اجل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
[[اجل]] در لغت به‌معنای "مدّت هر پدیده"<ref>المصباح، ص۶؛ الصحاح، ج۴، ص۱۶۲۱؛ لسان‌العرب، ج۱، ص۷۹.</ref> و "انتهای وقت"<ref> مقاییس اللغه، ج۱، ص۶۴؛ تاج‌العروس، ج۱۴، ص۱۳؛ لسان‌العرب، ج۱، ص۷۹.</ref> آمده و در [[قرآن کریم]]، ۵۶ بار در این دو معنا به‌کار رفته است. کاربرد [[قرآنی]] این واژه، در مواردی بدون هیچ قیدی {{متن قرآن|وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ}}<ref>«و هر امّتی را زمانه‌ای است و چون زمانه آنان سر آید نه ساعتی واپس می‌روند و نه پیش می‌افتند» سوره اعراف، آیه ۳۴.</ref>، و گاهی همراه با اوصافی چون "مسمّی"، "قریب"، "معدود"، {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«و اوست که شبانگاه (در خواب) روان شما را می‌ستاند و می‌داند که به هنگام روز چه به دست آورده‌اید سپس در همین روز شما را (از خواب) برمی‌انگیزاند تا زمانی نام‌برده سر آید؛ آنگاه بازگشتتان به سوی اوست و سپس شما را از آنچه انجام می‌دهید آگاه می‌سازد» سوره انعام، آیه ۶۰.</ref>، {{متن قرآن|وَأَنْذِرِ النَّاسَ يَوْمَ يَأْتِيهِمُ الْعَذَابُ فَيَقُولُ الَّذِينَ ظَلَمُوا رَبَّنَا أَخِّرْنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَنَتَّبِعِ الرُّسُلَ أَوَلَمْ تَكُونُوا أَقْسَمْتُمْ مِنْ قَبْلُ مَا لَكُمْ مِنْ زَوَالٍ}}<ref>«و مردم را از روزی بیم ده که به آنان عذاب می‌رسد آنگاه آنان که ستم کرده‌اند می‌گویند: پروردگارا! (مرگ) ما را تا زمانی نزدیک پس افکن تا فراخوان تو را پاسخ دهیم و از پیامبران (تو) پیروی کنیم؛ آیا پیش‌تر سوگند نمی‌خوردید که بی‌زوالید؟» سوره ابراهیم، آیه ۴۴.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا نُؤَخِّرُهُ إِلَّا لِأَجَلٍ مَعْدُودٍ}}<ref>«و ما آن را جز تا زمانی چند پس نمی‌افکنیم» سوره هود، آیه ۱۰۴.</ref>، و در ۲ مورد، به‌صورت اضافه به لفظ جلاله [[اللّه]] {{متن قرآن|مَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ}}<ref>«هر کس لقای خداوند را امید می‌دارد (بداند که) زمان (مقرر کرده) خداوند آمدنی است و او شنوای داناست» سوره عنکبوت، آیه ۵.</ref> و در سایر موارد به‌صورت "مشتقّات اجل" آمده است. | |||
اموری که قرآن کریم، این واژه را درباره آنها به‌کار برده است، عبارتند از: [[انسان]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلًا وَأَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ}}<ref>«اوست که شما را از گل آفرید سپس اجلی مقرر داشت و اجل معیّن نزد اوست آنگاه شما تردید می‌کنید» سوره انعام، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُمْ بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«و اوست که شبانگاه (در خواب) روان شما را می‌ستاند و می‌داند که به هنگام روز چه به دست آورده‌اید سپس در همین روز شما را (از خواب) برمی‌انگیزاند تا زمانی نام‌برده سر آید؛ آنگاه بازگشتتان به سوی اوست و سپس شما را از آنچه انجام می‌دهید آگاه می‌سازد» سوره انعام، آیه ۶۰.</ref>، {{متن قرآن|وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ}}<ref>«و اینکه از پروردگارتان آمرزش بخواهید سپس به پیشگاه او توبه کنید تا شما را تا زمانی معیّن از بهره‌ای نیکو بهره‌مند سازد و به هر کس که سزاوار بخششی است، بخشش شایسته او را عطا کند و اگر روی گردانید من به راستی از عذاب روزی بزرگ بر شما بیم دارم» سوره هود، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ}}<ref>«پیامبرانشان گفتند: آیا درباره خداوند- آفریننده آسمان‌ها و زمین- تردیدی هست؟ او شما را فرا می‌خواند تا برخی از گناهانتان را بیامرزد و (مرگ) شما را تا مدّتی معیّن پس افکند؛ گفتند: شما (نیز) جز بشری مانند ما نیستید که می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند، باز دارید؛ بنابراین برهانی روشن برای ما بیاورید» سوره ابراهیم، آیه ۱۰.</ref>، [[امّت‌ها]] {{متن قرآن|قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ}}<ref>«بگو: من برای خویش اختیار زیان و سودی ندارم مگر آنچه خداوند بخواهد؛ هر امّتی زمانه‌ای دارد که چون فرا رسد نه ساعتی دیر می‌کنند و نه پیش می‌افتند» سوره یونس، آیه ۴۹.</ref>، {{متن قرآن|مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}}<ref>«هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد» سوره حجر، آیه ۵.</ref>، پدیده‌های طبیعی {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}}<ref>«خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«آیا ندیده‌ای که خداوند از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید و از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید و خورشید و ماه را رام گردانید؛ هر کدام تا زمانی معیّن روانه‌اند و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره لقمان، آیه ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ}}<ref>«آیا با خویش نیندیشیده‌اند که خداوند آسمان‌ها و زمین و آنچه را که در میان آن دو، است جز راستین و با سرآمدی معین نیافریده است؟ و بی‌گمان بسیاری از مردم منکر لقای پروردگار خویشند» سوره روم، آیه ۸.</ref>، {{متن قرآن|مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ}}<ref>«ما آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست جز به حق و در زمانی معین نیافریده‌ایم و کافران از آنچه بیمشان داده‌اند رویگردانند» سوره احقاف، آیه ۳.</ref>، جنین {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُتَوَفَّى وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ}}<ref>«ای مردم! اگر در رستخیز تردیدی دارید (بنگرید که) ما شما را از خاکی آفریدیم آنگاه از نطفه‌ای سپس از دلمه خونی سرانجام از گوشتپاره‌ای به اندام یا بی‌اندام تا (حق را) برایتان روشن داریم و در زهدان‌ها آنچه را بخواهیم تا زمانی معیّن استوار می‌داریم سپس شما را که کودکی شده‌اید بیرون می‌آوریم سپس تا به برنایی برسید؛ و جان برخی از شما را می‌گیرند و برخی دیگر را به فرودین‌ترین سال‌های زندگانی باز می‌گردانند تا آنجا که پس از دانستن، چیزی نداند و زمین را سترون می‌بینی و چون بدان آب فرو فرستیم فرا می‌جنبد و برمی‌آید و هر گونه گیاه شادابی می‌رویاند» سوره حج، آیه ۵.</ref>، دَین {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید و باید نویسنده‌ای میان شما دادگرانه بنویسد و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن به گونه‌ای که خداوند بدو آموخته است سر، باز زند پس باید بنویسد و آنکه وامدار است باید املا کند و از خداوند، پروردگار خویش، پروا بدارد و چیزی از آن کم ننهد و امّا اگر وامدار، کم خرد یا ناتوان باشد یا نتواند املا کند باید سرپرست او دادگرانه املا کند و دو تن از مردانتان را نیز گواه بگیرید و اگر دو مرد نباشند یک مرد و دو زن از گواهان مورد پسند خود (گواه بگیرید) تا اگر یکی از آن دو زن از یاد برد دیگری به یاد او آورد و چون گواهان (برای گواهی) فرا خوانده شوند نباید سر، باز زنند و تن نزنید از اینکه آن (وام) را چه خرد و چه کلان به سر رسید آن بنویسید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر و برای گواه‌گیری، استوارتر و به اینکه دچار تردید نگردید، نزدیک‌تر است؛ مگر داد و ستدی نقد باشد که (دست به دست) میان خود می‌گردانید پس گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید و چون داد و ستد می‌کنید گواه بگیرید؛ و نویسنده و گواه نباید زیان بینند و اگر چنین کنید (نشان) نافرمانی شماست و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>، [[عقد]] اجاره {{متن قرآن|قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ}}<ref>«(موسی) گفت: این (قرار) میان من و شما بماند که هر یک از دو زمان را به پایان بردم بر من تجاوزی (روا) نباشد و خداوند بر آنچه می‌گوییم نگهبان است» سوره قصص، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ}}<ref>«پس چون موسی زمان (قرارداد) را به سر آورد و خانواده‌اش را (با خود) برد از سوی طور آتشی دید، به خانواده‌اش گفت: (اینجا) بمانید! من آتش دیدم شاید از آن برایتان خبری یا فروزه‌ای از آتش بیاورم باشد که گرم شوید» سوره قصص، آیه ۲۹.</ref>، عدّه [[طلاق]] {{متن قرآن|وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و چون زنان را طلاق دادید و به سرآمد عدّه خود نزدیک شدند، یا با شایستگی آنها را نگه دارید و یا به نیکی رها کنید و آنان را برای زیان رساندن نگه ندارید که (به آنها) ستم کنید و هر کس چنین کند، به خود ستم کرده است و آیات خداوند را به ریشخند نگیرید و نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید و (نیز) آنچه را از کتاب و حکمت برایتان فرستاده است که بدان اندرزتان می‌دهد؛ و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۳۱.</ref>، عدّه [[وفات]] {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی به جای می‌نهند، آن همسران باید چهار ماه و ده روز انتظار کشند و چون به سرآمد عدّه خود رسیدند، در آنچه به شایستگی با خویش می‌کنند بر شما گناهی نیست و خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است» سوره بقره، آیه ۲۳۴.</ref>، و [[منافع]] [[مناسک]] [[حج]] یا [[قربانی]] {{متن قرآن|لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ}}<ref>«در آن (چارپایان) برای شما تا زمانی معیّن سودهاست سپس قربانگاه آنها به سوی خانه دیرین (کعبه) است» سوره حج، آیه ۳۳.</ref>. این امور در دو دسته امور [[حقیقی]] و اعتباری قابل تقسیم‌اند.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
==اجل در امور حقیقی== | |||
مقصود از آن، سرآمد زمانی و مدّت معیّنی است که [[خداوند]] در عالم [[تکوین]] برای موجودات حقیقی اعمّ از [[انسان‌ها]]، حیوانات، [[آسمان‌ها]]، [[زمین]]، [[خورشید]]، ماه، [[فرشتگان]] و [[جنیان]] و... قرار داده است که با فرا‌رسیدن و پایان یافتن آن، موجودات یاد‌شده منقرض می‌شوند. اموری حقیقی که [[قرآن]]، اجل را درباره آنها به‌کار برده است، عبارتند از<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref>: | |||
=== اجل [[انسان]]=== | |||
اجل درباره انسان به‌معنای مدّت [[عمر]] یا [[زمان]] پایان عمر آمده است و قرآن کریم از دو نوع اجل برای انسان یاد می‌کند: یکی با قید {{متن قرآن|مُسَمًّى}} و دیگری بدون هیچ قیدی:{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلًا وَأَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ}}<ref>«اوست که شما را از گل آفرید سپس اجلی مقرر داشت و اجل معیّن نزد اوست آنگاه شما تردید می‌کنید» سوره انعام، آیه ۲.</ref>. براساس ظاهر [[آیه]]، مقصود از هر دو، [[زمان]] پایان [[عمر]] [[آدمی]] است، نه مدّت عمر او.<ref> المیزان، ج۷، ص۹.</ref> | |||
در [[جوامع روایی]] [[شیعه]]، "[[اجل]] مسمّی" را به "اجل حتمی" که غیر قابل [[تغییر]] بوده و در شب قدر معیّن می‌شود، [[تفسیر]] و [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ}}<ref>«بگو: من برای خویش اختیار زیان و سودی ندارم مگر آنچه خداوند بخواهد؛ هر امّتی زمانه‌ای دارد که چون فرا رسد نه ساعتی دیر می‌کنند و نه پیش می‌افتند» سوره یونس، آیه ۴۹.</ref> را به آن ناظر دانسته‌اند و نیز "اجل غیر مسمّی" را به اجل موقوف و مشروط که قابل تغییر است، تفسیر کرده‌اند.<ref>الفصول المهمه، ج۱، ص۲۲۱؛ بحارالانوار، ج۵، ص۱۳۹.</ref> در [[منابع اسلامی]] از "اجل مسمّی" با تعابیری چون اجل "محتوم"،<ref> تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۵۴ـ۳۵۵.</ref> "[[قطعی]]"،<ref>ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، ج۱۳، ص۲۱.</ref> "مقضی"<ref>الصافی، ج۲، ص۱۰۷.</ref> و "طبیعی"<ref> بحارالانوار، ج۴، ص۱۱۷.</ref> و از "اجل غیر مسمّی" نیز با واژگانی مانند "معلّق"،<ref> المیزان، ج۷، ص۹.</ref> "موقوف"،<ref>الفصول المهمه، ج۱، ص۲۲۱؛ البرهان، ج۲، ص۴۰۱.</ref> "اخترامی"،<ref>بحارالانوار، ج۴، ص۱۱۷؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۱۵۳.</ref> و "مشروط"،<ref>المیزان، ج۷، ص۹.</ref> یاد‌شده است. | |||
[[علامه طباطبایی]] با ضمیمه کردن آیه {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}<ref>«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد» سوره رعد، آیه ۳۸.</ref>، {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>«خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست» سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> به [[آیات]] اجل، نتیجه می‌گیرد که اجل مسمّی و حتمی همان است که در {{متن قرآن|أُمُّ الْكِتَابِ}} ثبت شده و به هیچ وجه تغییر نمی‌یابد و اجل غیر مسمّی اجلی است که در "[[لوح محو و اثبات]]" نوشته شده و قابل تغییر است. {{متن قرآن|أُمُّ الْكِتَابِ}} قابل انطباق بر حوادثی است که با تمام علل و اسباب مؤثّر در آن لحاظ می‌شوند ؛ به‌گونه‌ای که قابل تخلّف نباشند ؛ ولی "[[لوح]] محو و [[اثبات]]" قابل انطباق بر همان حوادث است ؛ امّا از جهت انتساب به برخی از اسباب و علل، نه تمام آنها ؛ چرا که ممکن است در اثر برخورد با موانعی از تأثیر بازمانند یا بدون برخورد با موانع، این اسباب مؤثّر واقع شوند ؛ بنابراین، هر [[انسانی]] اقتضا‌دارد به‌طور طبیعی مثلاً صد سال [[عمر]] کند. این اجلی است که در [[لوح محو و اثبات]] ثبت شده ؛ امّا بر اثر اسباب و موانعی ممکن است پیش از انقضای این مدّت، [[مرگ انسان]] فرا رسد که این همان [[اجل]] اخترامی یا [[مرگ ناگهانی]] است و روشن‌است که آنچه وقوع آن در خارج حتمی است، همان اجل مسمّی است که ممکن است با عمر طبیعی موافق باشد یا نباشد. [[بدیهی]] است در‌صورت دوم، اجل مسمّی و اجل اخترامی دارای یک مصداق خواهند بود.<ref>المیزان، ج۷، ص۸ـ۱۰.</ref> | |||
برخی از قرآن‌پژوهان، این دو نوع اجل را از مصادیق [[قضا و قدر]] دانسته و نتیجه گرفته‌اند: اجلی که قابل [[تغییر]] است، از مصادیق "تقدیر" بوده که به آن اجل معلّق (معلّق بر شرایط) می‌گویند و اجلی که حتمی و غیر قابل تغییر است، از مصادیق "[[قضا]]" است که همان مرحله حتمیّت و غیر قابل برگشت است.<ref>معارف قرآن، ص۲۱۳ـ۲۱۴.</ref> به گزارش [[فخر رازی]]،<ref> التفسیرالکبیر، ج۱۲، ص۱۵۳ـ۱۵۴.</ref> [[مفسّران]] در [[تفسیر]] دو اجل در [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلًا وَأَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ}}<ref>«اوست که شما را از گل آفرید سپس اجلی مقرر داشت و اجل معیّن نزد اوست آنگاه شما تردید می‌کنید» سوره انعام، آیه ۲.</ref> اقوال دیگری را نیز ذکر کرده‌اند: اجل گذشتگان و اجل افراد باقی مانده [[بشر]]، مرگ انسان و [[زمان]] [[برپایی قیامت]]، مدّت [[زندگی]] [[دنیایی]] و مدّت زندگی برزخی، [[خواب]] و [[مرگ]]، مقدار طی شده از عمر [[آدمی]] و مقدار باقیمانده از عمر او، اجل اخترامی که مرگ انسان در اثر حوادث و اسباب خارجی فرا می‌رسد و اجل طبیعی، (قول منسوب به حکیمان)؛ امّا علامه طباطبایی اقوال پیشین را اقوالی [[ضعیف]] برشمرده است.<ref>المیزان، ج۷، ص۱۰.</ref><ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
==عوامل تقدیم و تاخیر== | |||
از [[آیات]] و [[روایات]] استفاده می‌شود که امور ذیل در تقدیم و تأخیر اجل مؤثرند: | |||
===[[ایمان]]=== | |||
{{متن قرآن|قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَفِي اللَّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرَكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى قَالُوا إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا تُرِيدُونَ أَنْ تَصُدُّونَا عَمَّا كَانَ يَعْبُدُ آبَاؤُنَا فَأْتُونَا بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ}}<ref>«پیامبرانشان گفتند: آیا درباره خداوند- آفریننده آسمان‌ها و زمین- تردیدی هست؟ او شما را فرا می‌خواند تا برخی از گناهانتان را بیامرزد و (مرگ) شما را تا مدّتی معیّن پس افکند؛ گفتند: شما (نیز) جز بشری مانند ما نیستید که می‌خواهید ما را از آنچه پدرانمان می‌پرستیدند، باز دارید؛ بنابراین برهانی روشن برای ما بیاورید» سوره ابراهیم، آیه ۱۰.</ref> برخی مفسّران از این [[آیه]] استفاده کرده‌اند که نتیجه [[دنیایی]] [[ایمان به خدا]] و [[پیامبران]]، تأخیر [[مرگ انسان]] تا [[زمان]] معیّن شده و تخلّف‌ناپذیر (اجل‌مسمّی) است <ref>المیزان، ج۱۲، ص۳۰.</ref>. برخی گفته‌اند: تأثیر [[ایمان]] در افزایش [[عمر انسان]] از دو منظر قابل تبیین است: | |||
#منظر [[الهی]]: [[تقدیر الهی]] چنین است که ایمان را باعث [[طول عمر]] [[آدمی]] قرار داده است. | |||
#منظر طبیعی: [[ایمان به خداوند]] و پیامبران و تقید به [[حرام]] و [[حلال]] الهی و دستورهای [[دینی]]، سبب افزایش [[امنیت فردی]] و [[اجتماعی]] و [[پیش‌گیری]] از امراض و [[بیماری‌ها]] و در نتیجه افزایش طول عمر آدمی خواهد شد<ref>قاموس المفاهیم، ج۱، ص۲۹۵.</ref>.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
===[[عبادت]] و [[تقوا]]=== | |||
{{متن قرآن|قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ}}<ref>«گفت: ای قوم من! من برای شما بیم‌دهنده‌ای آشکارم،» سوره نوح، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ وَأَطِيعُونِ}}<ref>«که خداوند را بپرستید و از او پروا کنید و از من فرمان برید» سوره نوح، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَيُؤَخِّرْكُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ أَجَلَ اللَّهِ إِذَا جَاءَ لَا يُؤَخَّرُ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«تا (خداوند) برخی از گناهانتان را بیامرزد و (مرگ) شما را تا زمانی معیّن، پس افکند که اجل خداوندی- اگر می‌دانستید- چون در رسد پس افکنده نمی‌شود» سوره نوح، آیه ۴.</ref> این [[آیه]] تأخیر [[مرگ]] تا اجلی معیّن را نتیجه [[عبادت خدا]] و تقوا و [[اطاعت رسول]] دانسته و این خود دلیل بر این است که [[انسان]] دو [[اجل]] دارد:<ref> المیزان، ج۲۰، ص۲۸.</ref>مسمّی و غیر مسمّی که اجل غیر مسمّی قابل تغییر‌است. | |||
افزون بر موارد پیش‌گفته در [[روایات]] نیز امور دیگری مانند [[صدقه]]، <ref>بحارالانوار، ج۹۳، ص۱۳۰.</ref> [[صله رحم]]،<ref>بحارالانوار، ج۹۳، ص۱۳۰.</ref> [[روزه]] ماه‌شعبان،<ref> المصنف، ج۲، ص۵۱۴.</ref> [[زیارت امام حسین]]{{ع}}،<ref>المزار، ص۳۳.</ref> [[تخفیف]] دَین،<ref>الامالی، ص۶۶۷.</ref>[[شکر]] فراوان،<ref> عیون الحکم، ص۲۷۵.</ref> [[قرائت]] [[سوره توحید]] بعد از هر [[نماز]] <ref> المجتنی، ص۹۰.</ref> و... را عوامل طول عمر و تأخیر اجل، و اموری مانند [[قطع رحم]]،<ref>سفینة‌البحار، ج۲، ص۳۵۸.</ref> آلوده‌دامنی،<ref> الخصال، ص۳۲۰.</ref> [[عقوق والدین]]،<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۲، ص۳۳۴.</ref> ترک زیارت امام حسین{{ع}}،<ref>المزار، ص۳۳.</ref> [[دروغ‌گویی]]،<ref> بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۷۵؛ معانی‌الاخبار، ج۲، ص۱۵۳.</ref> [[سوگند دروغ]]،<ref> بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۷۵؛ معانی‌الاخبار، ج۲، ص۱۵۳.</ref> بستن [[راه]] [[مسلمانان]]،<ref> بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۷۵؛ معانی‌الاخبار، ج۲، ص۱۵۳.</ref> ادّعای [[امامت]] (به ناحق)<ref> بحارالانوار، ج۷۰، ص۳۷۵؛ معانی‌الاخبار، ج۲، ص۱۵۳.</ref> و... را عوامل تقدیم اجل و کاهش [[عمر]] آدمی نام برده‌اند.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
=== اجل مقتول=== | |||
درباره اجل مقتول این [[پرسش]] مطرح است که "شخص مقتول، اگر کشته نمی‌شد، به [[حیات]] طبیعی خود ادامه می‌داد یا خیر؟". | |||
[[متکلّمان]] در پاسخ به این سؤال، آرای گوناگونی ارائه کرده‌اند: پاسخ جبرگرایان به این سؤال منفی است، و دلیل آن را تخلّف از [[علم الهی]] دانسته‌اند. برخی از [[معتزله بغداد]] به‌طور [[قاطع]] پاسخ را مثبت می‌دانند و برای بیان خود چنین [[استدلال]] کرده‌اند که در غیر این صورت لازم می‌آید [[قصاص]] [[قاتل]] لازم نباشد چون در واقع [[زمان]] [[مرگ]] مقتول فرا رسیده و اگر قاتل هم او را نمی‌کشت، زنده نمی‌ماند؛ ولی بیش‌تر [[متکلّمان]] پاسخ داده‌اند: امکان دارد زنده بماند و ممکن است بمیرد. برخی از آنان می‌گویند: اگر علم الهی به بقای او تعلّق گرفته، اگر به‌وسیله قاتل کشته نشود، از [[اجل]] مشروط و معلّق رها شده و تا اجل مسمّی زنده خواهد ماند. گروه دیگری از آنان می‌گویند: اجل [[حقیقی]] مقتول، همان زمانی است که کشته می‌شود ؛ امّا در پاسخ این اشکال که اگر کشته نمی‌شد و به [[حیات]] خود ادامه می‌داد، گفته‌اند: اشکال مذکور فرضی بیش نیست و اجل دیگری که در این صورت برای مقتول [[تصوّر]] می‌شود، تقدیری و فرضی است<ref>کشف‌المراد، ص۴۶۱ـ۴۶۲.</ref>.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
=== اجل [[امت]]ها=== | |||
[[قرآن کریم]] برای [[امّت‌ها]] نیز حیات و [[موت]] خاصّی قائل است. در آیاتی از [[قرآن]] به أجل امّت‌ها اشاره شده است؛ از‌جمله: {{متن قرآن|لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ}}<ref>« هر امّتی زمانه‌ای دارد که چون فرا رسد نه ساعتی دیر می‌کنند و نه پیش می‌افتند» سوره یونس، آیه ۴۹.</ref>، {{متن قرآن|وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ}}<ref>«و هر امّتی را زمانه‌ای است و چون زمانه آنان سر آید نه ساعتی واپس می‌روند و نه پیش می‌افتند» سوره اعراف، آیه ۳۴.</ref>، {{متن قرآن|مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}}<ref>«هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد» سوره حجر، آیه ۵.</ref> | |||
برخی اندیشهوران از [[آیات]] پیشین برای [[اثبات]] "اصالت [[جامعه]]" استفاده کرده و گفته‌اند: جامعه اصالت دارد؛ زیرا به آن موت و حیات نسبت داده شده است ؛<ref>مجموعه آثار، ج۲، ص۳۳۹ـ۳۴۰، "جامعه و تاریخ".</ref> بنابراین، اجل امّت‌ها را اجلی حقیقی دانسته‌اند. | |||
برخی از قرآن‌پژوهان معاصر با ردّ دیدگاه پیشین بر این باورند: حدّاکثر سخنی که درباره اجل امّت‌ها [می‌توان گفت، این است که مرگ [[امّت]] به‌معنای از هم گسیختن [[نظام]] و شیرازه [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] آن امّت است، نه اینکه امّت، موجود و واحد [[حقیقی]] باشد که همان‌گونه که روزی به [[دنیا]] آمده است، [[روز]] دیگر نیز رخت بربندد و از میان برود <ref>جامعه و تاریخ، ص۹۵ـ۹۶.</ref> که در این صورت، [[اجل]] [[امّت‌ها]]، اجلی حقیقی نخواهد بود. | |||
[[مؤیّد]] این بیان، [[کلام]] برخی [[مفسّران]] است که از اجل امّت‌ها به "اجل [[معنوی]]" تعبیر، و [[حیات]] امّت‌ها را به "[[عزّت]]"، و [[مرگ]] امّت‌ها را به "[[ذلّت]]" آنها [[تفسیر]] کرده و نتیجه گرفته که امّت‌ها با [[امتثال]] [[حدود شرعی]] و [[التزام]] به دستورهای [[دینی]] و تمسّک به [[اخلاق]] و [[فضایل]] به عزّت می‌رسند و با روی‌گردانی از [[قوانین]] [[شرعی]] و دور شدن از [[فضایل اخلاقی]] و انتشار [[رذایل اخلاقی]] و [[منکرات]] و [[ستم]] به [[شقاوت]] و ذلّت خواهند رسید<ref> المنیر، ج۸، ص۱۹۶.</ref>.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
===اجل پدیده‌های طبیعی=== | |||
[[قرآن کریم]] در [[آیات]] {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي أَنْفُسِهِمْ مَا خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ}}<ref>«آیا با خویش نیندیشیده‌اند که خداوند آسمان‌ها و زمین و آنچه را که در میان آن دو، است جز راستین و با سرآمدی معین نیافریده است؟ و بی‌گمان بسیاری از مردم منکر لقای پروردگار خویشند» سوره روم، آیه ۸.</ref>، {{متن قرآن|مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَأَجَلٍ مُسَمًّى وَالَّذِينَ كَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ}}<ref>«ما آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست جز به حق و در زمانی معین نیافریده‌ایم و کافران از آنچه بیمشان داده‌اند رویگردانند» سوره احقاف، آیه ۳.</ref>، به اجل [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] و در آیات {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}}<ref>«خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«آیا ندیده‌ای که خداوند از شب می‌کاهد و بر روز می‌افزاید و از روز می‌کاهد و بر شب می‌افزاید و خورشید و ماه را رام گردانید؛ هر کدام تا زمانی معیّن روانه‌اند و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره لقمان، آیه ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ}}<ref>«آسمان‌ها و زمین را راستین آفریده است؛ شب را به روز و روز را به شب در می‌پیچد و خورشید و ماه را رام کرده است، هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ آگاه باشید که او پیروزمند آمرزگار است» سوره زمر، آیه ۵.</ref>، به اجل [[خورشید و ماه]] اشاره، و از آن با "اجل مسمّی" (وقت معین شده) تعبیر کرده است. | |||
آیات پیشین بیان‌گر این مطلب است که این موجودات، دائم و [[سرمدی]] نبوده ؛ بلکه در روز معینی که نزد [[خداوند]] روشن است، آنها نیز فانی و منقرض خواهند شد که براساس آیات دیگر {{متن قرآن|إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ}}<ref>«آنگاه که خورشید فرو پیچانده (و خاموش) گردد،» سوره تکویر، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ}}<ref>«و آنگاه که ستارگان به تیرگی گرایند،» سوره تکویر، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ}}<ref>«و آنگاه که کوه‌ها را از جا بجنبانند،» سوره تکویر، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ}}<ref>«هنگامی که آسمان بشکافد،» سوره انفطار، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ}}<ref>«هنگامی که آسمان شکاف بردارد،» سوره انشقاق، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ}}<ref>«و گوش به (فرمان) پروردگارش بسپارد و (همین) او را سزیده باد،» سوره انشقاق، آیه ۲.</ref> ، {{متن قرآن|وَإِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ}}<ref>«و هنگامی که زمین کشیده شود،» سوره انشقاق، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ}}<ref>«و هر چه درون آن است فرا افکند و تهی گردد،» سوره انشقاق، آیه ۴.</ref>، {{متن قرآن|وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ}}<ref>«و گوش به (فرمان) پروردگارش بسپارد و (همین) او را سزیده باد،» سوره انشقاق، آیه ۲.</ref> آن روز، [[روز قیامت]] خواهد بود. | |||
آیه {{متن قرآن|وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا }}<ref> سوره حج، آیه ۵.</ref> نیز [[زمان]] استقرار جنین در [[رحم]] [[مادر]] را مدتی مشخّص و از پیش [[تعیین]] شده می‌داند.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
===اجل در امور اعتباری=== | |||
مقصود از آن سرآمد زمانی و مدّت معینی است که به واسطه [[قرارداد]]، برای امور اعتباری حاصل می‌شود؛ خواه به‌صورت قوانینی باشد که از سوی [[شارع]] وضع می‌شود؛ مانند عدّه [[طلاق]] و [[وفات]]، و خواه از ناحیه [[انسان‌ها]] وضع شده و [[شارع مقدس]] آن را جایز شمرده باشد؛ مانند [[اجل]] دَین. امور اعتباری که [[قرآن]]، اجل را درباره آنها به‌کار برده، عبارتند از: | |||
# [[دین]]: یکی از موارد اجل اعتباری، [[تعیین]] سرآمد معیّن برای دَین است که براساس آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید و باید نویسنده‌ای میان شما دادگرانه بنویسد و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن به گونه‌ای که خداوند بدو آموخته است سر، باز زند پس باید بنویسد و آنکه وامدار است باید املا کند و از خداوند، پروردگار خویش، پروا بدارد و چیزی از آن کم ننهد و امّا اگر وامدار، کم خرد یا ناتوان باشد یا نتواند املا کند باید سرپرست او دادگرانه املا کند و دو تن از مردانتان را نیز گواه بگیرید و اگر دو مرد نباشند یک مرد و دو زن از گواهان مورد پسند خود (گواه بگیرید) تا اگر یکی از آن دو زن از یاد برد دیگری به یاد او آورد و چون گواهان (برای گواهی) فرا خوانده شوند نباید سر، باز زنند و تن نزنید از اینکه آن (وام) را چه خرد و چه کلان به سر رسید آن بنویسید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر و برای گواه‌گیری، استوارتر و به اینکه دچار تردید نگردید، نزدیک‌تر است؛ مگر داد و ستدی نقد باشد که (دست به دست) میان خود می‌گردانید پس گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید و چون داد و ستد می‌کنید گواه بگیرید؛ و نویسنده و گواه نباید زیان بینند و اگر چنین کنید (نشان) نافرمانی شماست و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref> مورد [[تأیید]] و امضای [[شارع مقدّس]] قرار گرفته است. | |||
#اجاره: تعیین اجل در [[عقد]] اجاره (اعمّ از [[اجیر]] کردن شخصی برای انجام کاری یا اجاره شیئ خاص مانند [[خانه]] یا منافعی از شیء معیّن دیگر) نیز براساس [[آیات قرآن]] و عموم [[روایت]] {{عربی|"الْمُؤْمِنُونَ عِنْدَ شُرُوطِهِم"}}<ref> الاستبصار، ج۳، ص۲۸۴.</ref> جایز است که نمونه آن در [[قرآن کریم]] اجیر شدن [[موسی]]{{ع}} برای [[شعیب]] به مدّت ۸ یا ۱۰ سال در برابر [[ازدواج]] با یکی از [[دختران]] او است {{متن قرآن|قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ}}<ref>«(موسی) گفت: این (قرار) میان من و شما بماند که هر یک از دو زمان را به پایان بردم بر من تجاوزی (روا) نباشد و خداوند بر آنچه می‌گوییم نگهبان است» سوره قصص، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّورِ نَارًا قَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَةٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّكُمْ تَصْطَلُونَ}}<ref>«پس چون موسی زمان (قرارداد) را به سر آورد و خانواده‌اش را (با خود) برد از سوی طور آتشی دید، به خانواده‌اش گفت: (اینجا) بمانید! من آتش دیدم شاید از آن برایتان خبری یا فروزه‌ای از آتش بیاورم باشد که گرم شوید» سوره قصص، آیه ۲۹.</ref>. | |||
#عده [[طلاق]]: مورد دیگر اجل اعتباری، اجل طلاق است که در [[آیات قرآن کریم]] از آن با تعبیر "اجل" {{متن قرآن|وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«و چون زنان را طلاق دادید و به سرآمد عدّه خود نزدیک شدند، یا با شایستگی آنها را نگه دارید و یا به نیکی رها کنید و آنان را برای زیان رساندن نگه ندارید که (به آنها) ستم کنید و هر کس چنین کند، به خود ستم کرده است و آیات خداوند را به ریشخند نگیرید و نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید و (نیز) آنچه را از کتاب و حکمت برایتان فرستاده است که بدان اندرزتان می‌دهد؛ و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۳۱.</ref>، {{متن قرآن|فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَيْ عَدْلٍ مِنْكُمْ وَأَقِيمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِكُمْ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا}}<ref>«پس، چون به سر آمد عدّه خویش رسیدند یا به شایستگی نگاهشان دارید یا به شایستگی از آنان جدا شوید و دو تن دادگر از (میان) خود گواه بگیرید و گواهی را برای خداوند برپا دارید؛ این است که با آن، به کسی که به خداوند و روز بازپسین ایمان دارد اندرز داده می‌شود و هر کس از خداوند پروا کند (خداوند) برای او دری می‌گشاید» سوره طلاق، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا}}<ref>«و آن زنانتان که از حیض ناامیدند اگر در کارشان تردید دارید، عده آنان سه ماه است (نیز) عدّه زنانی که حیض ندیده‌اند؛ و عدّه زنان باردار این است که بزایند و هر که از خداوند پروا کند برای او در کار وی آسانی پدید می‌آورد» سوره طلاق، آیه ۴.</ref> و در متون [[فقهی]] با تعبیر "عدّه" یاد‌شده است و آن، مدّت زمانی است که [[زن]] مطلّقه پس از اجرای طلاق، [[حقّ]] ازدواج با دیگری را تا پایان آن ندارد. طول این مدّت براساس آیه {{متن قرآن|وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِنْ كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُوا إِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«و زنان طلاق داده باید تا سه پاکی (از حیض) خویشتن، انتظار کشند و اگر ایمان به خداوند و روز بازپسین دارند پنهان داشتن آنچه خداوند در زهدانشان آفریده است برای آنان روا نیست و اگر شوهرانشان سر آشتی دارند به باز آوردن آنان در این حال سزاوارترند و زنان را بر مردان، حقّ شایسته‌ای است چنان که مردان را بر زنان؛ و مردان را بر آنان، به پایه‌ای برتری است و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره بقره، آیه ۲۲۸.</ref> "سه بار [[پاک]] شدن" و برای [[زنان]] یائسه (در صورتی که احتمال می‌دهند باردار باشند) سه ماه و برای زنان باردار تا پایان وضع حمل {{متن قرآن|وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ يُسْرًا}}<ref>«و آن زنانتان که از حیض ناامیدند اگر در کارشان تردید دارید، عده آنان سه ماه است (نیز) عدّه زنانی که حیض ندیده‌اند؛ و عدّه زنان باردار این است که بزایند و هر که از خداوند پروا کند برای او در کار وی آسانی پدید می‌آورد» سوره طلاق، آیه ۴.</ref> است. | |||
#عده [[وفات]]: از دیگر موارد اجل اعتباری در قرآن کریم، اجل یا عدّه وفات است. از آنجا که پس از وفات شوهر، [[ازدواج]] فوری زن با مردی دیگر، با [[محبّت]] و [[دوستی]] و [[حفظ]] [[احترام]] شوهر پیشین سازگار نیست و از سویی سبب جریحه‌دار شدن [[عواطف]] بستگان متوفّا می‌شود، قرآن کریم، ازدواج [[مجدّد]] زنان را به نگه‌داشتن عدّه مشروط می‌کند که مدّت آن ۴ ماه و ۱۰ [[روز]] تعیین شده است {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ}}<ref>«و کسانی از شما که می‌میرند و همسرانی به جای می‌نهند، آن همسران باید چهار ماه و ده روز انتظار کشند و چون به سرآمد عدّه خود رسیدند، در آنچه به شایستگی با خویش می‌کنند بر شما گناهی نیست و خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است» سوره بقره، آیه ۲۳۴.</ref>. از سوی دیگر، [[خداوند]] با [[تشریع]] این [[حکم]] به [[مبارزه]] با برخی [[عقاید]] [[خرافی]] که [[مخالف]] [[ازدواج]] [[مجدّد]] [[زنان]] شوهر مرده است، برخاسته و پس از گذشت این مدّت، هیچ منعی برای ازدواج [[شایسته]] آنان نمی‌بیند.<ref>نمونه، ج۲، ص۱۹۳.</ref> | |||
# [[منافع]] [[مناسک]] [[حج]] یا شتران [[قربانی]]: از دیگر موارد [[اجل]] اعتباری، مفاد آیه {{متن قرآن|ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ}}<ref>«(حقیقت) این است؛ و هر کس نشانه‌های (بندگی) خداوند را سترگ دارد، بی‌گمان، این (کار) از پرهیزگاری دل‌هاست» سوره حج، آیه ۳۲.</ref>، {{متن قرآن|لَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ مَحِلُّهَا إِلَى الْبَيْتِ الْعَتِيقِ}}<ref>«در آن (چارپایان) برای شما تا زمانی معیّن سودهاست سپس قربانگاه آنها به سوی خانه دیرین (کعبه) است» سوره حج، آیه ۳۳.</ref> است. که براساس آن اجل و سرآمدِ استفاده از "منافع مناسک حج"<ref>الکشّاف، ج۳، ص۱۵۷.</ref> مانند [[تجارت]] و... در‌صورتی که مقصود از [[شعائر]]، "مناسک حج" باشد یا پایان بهره‌گیری از "منافع شتران قربانی"<ref>المیزان، ج۱۴، ص۲۷۴.</ref> مانند استفاده از شیر آنها و [[سوار شدن]] بر پشت آنها،] در‌صورتی که مقصود از شعائر "شتران قربانی" باشد [[[زمان]] رسیدن به [[خانه کعبه]] [[تعیین]] شده است.<ref>[[محمد ابوطالبی|ابوطالبی، محمد]]، [[ اجل - ابوطالبی (مقاله)|مقاله «اجل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]] ج۲.</ref> | |||
==اجل در دانشنامه معاصر قرآن کریم== | |||
[[اجل]] در لغت به معانی متعددی آمده است؛ مانند: مدت و مهلت [[تعیین]] شده برای هر چیز، پایان مهلت مشخص شده مانند خاتمه یافتن یا پایان مهلت [[عمر]] و [[حیات انسان]] یا پرداخت وام<ref>نفیسی، فرهنگ.</ref>. تمدید الاجل نیز به معنای تمدید مهلت آمده است که معمولاً از آن تعبیر به "تأجیل" می‌شود. به همین دلیل از [[آخرت]]، تعبیر به "الآجله" شده که در مقابل [[دنیا]] (العاجله) می‌باشد<ref>لسان العرب، ج۱۱، ص۱۱.</ref>. البته "الآجل و الآجله" در اصل لغت به معنای غیر فوری و دارای مهلت است. واژه "اجل" در [[قرآن]]، هم به معنای مدّت و یا مهلت مقرر شده برای چیزی آمده است؛ مانند: {{متن قرآن|وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ}}<ref>"و هر امّتی را زمانه‌ای است" سوره اعراف، آیه ۳۴.</ref> و یا {{متن قرآن|أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ}}<ref>"هر یک از دو زمان را به پایان بردم" سوره قصص، آیه ۲۸.</ref> و هم برای پایان یا سرآمد مهلت مقرر به کار رفته است؛ مانند: {{متن قرآن|إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى}}<ref>"ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید" سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>.<ref>مفردات، ص۶۵-۶۶.</ref> | [[اجل]] در لغت به معانی متعددی آمده است؛ مانند: مدت و مهلت [[تعیین]] شده برای هر چیز، پایان مهلت مشخص شده مانند خاتمه یافتن یا پایان مهلت [[عمر]] و [[حیات انسان]] یا پرداخت وام<ref>نفیسی، فرهنگ.</ref>. تمدید الاجل نیز به معنای تمدید مهلت آمده است که معمولاً از آن تعبیر به "تأجیل" می‌شود. به همین دلیل از [[آخرت]]، تعبیر به "الآجله" شده که در مقابل [[دنیا]] (العاجله) می‌باشد<ref>لسان العرب، ج۱۱، ص۱۱.</ref>. البته "الآجل و الآجله" در اصل لغت به معنای غیر فوری و دارای مهلت است. واژه "اجل" در [[قرآن]]، هم به معنای مدّت و یا مهلت مقرر شده برای چیزی آمده است؛ مانند: {{متن قرآن|وَلِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ}}<ref>"و هر امّتی را زمانه‌ای است" سوره اعراف، آیه ۳۴.</ref> و یا {{متن قرآن|أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ}}<ref>"هر یک از دو زمان را به پایان بردم" سوره قصص، آیه ۲۸.</ref> و هم برای پایان یا سرآمد مهلت مقرر به کار رفته است؛ مانند: {{متن قرآن|إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى}}<ref>"ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید" سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>.<ref>مفردات، ص۶۵-۶۶.</ref> | ||