آیه در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[آیه]] از [[جهت]] ریشه از اَیَّ (شیء واضح و روشن) یا از تَاَیَّی ([[ثابت]] شدن و قوام یافتن) اشتقاق یافته است <ref>المفردات، ص ۳۴.</ref> و از جهت وزن و بنا، بر وزن فَعَلَةٌ یا فَعْلَةٌ یا فاعِلَةٌ بنا شده است <ref>العین، ج۴، ص ۴۴۱؛ النهایه، ج۱، ص ۸۸؛ لسان العرب، ج۱۴، ص ۶۱.</ref> که صحیح‌ترین قول همان قول اول است <ref>المفردات، ج۱، ص ۳۴.</ref>.

 

آیه در [[قرآن کریم]] و کتب لغت در معانی: علامت {{متن قرآن|وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«و پیامبرشان به آنان گفت: نشانه پادشاهی او این است که تابوت (عهد) نزدتان خواهد آمد که در آن آرامشی از سوی پروردگارتان (نهفته) است و (نیز) بازمانده‌ای از آنچه از خاندان موسی و هارون بر جای نهاده‌اند و فرشتگان آن را حمل می‌کنند، بی‌گمان در آن برای شما اگر» سوره بقره، آیه ۲۴۸.</ref>، [[عبرت]] {{متن قرآن|فَالْيَوْمَ نُنَجِّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكُونَ لِمَنْ خَلْفَكَ آيَةً وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ عَنْ آيَاتِنَا لَغَافِلُونَ}}<ref>«بنابراین امروز تو را با کالبد بی‌جانت بر ساحل می‌افکنیم تا برای آیندگانت نشانه‌ای باشی و بی‌گمان بسیاری از مردم از نشانه‌های ما غافلند» سوره یونس، آیه ۹۲.</ref>، [[معجزه]] {{متن قرآن|أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِنْ لَا يَشْعُرُونَ}}<ref>«آگاه باشید! آنانند که  تبهکارند امّا در نمی‌یابند» سوره بقره، آیه ۱۲.</ref>، [[امر]] عجیب و شگفت {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً وَآوَيْنَاهُمَا إِلَى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَمَعِينٍ}}<ref>«و پسر مریم و مادرش را نشانه‌ای گرداندیم و آن دو را در پناه پشته‌ای هموار و دارای آبی روان جای دادیم» سوره مؤمنون، آیه ۵۰.</ref>، [[ برهان]] و دلیل {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوَانِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْعَالِمِينَ}}<ref>«و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و گوناگونی زبان‌ها و رنگ‌های شماست؛ به راستی در این نشانه‌هایی برای دانشوران است» سوره روم، آیه ۲۲.</ref>، [[جماعت]] و [[طایفه]] به کار رفته است <ref>المعجم الوسیط، ج۱، ص ۲۵؛ مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج۱، ص ۳۳۸؛ البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص ۲۶۶.</ref>.

 

آیه در اصطلاح عبارت است از: دسته و گروهی از حروف و کلمات در [[قرآن]] <ref>النهایه، ج۱، ص ۸۷ و ۸۸.</ref> یا محدوده‌ای مشخص و مرکب از جمله‌ها و دارای ابتدا و انتها در داخل [[سوره]]، یا یک واحد از اجزای سوره، یا [[حروف مقطعه]] قرآن، <ref>البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص ۲۶۱؛ الصراط المستقیم، ج۲، ص ۱۵۵ـ ۱۵۶.</ref> یا اجزای [[کتاب الهی]] و [[کلام خداوند]] <ref>المیزان، ج۱، ص ۲۷.</ref>.

 

معانی یاد شده، اصطلاح خاص و ویژه [[آیات قرآنی]] بوده و در اکثر مواردی که آیه یا [[آیات]] در قرآن به کار رفته است، مراد همان [[آیات قرآن]] است، لکن برای آیه معنای عامی نیز بیان شده و آن این که [[آیات الهی]] اموری هستند که به وجود [[آفریدگار]]، [[قدرت]]، [[حکمت]]، [[عظمت]] و سایر صفات علیای او [[گواهی]] می‌‌دهند. از این رو، در مورد همه [[آفریدگان]] به کار می‌‌رود. قرآن کریم در موارد زیادی پس از ذکر پدیده‌های [[جهان]] [[آفرینش]] می‌‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ}}<ref>«بی‌گمان در آن نشانه‌هاست » سوره یونس، آیه ۶۷.</ref>؛ به [[راستی]] که در آن (پدیده‌های شگفت انگیز جهان) نشانه‌هایی برای [[خدا]] و صفات او است <ref>قرآن‌شناسی، ج۱، ص ۳۳.</ref>.

 

وجه تناسب بین معنای اصطلاحی و لغوی [[آیه]] روشن است، چرا که [[آیات قرآنی]] از یک سو [[معجزه]] است، چون کسی نمی‌تواند همانند آن را بیاورد و از جهتی علامت [[صدق]] آورنده آن، مایه [[عبرت]] برای [[اهل ذکر]]، حاوی [[برهان]] و دلیل بر محتوای خود که [[هدایت]] و [[علم]] برای [[انسان‌ها]]، و نیز بیان‌گر [[قدرت]]، علم، [[حکمت]] و سایر [[صفات الهی]] است <ref>مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج۱، ص ۳۳۹.</ref>.

 

نکته قابل توجه این که در [[قرآن]] کلمه معجزه استعمال نشده است و به جای آن اصطلاح آیه و [[بینه]] به کار رفته است <ref>مجموعه آثار، ج۲، ص ۱۶۱؛ راه‌شناسی، ص ۸۲.</ref> و اصطلاح معجزه را غالباً [[متکلمان]] به کار برده‌اند <ref>مجموعه آثار، ج۲، ص ۱۶۱؛ ایضاح المراد، ص ۳۸۱، پاورقی.</ref>.

 

[[معرفت]] آیات قرآنی، توقیفی بوده <ref>غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج۱، ص ۶۶.</ref> و [[شناخت]] آن، جز با [[علم الهی]] ممکن نیست، چرا که بعضی از حروف و کلمات مانند المص آیه است، لکن برخی دیگر مثل المر آیه نیست <ref>مناهل العرفان، ج۱، ص ۳۳۹.</ref>.

 

آیه بودن چیزی به اعتبارها و جهات گوناگون فرق کرده و قابل شدت و [[ضعف]] است؛ مثلاً بخشی از قرآن به اعتبار عجز [[بشر]] از آوردن مثل آن، آیه خداست.[[ احکام]] و [[تکالیف الهی]] به اعتبار حصول [[تقوا]] و [[تقرّب]] به سبب آنها، [[آیات]] [[خداوند]] هستند. موجودات [[عینی]] به اعتبار این که وجود و خصوصیات وجودی شان، به وجود و خصوصیات وجودی خداوند دلالت می‌‌کند، آیات خداوند می‌‌باشند. [[انبیا]] و [[اولیای الهی]] به [[جهت]] این که در قول و عمل، [[مردم]] را به [[خدا]] [[دعوت]] می‌‌کنند باز از [[آیات الهی]] هستند؛ چنان که از [[امام باقر]]{{ع}} درباره آیه {{متن قرآن|كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا كُلِّهَا}}<ref>«آنان همه نشانه‌های ما را دروغ شمردند » سوره قمر، آیه ۴۲.</ref> وارد شده که مراد از آیاتنا همه [[اوصیا]] می‌‌باشند. همچنین از [[امام صادق]] و [[امام رضا]] ({{ع}} درباره آیه: {{متن قرآن|وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ}}<ref>«و نشانه‌هایی را (برای مردم نهاد) و آنان با ستاره راهیابی می‌کنند» سوره نحل، آیه ۱۶.</ref> سؤال شده که فرمود: مراد از [[نجم]] [[رسول خدا]] ({{صل}} و مراد از علامات [[ائمه]]{{ع}} می‌‌باشند <ref>اصول کافی، ج۱، ص ۲۰۷؛ المیزان، ج۱، ص ۲۵۰.</ref>. امور [[خارق‌العاده]] و [[معجزات انبیا]] نیز به خصوص [[آیات]] نامیده می‌‌شوند، زیرا هم دلالت روشن تری به [[قدرت]] و [[عظمت]] [[الهی]] دارند و هم نشانه [[صدق]] [[انبیا]] در [[دعوی نبوت]] هستند <ref>قرآن‌شناسی، ج۱، ص ۳۳.</ref>.

 

[[آیات الهی]] را ابتدا می‌‌توان به دو بخش [[تشریعی]] و [[تکوینی]] تقسیم کرد؛ آیات تشریعی عمدتاً، [[قرآن کریم]] و دیگر [[کتاب‌های آسمانی]] است <ref>قرآن‌شناسی، ج۱، ص ۳۴.</ref>. البته برخی از [[آیات قرآنی]] بیانگر آیات تکوینی نیز هستند. و برخی دربردارنده [[معارف]] [[اعتقادی]]، [[احکام عملی]] و یا [[اخلاقیات]] بوده که مایه [[تقرب]] به سوی خداست <ref>المیزان، ج۱۸، ص ۱۵۹.</ref>. آیات تکوینی [[خداوند]] امور [[عینی]] و خارجی هستند که به وجود خارجی شان، بر [[وحدت]] خداوند در [[خلق]] و اتصاف او به [[صفات کمال]] و تنزّه از [[نقص]] و نیاز دلالت می‌‌کنند <ref>المیزان، ج۱۸، ص ۱۵۸.</ref> که این دسته از آیات الهی باز به دو دسته تقسیم می‌‌شود: عادی و خارق‌العاده. آیات تکوینی عادی شامل همه پدیده‌های [[جهان]] می‌‌شود، ولی خارق‌العاده دربردارنده امور خارج از عادات و [[معجزات]] [[پیامبران]] است <ref>قرآن‌شناسی، ج۱، ص ۳۴.</ref>.

 

برای [[شناخت خداوند]] معمولاً دو [[راه]] وجود دارد: یکی مطالعه در نشانه‌های [[خدا]] که [[جسم]] و [[جان انسان]] است و به آن، [[آیات انفسی]] می‌‌گویند، و دیگری مطالعه در آیاتی که در بیرون وجود او قرار دارد و به آن، [[آیات آفاقی]] گفته می‌‌شود <ref>تفسیر نمونه، ج۱۸، ص ۳۲۸.</ref>.

 

در [[قرآن]] و [[روایات]]، به مطالعه و تدبّر در آیات آفاقی، به ویژه آیات انفسی تأکید فراوان شده است؛ چنان که [[خدای سبحان]] می‌‌فرماید: {{متن قرآن|سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ}}<ref>«به زودی نشانه‌های خویش را در گستره‌های بیرون و پیکره‌های درونشان نشان آنان خواهیم داد تا بر آنها روشن شود که او راستین است؛ آیا بسنده نیست که پروردگارت بر همه چیز گواه است؟» سوره فصلت، آیه ۵۳.</ref>.

 

درباره موارد و مصادیق آیات آفاقی و انفسی، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است: برخی، مراد از [[آیات آفاقی]] را موارد ذیل دانسته‌اند: ماه،[[ خورشید]]، [[ستارگان]]، گیاهان، درختان، کوه‌ها <ref>کشف الاسرار وعدة الابرار، ج۸، ص ۵۴۲؛ منهج الصادقین، ج۸، ص ۱۹۹؛ صافی، ج۴، ص ۳۶۴.</ref>، [[طلوع خورشید از مغرب]] <ref>مجمع البحرین، ج۴، ص ۱۴۰ـ ۱۴۲.</ref>، واقعه‌ها و [[غزوات پیامبر]] در اطراف [[مکه]] <ref>جامع البیان، ج۱۱، ص ۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص ۲۹.</ref>، [[اخبار]] [[پیامبر]] از حوادثی نظیر [[شق القمر]] <ref>مجمع البیان، ج۹، ص ۱۳۸.</ref>، عذاب‌هایی که بر [[امت‌های پیشین]] و [[منکران]] [[دین خدا]] و [[رسولان الهی]] وارد شده است <ref>منهج الصادقین، ج۸، ص ۱۹۹.</ref>، [[ظهور]] و [[پیروزی]] پیامبر{{صل}} بر جهانیان که بیانگر [[نصرت الهی]] بر اوست <ref>جامع البیان، ج۱۱، ص ۴؛ مجمع البیان، ج۹، ص ۲۹؛ المیزان، ج۱۷، ص ۴۰۵.</ref>.

 

از همه موارد فوق آنچه به [[حقیقت]] نزدیک‌تر است قول اخیر یعنی [[برتری]] [[دین]] پیامبر (ظهور [[دین]] او) بر همه [[ادیان]] علیرغم [[کراهت]] [[مشرکان]] می‌‌باشد <ref>جامع البیان، ج۱۱، ص ۴.</ref>. چنان که از [[آیه]] پنجاه و پنجم [[سوره نور]] استفاده می‌‌شود که [[خداوند]] دینش را بر تمامی [[دین‌ها]] [[غالب]] می‌‌گرداند؛ به گونه‌ای که غیر از [[خدا]] [[عبادت]] نمی‌شود و چتر [[سعادت]] بر همه عالم [[انسانی]] سایه‌گستر خواهد شد که این، [[غایت]] [[آفرینش انسان]]‌هاست. <ref>المیزان، ج۱۷، ص ۴۰۴.</ref>. البته این [[سیطره]] به طور کامل و تمام در موقع ظهور [[حضرت ولی عصر]]{{ع}} تحقق خواهد یافت، از این رو، برخی مراد از آیات آفاقی را ظهور حضرتش و [[غلبه]] بر [[جهان]] و [[گسترش عدالت]] در سراسر عالم دانسته‌اند <ref>منهج الصادقین، ج۸،ص ۱۹۹.</ref>. که قول اخیر نیز به همین دیدگاه برمی گردد.

 

در مورد [[آیات انفسی]] نیز اقوال متفاوتی ارائه شده است، لکن آنچه در میان آنها مهم می‌‌نماید این است که مراد از آیات انفسی مطالعه در [[انسان]] و چگونگی [[آفرینش]] او از نطفه، سپس علقه و مضغه و مراحل بعدی [[خلقت]] او، ظرایف و دقایقی که در [[آفرینش انسان]] به کار رفته و از همه مهم‌تر دمیده شدن [[روح الهی]] در وجود [[انسان]] و مطالعه در حالات و اوصاف این [[روح]] و نحوه [[ارتباط]] آن با [[بدن]] است، که از مهم‌ترین [[دلایل]] [[الهی]] بر [[توحید]] می‌‌باشد <ref>مجمع البیان، ج۵، ص ۱۹؛ التبیان، ج۹، ص ۱۳۸؛ نمونه، ج۲۰، ص ۳۲۹.</ref>.

 

[[آیه]] دیگری که [[انسان‌ها]] را به مطالعه و [[عبرت‌گیری]] از [[آیات آفاقی]] و انفسی [[دعوت]] می‌‌کند، آیه {{متن قرآن|وَفِي الْأَرْضِ آيَاتٌ لِلْمُوقِنِينَ}}<ref>«و در زمین برای اهل یقین نشانه‌هایی است» سوره ذاریات، آیه ۲۰.</ref>، {{متن قرآن|وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ}}<ref>«و (نیز) در خودتان، آیا نمی‌نگرید؟» سوره ذاریات، آیه ۲۱.</ref> است؛ در [[زمین]] نشانه‌هایی برای [[اهل یقین]] وجود دارد و در وجود خود شما نیز آیاتی است ، آیا نمی‌بینید؟ [[علامه طباطبایی]] در ذیل آیه فوق می‌‌نویسد: [[آیات]] و نشانه‌هایی که در [[نفوس]] [[بشر]] قرار دارد چند قسم است: برخی از آیات موجود در [[خلقت انسان]] مربوط به ترکیب بندی اعضای بدن، و قسمت‌های مختلف اجزای آن اعضا و اجزای اجزاست تا به عناصر بسیط آن برسد، و نیز آیاتی در [[افعال]] و آثار آن اعضا هست که در همه آن اجزا با همه کثرتش [[اتحاد]] دارد، و در عین اتحادش احوال مختلفی در بدن پدید می‌‌آورد. آیاتی دیگر درباره تعلق روح به بدن است که یکی از آن آیات پدید آمدن حواس پنج گانه [[بینایی]]، [[شنوایی]]، چشایی، لامسه و بویایی بوده و نخستین رابطه‌ای است که انسان را به محیط خارج [[آگاه]] می‌‌سازد. در هر یک از این حواس پنج گانه، نظامی [[حیرت]] انگیز و گسترده قرار داده که ذاتاً هیچ ربطی به [[نظام]] دیگری ندارد؛ مثلاً چشم هیچ خبری از گوش و طرز عمل او ندارد، و گوش هیچ اطلاعی از نظام موجود در چشم و طرز عمل او ندارد، و همچنین سایر حواس، با این که همه حواس پنج گانه تحت یک [[تدبیر]] اداره می‌‌شوند و آن، [[مدیریت]] نفس است، و [[خدای متعال]] در ورای نفس، محیط به آن و عملکرد آن است. از [[آیات]] دیگر در نفس، وجود قوای [[نفسانی]] است که در [[بدن]] پخش شده است، مانند قوّه غضبیه و شهویه و فروعات آنها، اینها نیز هر یک با دیگری طبق نظامی که دارد، جداست در عین این که هر دو قوا تحت یک [[تدبیر]] اداره می‌‌شود. این [[نظام]] و تدبیر برای هر یک از قوا، از همان روزی که وجود یافته، بدون کوچک‌ترین فاصله‌ای موجود بوده است، و چنین نبوده که در آغاز وجودش فاقد نظام بوده و بعداً با خودش [[فکر]] کرده باشد که چگونه خود و قوایش را اداره کند.

 

بدین ترتیب [[یقین]] حاصل می‌‌شود که نظام تدبیر هر یک از این قوا، همانند خود آن قوا، از صنع صانع او بوده و نظام عام او و تدبیرش اقتضا می‌‌کرده، که چنین نظامی به این قوا بدهد <ref>المیزان، ج۱۸، ص ۴۰۵.</ref>.

 

در [[روایات]] نیز به اهمیت [[معرفت]] آفاقی و به ویژه انفسی توجه و تأکید بیشتری شده است. [[پیامبر اکرم]] ({{صل}}) فرموده است: "هر کس خود را [[شناخت]] خدایش را شناخته است"<ref>{{متن حدیث| مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ}}؛ بحارالانوار، ج۲، ص ۳۲؛ غرر الحکم، ص ۲۳۲.</ref>، [[آگاه]] ترین شما به نفس خود، [[عارف]] ترینتان به خدای خود است <ref>{{متن حدیث|أَعْرَفُكُمْ بِنَفْسِهِ أَعْرَفُكُمْ بِرَبِّهِ}}؛ جامع الاخبار، ص ۴؛ متشابه القرآن، ج۱، ص ۴۴.</ref>.  

 

در نحوه تلازم بین دو معرفت، [[تفاسیر]] متعدّدی بیان شده که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌‌شود:

#هر کس به واحد بودن نفس خود عارف باشد، و این که اگر نفس متعدّد بود امکان [[تعارض]] و تمانع و [[فساد]] در بدن وجود داشت، از این رهگذر [[کشف]] می‌‌کند که [[خدای عالم]] نیز واحد است، چرا که در صورت متعدّد بودن، تعارض و فساد رخ می‌‌دهد <ref>مصابیح الانوار، ج۱، ص ۲۰۴.</ref>. برگشت این [[تفسیر]]، به [[اثبات]] [[توحید]] در [[ربوبیّت]] است <ref>الالهیات فی مدرسة أهل البیت{{ع}}، ص ۳۶.</ref>.

#همچنان که حالات [[بدن]] بر نفس مخفی نیست و نفس بر تمام [[شئون]] بدن احاطه دارد، [[کشف]] می‌‌شود که خدای [[جهان]] آفرین نیز بر ذرّات هستی [[علم]] و احاطه داشته، چیزی از [[اخبار]] و وقایع [[زمین]] و [[آسمان]] بر او پنهان نیست. این وجه نیز علم محیط [[خدا]] بر عالم را [[اثبات]] می‌‌کند.

#هر کس بداند که نسبت نفس به بدن و اجزای آن، (به لحاظ [[قرب]] و بعد)، مساوی است، از این جا متوجه می‌‌شود که نسبت اجزای هستی به علم و [[قدرت خداوند]] مساوی است <ref>الالهیات فی مدرسة أهل البیت{{ع}}، ص ۲۰۴.</ref>.

#هر کس نفس خود را به صفات [[نقص]] بشناسد، به ناچار [[خداوند]] را به [[صفات کمال]] می‌‌شناسد، چرا که نقص دلالت بر حدوث می‌‌کند و این ملازم با کمال قدیمی خواهد بود <ref>مصابیح الانوار، ج۱، ص ۲۰۵.</ref>.

#[[انسان]] عالم صغیر مجمل است و غیر او عالم کبیر مفصل، عالم شدن به [[حقیقت]] عالم صغیر مستلزم علم به جمیع ماسوای اوست، و آن مستلزم [[معرفت]] [[حق تعالی]] است <ref>منهج الصادقین، ج۸، ص ۲۰۰؛ اثنی عشری، ج۱۱، ص ۳۹۰.</ref>. از باب نمونه [[آدمی]] در هنگام [[بلاها]] و [[سختی‌ها]] دچار بی تابو و [[ناامیدی]] می‌‌شود و هنگامی که [[خیرات]] و [[منافع]] به او روی می‌‌آورد [[توازن]] و تعادلش را از دست داده، دچار منع شده و [[بخل]] میورزد؛ چنان که خداوند می‌‌فرماید: {{متن قرآن|إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا}}<ref>«چون شرّی بدو رسد بی‌تاب است» سوره معارج، آیه ۲۰.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذَا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا}}<ref>«و چون خیری بدو رسد بازدارنده است» سوره معارج، آیه ۲۱.</ref>. بنابراین حالات گوناگون و متغیر نفس [[گواه]] آن است که نفس مخلوق و تحت [[تدبیر]] خداست <ref>من هدی القرآن، ج۱۲، ص ۲۵۱.</ref>.

 

[[امام علی]]{{ع}} نیز در بیان [[نورانی]] دیگری به معرفت آفاقی و انفسی اشاره کرده، معرفت انفسی را مورد تأکید ویژه قرار داده است: "همانا [[معرفت نفس]] پرسودترین دو تا [[شناخت]] است و معرفت نفس [[افضل]] [[معرفت]] هاست"<ref>{{متن حدیث| إِنَّ الْمَعْرِفَةَ بِالنَّفْسِ انْفَعْ المعرفتين ، وَاِنّها أَفْضَلُ الْمَعْرِفَةِ }}؛غرر الحکم ودرر الکلم، ص ۲۳۲.</ref>.

 

 

 

 

 

 

 

[[کتاب]] [[تکوینی]] مانند کتاب تدوینی است که آیاتش ابتدا به صورت [[اجمال]] و به وجود واحد جمعی در کتاب انفسی تحقق یافته و سپس در کتاب آفاقی شرح و بسط پیدا کرده است. بنابراین انسان مانند متن بوده و عالم همچون شرح اوست، و این کتاب تکوینی انفسی سرشار از [[علوم]] ربّانی است، و در [[معرفت نفس]] [[آدمی]] و قرائت این کتاب به مقصود و مطلوب نهایی که شناخت خداست، نایل خواهی گشت <ref>الشواهد الربوبیه، ج۲، ص۹۶۴ـ ۶۹۷.</ref>.<ref>[[احمد شجاعی|شجاعی، احمد]]، [[آیه - شجاعی (مقاله)|مقاله «آیه»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص:۸.</ref>