد آیات الاحکام قرآن پانصد آیه است<ref>البرهان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۳۰؛ کنز العرفان، ج۱، ص۵.</ref>. دیدگاه دیگر، تعداد این [[آیات]] را کمتر از پانصد آیه دانسته و برای این آیات ارقام متعددی از جمله ۱۵۰<ref>الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۳؛ الإکلیل فی استنباط التنزیل، ج۱، ص۲۸۳.</ref>، ۲۴۰<ref>منتهی المرام فی شرح آیات الأحکام، ص۴۵۹.</ref>، ۲۸۵<ref>علم أصول الفقه، ص۳۱.</ref>، ۳۴۰<ref>الإسلام عقیدة و شریعة، ص۴۸۱.</ref>، ۳۷۰<ref>فقه پژوهی قرآنی، ص۱۲۲.</ref>، آیه را ذکر کرده‌اند. نظریه دیگر آن است که آیات‌الاحکام قرآن بیشتر از پانصد آیه است<ref>الدروس الشرعیة، ج۲، ص۶۵.</ref> که [[پیروان]] این نظریه ارقامی از جمله ۶۰۰<ref>فی تاریخ التشریع الإسلامی، ص۳۱.</ref>، ۶۳۴<ref>القرآن و التشریع، ص۵۱.</ref>، ۸۰۰<ref>آیات الأحکام تطبیقی، ص۳۷.</ref>، ۹۰۰<ref>الإجتهاد فی الشریعة الإسلامیة، ص۱۷.</ref>، ۲۰۰۰<ref>بازپژوهی آیات فقهی قرآن، ص۵۳.</ref>، [[آیه]] را برای این [[آیات]] ذکر کرده‌اند. دیدگاه دیگر آن است که آیات الاحکام [[قرآن]] با توجه به ذوق و قریحه افراد<ref>فی تاریخ التشریع الإسلامی، ص۳۱.</ref> و یا با توجه به اینکه چه موضوعاتی را داخل در محدوده [[فقه]] و آیات‌الاحکام بدانیم قابل افزایش یا کاهش دادن است<ref>فقه پژوهی قرآنی، ص۱۲۴-۱۲۵.</ref>. نظریه پنجم در این باره آن است که همه [[آیات قرآن]] در محدوده آیات الاحکام قرآن قرار دارد و [[خداوند]] با [[نزول قرآن]] در صدد آن است تا [[انسان‌ها]] را به تکالیفی [[مأمور]] کند و یا از [[اعمال]] خاصی باز دارد<ref>فصلنامه فقه و حقوق، ش۱، ص۲۵؛ آیات الأحکام تطبیقی، ص۵۳.</ref>.

از نظر شافعی نیز قرآن نخستین و مهم‌ترین منبع استنباط احکام است. به همین دلیل وی [[سنت]] را هر چند [[متواتر]] باشد [[ناسخ]] قرآن نمی‌داند<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۲۳۲.</ref>. ولی علمای این [[مذهب]] درباره جایگاه قرآن در میان منابع دیگر [[اختلاف]] نظر دارند و برخی از آنان [[قرآن کریم]] را با سنت در یک سطح قرار داده و حتی بر آن‌اند که [[خبر واحد]] می‌تواند ناسخ قرآن یا مخصص عمومات و مبین مجملات آن باشد<ref>تفسیر المنار، ج۲، ص۱۴۰؛ تاریخ المذاهب الإسلامیة، ص۲۷۲.</ref>. شافعی در استنباط احکام [[فقهی]] بیشتر از دیگران به قرآن مراجعه کرده است، به گونه‌ای که می‌توان او را از پیشتازان [[تمسک به قرآن]] و آیات الاحکام در میان پیشوایان و [[فقهای اهل سنت]] دانست. در میان [[پیشوایان اهل سنت]]، وی تنها کسی است که کتابی مستقل در موضوع آیات الاحکام، تحت عنوان [[احکام]] القرآن، تألیف کرده است افزون بر این، وی دارای تألیفات متعدد در دیگر موضوعات اعم از [[فقه]] و [[حدیث]] است که کتاب جامع الأم یکی از این تألیفات او در موضوع فقه به شمار می‌رود<ref>کتاب الأم، ج۱، ص۲۰۷، ۲۷۶؛ ج۵، ص۱۵۶؛ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۱۷۶.</ref>.

در [[مذهب اهل بیت]]{{عم}} [[قرآن کریم]] اولین و مهم‌ترین منبع [[احکام الهی]] به شمار می‌رود، به گونه‌ای که اعتبار دیگر منابع [[دریافت احکام]] [[شرعی]] از جمله [[روایات]] نیز به [[قرآن]] باز می‌گردد. [[ائمه]]{{عم}} در روایاتی تأکید کرده‌اند که روایات منقول از آنان را بر قرآن عرضه نمایید؛ اگر موافق با قرآن بود بپذیرید، اما اگر با آیات قرآن در تضاد بود آنها را قبول نکنید<ref>الکافی، ج۱، ص۶۹.</ref>. اما تفاوتی که در [[رجوع]] به قرآن میان مذهب اهل بیت{{عم}} و دیگر [[مذاهب اسلامی]] وجود دارد، نخست در [[میزان]] رجوع به قرآن و برداشت [[احکام شرعی]] از آن است که بیشتر با همه احکام شرعی مطرح در [[روایات اهل بیت]]{{عم}} برگرفته از قرآن کریم است، هر چند در ظاهر آنان همه این [[احکام]] را مستند به قرآن نکرده‌اند. تفاوت دیگر در نوع برداشت از این [[آیات]] است. به این بیان که چون [[اهل بیت]]{{عم}} از همه [[علوم]] و [[معارف قرآن]] [[آگاهی]] دارند، [[احکام واقعی]] [[الهی]] را از قرآن برداشت می‌نمایند، ولی دیگران چون از این [[موهبت الهی]] محروم‌اند، ممکن است احکامی را از قرآن برداشت نمایند که با احکام واقعی الهی در تضاد باشد. که در ذیل به روایات منقول از [[امام رضا]]{{ع}} در این باره اشاره می‌کنیم تا علاوه بر [[اثبات]] گستردگی رجوع آن [[حضرت]] به آیات قرآن در موضوعات مختلف مورد نیاز [[بشر]]، تفاوت برداشت آن حضرت با برداشت [[فقیهان]] [[مذاهب]] [[اهل سنت]] در برخی موارد نیز روشن گردد.