توحید ذاتی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

*گفتنی است میان [[آیه]] ۷۳ [[سوره]] [[مائده]] که [[وحدت]] عددی را [[نفی]] می‌‌کند و [[آیه]] ۷ [[سوره مجادله]] که تصریح می‌کند هیچ نجوایی میان سه یا پنج نفر نیست مگر آنکه [[خداوند]] چهارمین یا ششمین آنهاست، تنافی نیست<ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۱۸۴.</ref> {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ وَلا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سَادِسُهُمْ وَلا أَدْنَى مِن ذَلِكَ وَلا أَكْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ }}<ref> آیا در نیافته‌ای که خداوند آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است می‌داند؛ هیچ رازگویی میان سه نفر رخ نمی‌دهد مگر که او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر که او ششمین آنهاست و نه کمتر از آن و نه بیشتر از آن مگر که او هر جا باشند با آنهاست سپس آنان را از آنچه انجام داده‌اند در روز رستخیز آگاه می‌گرداند، بی‌گمان خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره مجادله، آیه: ۷.</ref>؛ زیرا گرچه ظاهر این [[آیه]] در ابتدا موهم [[وحدت]] عددی [[خداوند]] است، در ادامه بر احاطه وجودی<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۲۰۴ - ۲۰۶، «توحید در قرآن».</ref> [[خدای متعال]] تأکید شده و از [[معیت]] او با هر نجواکننده ای سخن رفته است: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَا يَكُونُ مِن نَّجْوَى ثَلاثَةٍ إِلاَّ هُوَ رَابِعُهُمْ وَلا خَمْسَةٍ إِلاَّ هُوَ سَادِسُهُمْ وَلا أَدْنَى مِن ذَلِكَ وَلا أَكْثَرَ إِلاَّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ }}<ref> آیا در نیافته‌ای که خداوند آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است می‌داند؛ هیچ رازگویی میان سه نفر رخ نمی‌دهد مگر که او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر که او ششمین آنهاست و نه کمتر از آن و نه بیشتر از آن مگر که او هر جا باشند با آنهاست سپس آنان را از آنچه انجام داده‌اند در روز رستخیز آگاه می‌گرداند، بی‌گمان خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره مجادله، آیه: ۷.</ref>، چنان که [[آیه]] ۴ [[سوره حدید]] نیز بر [[معیت]] [[خدا]] با همگان پای فشرده است: {{متن قرآن|هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ }}<ref> هر جا باشید او با شماست؛ سوره حدید، آیه: ۴.</ref> و این در [[حقیقت]] [[نفی]] [[وحدت]] عددی و [[اثبات]] [[وحدت]] [[حقیقی]] [[خداوند]] است<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۲۰۶.</ref>؛ همچنین احاطه قیومی [[حق تعالی]] را بر موجودات به نحوی که [[وحدت]] عددی [[نفی]] شود، می‌‌توان از [[آیه]] ۳ [[سوره حدید]]: {{متن قرآن|هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref> او، آغاز و انجام و آشکار و نهان است و به هر چیزی داناست؛ سوره حدید، آیه: ۳.</ref> و نیز [[آیه]] ۲ [[سوره]] [[اخلاص]] {{متن قرآن|اللَّهُ الصَّمَدُ}}<ref> خداوند صمد است؛ سوره اخلاص، آیه: ۲.</ref> استفاده کرد، زیرا بنابر [[آیه]] نخست، [[خداوند]] با [[قدرت]] کامل خویش بر همه موجودات و از هر جهتی احاطه دارد و اوست که پیش یا پس از هر چیزی که به عنوان نخستین یا واپسین موجود فرض شود موجود است و نیز از هر موجودی که تحت عنوان آشکار یا پنهان یاد شود، آشکارتر و در همان حال پنهان‌تر است، پس اوست که به گونه مطلق آغاز و انجام و آشکار و پنهان است. البته آغاز و انجام بودن [[خدا]] زمانی و آشکار و پنهان بودنش مکانی نیست و گرنه او بر زمان و مکان مقدم و از هر دو منزّه نبود، بر این اساس ۴ اسم "اول"، "آخر"، "ظاهر" و "[[باطن]]" از [[فروع]] اسم "محیط" و این اسم نیز بر مطلق بودن [[قدرت خداوند]] متفرع است<ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۱۴۵.</ref><ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[توحید (مقاله)|توحید]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>.

*برخی معتقدند که این ۴ نام به احاطه وجود و [[علم]] و شعاع‌های نوری [[رحمت]] [[حق تعالی]] بر تمام موجودات اشاره دارند و همه آنها را مشمول [[فیض]] منبسط و [[رحمت]] رحمانی معرفی می‌کنند و این خود بدین معنا است که وجود ممکنات به تمام جهات از [[شئون]] وجود [[واجب]] تعالی است<ref>مخزن العرفان، ج ۱۳، ص ۱۱۸.</ref>.

*دلالت [[آیه]] ۲ [[سوره]] [[اخلاص]] نیز بر احاطه قیومی [[خدای متعال]] بر موجودات بدین صورت است: [[خداوند]] با توجه به اطلاق "[[صمد]]" بر او در [[آیه]] مزبور، حقیقتی مُصْمَت و غیر مجوَّف "توپر" است و به هیچ وجه نیستی به او راه ندارد و نمی‌توان موضعی را از او خالی فرض کرد، بنابراین خداوندِ [[صمد]]، بر همه چیز محیط است و در عین اینکه به زمان و مکانی محدود نگشته و در معرض آفات و تغیرات نیست، هیچ زمان و مکانی از او تهی نیست<ref>البصائر، ج ۶۰، ص ۴۴۵.</ref> و جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد. این معنا همان است که در برابر [[توحید]] عددی از آن به "[[توحید]] صمدی" یاد می‌کنند<ref>شرح منظومه، حسن زاده، ج ۲، ص ۱۱۶، ۲۶۴.</ref>. در روایتی از [[امام سجاد]]{{ع}} آمده است که آن [[حضرت]] در پاسخ کسی که از [[توحید]] پرسیده بود فرمود: خدای عزوجّل می‌دانست در [[آخرالزمان]] مردمانی [[اهل]] تعمق می‌آیند و از این رو {{متن قرآن|قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ }}<ref> بگو او خداوند یگانه است.خداوند صمد است؛ سوره اخلاص، آیه: ۱- ۲.</ref> و [[آیات]] نخست [[سوره حدید]] را نازل کرد. کسی که بیش از این طلب کند، هلاک می‌شود<ref>التوحید، صدوق، ص ۲۸۳ - ۲۸۴.</ref> این [[روایت]] به نحوی از پیوند دو [[آیه]] مزبور در خصوص دلالت بر [[نفی]] [[توحید]] عددی و [[اثبات]] [[توحید]] صمدی سخن می‌گوید<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[توحید (مقاله)|توحید]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>.

*از [[آیات]] دیگری نیز می‌توان [[نفی]] [[وحدت]] عددی را دریافت؛ مانند [[آیه]] ۳۵ [[سوره نور]] {{متن قرآن|اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِن شَجَرَةٍ مُّبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لّا شَرْقِيَّةٍ وَلا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاء وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ }}<ref> خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است، مثل نور او چون چراغدانی است در آن چراغی، آن چراغ در شیشه‌ای، آن شیشه گویی ستاره‌ای درخشان است کز درخت خجسته زیتونی می‌فروزد که نه خاوری است و نه باختری، نزدیک است روغن آن هر چند آتشی بدان نرسیده برفروزد، نوری است فرا نوری، خداوند هر که را بخواهد به نور خویش رهنمون می‌گردد و خداوند این مثل‌ها را برای مردم می‌زند و خداوند به هر چیزی داناست؛ سوره نور، آیه: ۳۵.</ref> که تأکید می‌کند [[خدای متعال]] [[نور]] محض است و چون هر گونه ظهوری در پرتو [[نور]] حاصل می‌شود، همه چیز زیر [[پوشش]] خداست<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۳۴ - ۳۵، ۲۰۴، «توحید در قرآن».</ref> و [[آیه]] ۱۱۵ [[سوره بقره]]: {{متن قرآن|وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ}}<ref> و خاور و باختر از آن خداوند است پس هر سو رو کنید رو به خداوند است، بی‌گمان خداوند نعمت‌گستری داناست؛ سوره بقره، آیه: ۱۱۵.</ref> که مفاد آن، احاطه کامل [[خدا]] بر [[باطن]] و ظاهر همه هستی است و تصریح می‌کند که به هر جهت توجّه شود، {{متن قرآن|وَجْهُ اللَّهِ}} است، زیرا سعه وجودی [[خداوند]] مانند [[علم]] او گسترده است و همه چیز را فرا می‌گیرد<ref>تفسیر موضوعی، ج ۲، ص ۱۹۱.</ref> و همچنین [[آیه]] ۵۳ [[سوره فصّلت]]: {{متن قرآن|سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ }}<ref> به زودی نشانه‌های خویش را در گستره‌های بیرون و پیکره‌های درونشان نشان آنان خواهیم داد تا بر آنها روشن شود که او راستین است؛ آیا بسنده نیست که پروردگارت بر همه چیز گواه است؟؛ سوره فصلت، آیه: ۵۳.</ref> که بر مشهود بودن<ref>المیزان، ج ۱۷، ص ۴۰۵.</ref> [[پروردگار]] بر فراز هر چیزی تأکید می‌کند<ref>[[حسن رمضانی|رمضانی، حسن]]، [[توحید (مقاله)|توحید]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص۷۲ - ۱۱۵.</ref>.