تعلیم در سیره معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها

تعلیم در سیره معصوم (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۳۸

۲۳٬۰۲۵ بایت اضافه‌شده ، ‏۵ ژوئیهٔ ۲۰۲۱

←‏جستارهای وابسته

دیداریویکی‌متن

Jaafari

مدیران

۷۳٬۲۶۲

ویرایش

@@ خط ۱۸: / خط ۱۸: @@
 مشابه بخش پایانی [[حدیث]] در منابع [[عامه]] از پیامبر{{صل}} نقل شده است<ref>ابو داود سلیمان بن اشعث سجستانی، سنن ابی داوود، ج۳، ص۱۱۹، ح۲۸۸۵؛ ابن ماجه، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۲۱، ح۵۴؛ ابوعبدالله محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۳۶۹، ح۷۹۴۹: «الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ و ما سِوَی ذلک فَهُوَ فَضْلٌ: آیةٌ مُحْکَمَةٌ أو سُنَّةٌ قَائِمَةٌ أو فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ».</ref>. پیامبر{{صل}} با این رهنمود دقیق، جهت حرکت [[علمی]] [[جامعه اسلامی]] را روشن فرمود و یادآور شد که [[دانش]] باید در این چارچوب باشد و در این مدار بچرخد؛ چراکه جز این، سودی نخواهد بخشید و راهی به [[روشنایی]] نخواهد گشود.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۵۸-۶۳.</ref>
+==راه‌های آموزش==
+[[امامان]] از راه‌های گوناگونی برای [[تربیت شاگرد]] و گسترش [[فرهنگ]] [[تشیع]] استفاده می‌کردند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
+===[[تدریس]]===
+در زمانی که فضای [[سیاسی]] مناسب بود، امامان{{عم}} جلسه درس تشکیل می‌دادند و دانشجویان [[معارف اهل بیت]]{{عم}} در محضر آنان تلمذ می‌کردند. معمولاً در آن [[زمان]] [[مسجد]] [[مدینه]] مکان مناسبی برای [[آموزش]] بوده که در خبر [[ابان]] بر تدریس در مسجد مدینه تصریح شده است. این روش معمول در آموزش است.
+::::::گاهی این آموزش در [[منزل]] [[معصومان]] بوده و ایشان در آنجا مطالب خود را بیان می‌کردند. [[شاگردان]] نیز سخنان ایشان را یاداشت می‌کردند؛ مانند [[حارث اعور]] که کاغذهایی برای نگاشتن [[سخنان امیرالمؤمنین]]{{ع}} تهیه کرد<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۶، ص۱۶۸ (دار صادر)؛ ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، ج۲، ص۷۱۸؛ ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری، ربیع الأبرار، ج۴، ص۹۱؛ سیدمحسن امین، أعیان الشیعه، ج۴، ص۳۶۹.</ref> یا جمعی از شاگردان خاص [[موسی بن جعفر]]{{ع}} که در محضر [[حضرت]] حاضر می‌شدند و با خود لوح‌هایی از آبنوس لطیف و قلم‌هایی داشتند که هر سخن و فتوای حضرت را می‌نوشتند<ref>ابن طاووس، مهج الدعوات و منهج العبادات، ص۲۱۹؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، مقدمه، ص۶۴؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج۹۱، ص۳۲۰.</ref>. معصومان گاهی به افراد خاص مطالب مهمی را آموزش می‌دادند؛ مانند آنچه در [[حدیث]] اربع مائه هست که مخاطب آن [[علی]]{{ع}} است و [[رسول خدا]]{{صل}} نکات باارزشی را به حضرت توصیه می‌کند<ref>شیخ صدوق، من ‎لایحضره ‎الفقیه، ج۴، ص۳۵۲-۳۷۵.</ref> یا نکات مهمی که رسول خدا{{صل}} به [[فضل بن عباس]]<ref>شیخ صدوق، من ‎لایحضره ‎الفقیه، ج۴، ص۴۱۲.</ref> و [[ابوذر]] آموزش دادند<ref>شیخ صدوق، من ‎لایحضره ‎الفقیه، ج۴، ص۳۷۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۴۸.</ref>
+===[[کتابت]]===
+گاهی معصومان لازم می‌دیدند مطالبی را برای آموزش در نامه‌ای تبیین کنند یا در مواردی خاص یا برای افرادی ویژه، نامه‌ای بنویسند و مطالب مهم را به آنان آموزش دهند؛ مانند [[نامه]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به فرزندش [[محمد بن حنفیه]] که در آن نکات آموزنده فراوانی است<ref>شیخ صدوق، من ‎لایحضره ‎الفقیه، ج۴، ص۳۸۴-۳۹۲؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۱۰.</ref>. این همان [[نامه]] ۳۱۱ [[نهج البلاغه]] است که بیان شده [[حضرت]] به [[امام حسن]]{{ع}} نوشته و [[کلینی]] به فرازهایی از آن اشاره کرده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۱۰.</ref>. [[رسالة الحقوق]] [[امام سجاد]]{{ع}} نیز [[آموزش]] از راه [[نگارش]] و [[کتابت]] است<ref>شیخ صدوق، من ‎لایحضره ‎الفقیه، ج۲، ص۶۱۸-۶۲۸؛ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۲۵۵.</ref>. امام سجاد{{ع}} نامه دیگری در باب [[زهد]] دارد که [[ابوحمزه ثمالی]] آن را نقل کرده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۵.</ref>. [[امام باقر]]{{ع}} دو نامه به سعدالخیر دارد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۵۲ و ۵۶.</ref>. او از [[بنی امیه]] بود و از این جهت ناراحت بود. نام کامل او [[سعید بن عبدالملک بن مروان بن حکم]] بوده است نه سعد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱۵، ص۱۳۹ (چ دار الحدیث)؛ شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۸، ص۱۱۴؛ خیرالدین زرکلی، الأعلام، ج۳، ص۹۸.</ref>. نامۀ مفصل [[امام صادق]]{{ع}} به [[شیعیان]] یکی دیگر از آموزش‌های مکتوب است که حضرت در آن نکات مهمی را آموزش می‌دهد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۴۹.</ref>
+===[[سخنرانی]] و [[دعا]]===
+یکی از [[راه‌های آموزش]] سخنرانی در جمع است. از [[معصومان]] به ویژه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} خطبه‌های زیادی در [[کتب اربعه]] نقل شده که نمونه‌های متعددی از آنها در اصول و روضۀ کافی ذکر شده است؛ مانند سخنرانی حضرت درباره [[توحید]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۳۵ و ۱۴۱.</ref> و [[خطبه]] وسیله<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۸.</ref> و خطبه طالوتیه<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۳۱.</ref> و سخنان ایشان دربارۀ بیش از سی موضوع مختلف که حضرت امکان [[اصلاح]] آنها را نیافته است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۵۸.</ref>. دعا نیز شیوه دیگری برای آموزش است. در دعا شیوه [[سخن گفتن]] با [[خدا]] و چگونگی درخواست از [[ذات اقدس الهی]] بیان می‌شود. در [[اصول کافی]] بخشی با عنوان «کتاب [[دعاء]]» وجود دارد که هم در آن [[دعا]] آمده و هم شیوه دعاکردن و دعاهایی برای موارد خاص. [[امام سجاد]]{{ع}} با توجه با اوضاع [[اجتماعی]] [[سیاسی]] زمانش بیشترین [[دعاها]] را دارد که در مجموعه [[صحیفه سجادیه]] آمده است. دیگر [[معصومان]] نیز به تناسب دارای دعاهای مختلفی هستند. دعا [[آموزشی]] است برای [[عبودیت]] و [[ارتباط]] با [[ذات اقدس الهی]].<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۵۰.</ref>
+===[[پاسخگویی به سؤالات]] و [[شبهات]]===
+پاسخ به [[پرسش‌ها]] نیز از راه‌هایی بود که معصومان برای [[آموزش]] استفاده می‌کردند. توان بالای آنان در پاسخ دادن به پرسش‌های مشکل و شبهات [[مخالفان]] بسیار مؤثر بود. این توان [[علمی]] باعث می‌شد در موارد مختلفی [[خلفا]] و [[حاکمان]] وقت برای حل مشکل [[فقهی]] خود به آنان مراجعه و مشکل خود را با [[پرسش]] از [[امامان شیعه]] حل نمایند. در بخش‌های قبل از پرسش [[معاویه]] توسط [[ابوموسی اشعری]] از [[امام علی]]{{ع}}<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱۰، ص۳۱۴؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۷۲.</ref> و پرسش [[منصور]] توسط [[حاکم]] [[مدینه]] از [[امام صادق]]{{ع}} سخن گفتیم<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۳، ص۵۰۷.</ref>. اینک به چند نمونه دیگر اشاره می‌کنیم: در [[زمان]] [[مهدی عباسی]] وقتی که وی خواست [[مسجدالحرام]] را گسترش دهد، همه خانه‌های اطراف را خرید. در گوشه [[مسجد]] خانه‌ای بود که مالکش حاضر نمی‌شد آن را بفروشد. از فقهای مختلف برای حل این مسئله سؤال کردند، آنان گفتند نمی‌شود بدون [[رضایت]] صاحب [[ملک]] چیزی به مسجدالحرام افزود. [[خلیفه]] از نظر آنان ناراحت شد و آنان نتوانستند راه حلی قابل قبولِ برابر [[شرع]] برای حل مشکل ارائه کنند و موضوع توسعه مسجدالحرام معطل ماند. [[علی بن یقطین]] به خلیفه گفت: اگر اجازه دهید، من نامه‌ای به [[موسی بن جعفر]]{{ع}} بنویسم و خبر آن را به شما گزارش کنم. خلیفه نامه‌ای به [[والی مدینه]] نوشت و از او خواست این سؤال را از موسی بن جعفر{{ع}} بپرسد: خانه‌ای هست که ما می‌خواهیم آن را جزو مسجدالحرام قرار دهیم، اما صاحب آن نمی‌پذیرد. چگونه می‌شود این مشکل را حل کرد؟ [[والی مدینه]] این [[پرسش]] را از [[حضرت]] کرد. حضرت فرمود: حتماً باید پاسخ داده شود؟ [[والی]] گفت: آری، حضرت فرمود: این گونه به [[خلیفه]] بنویس: به [[نام خداوند]] [[بخشنده]] [[مهربان]]؛ اگر [[کعبه]] در کنار خانه‌های [[مردم]] ساخته شده است، مردم سزاوارتر به اطراف آن هستند؛ اما اگر مردم در کنار کعبه فرود آمده‌اند، کعبه سزاوار‌تر به اطراف آن است. وقتی [[نامه]] به دست [[مهدی]] [[خلیفه عباسی]] رسید، آن را بوسید و [[دستور]] داد آن [[خانه]] را خراب کنند و جزو [[مسجد]] قرار دهند. صاحب آن خانه نزد [[امام کاظم]]{{ع}} آمد و از ایشان خواست که نامه‌ای به مهدی بنویسد تا بهای خانه آنان را به ایشان بدهد. حضرت نیز نامه‌ای به خلیفه نوشت که چیزی به آنان بدهد و آنها را [[راضی]] نماید<ref>ابونضر محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۸۶؛ محمدمحسن فیض کاشانی، الوافی، ج۱۸، ص۱۰۶۳؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۱۷؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج۱۰، ص۲۴۵: {{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ؛ إِنْ كَانَتِ الْكَعْبَةُ هِيَ النَّازِلَةَ بِالنَّاسِ فَالنَّاسُ أَوْلَى بِفِنَائِهَا وَ إِنْ كَانَ النَّاسُ هُمُ النَّازِلِينَ بِفِنَاءِ الْكَعْبَةِ- فَالْكَعْبَةُ أَوْلَى بِفِنَائِهَا...}}.</ref>.
+مشابه این موضوع در [[زمان]] [[منصور]] نیز مطرح بود که [[امام صادق]]{{ع}} مشکل وی را در توسعه [[مسجدالحرام]] با جوابی مشابه حل کردند و فرمودند [[خانه خدا]] اولین خانه‌ای است که برای مردم ساخته شده است<ref>ابونصر محمد بن مسعود عیاشی سمرقندی، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۸۵؛ محمدمحسن فیض کاشانی، الوافی، ج۱۸، ص۱۰۶۲؛ محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۱۷.</ref>. این خبر امروز نیز برای [[جامعه]] ما کاربرد زیادی دارد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۵۱.</ref>
+===[[آموزش]] در [[سفر]]===
+به نظر می‌رسد در آغاز [[خلافت]] [[بنی عباس]] [[حکومت عباسی]] برای اینکه [[حکومت]] خود را با [[حکومت بنی امیه]] متفاوت جلوه دهد، از [[دانشمندان]] دیگر بلاد برای حضور در [[شهر]] [[حیره]] و [[کوفه]] [[دعوت]] می‌کرده است. [[ابن ندیم]] می‌نویسد: [[سلیمان بن علی]] (م ۱۴۲ق) عموی [[سفاح]] و منصور<ref>ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۸۹.</ref>، [[محمد بن سائب کلبی]] را از [[بصره]] به [[کوفه]] آورد و در [[منزل]] خود جای داد تا درس [[تفسیر]] بدهد و در برابر معترضان از او [[حمایت]] کرد<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۱۳۹.</ref>. [[دعوت]] از [[امام صادق]]{{ع}} برای حضور در مرکز [[خلافت]] [[بنی عباس]] در [[حیره]] و کوفه به منظور [[آموزش]]، در این جهت بود؛ البته باید توجه کرد که [[عباسیان]] در هنگام دعوت از امام صادق{{ع}} و [[علویان]]، [[هدف]] [[سیاسی]] هم داشتند که بگویند علویان با ما همراه هستند و از طرفی [[فعالیت‌های سیاسی]] احتمالی آنان را علیه خود کنترل نمایند. دعوت از امام صادق{{ع}} برای حضور در حیره در [[زمان]] [[سفاح]] و [[منصور]] بود و [[امام]] از این [[فرصت]] برای آموزش استفاده می‌کرد.
+[[محمد بن معروف هلالی]] گوید: در وقت [[حکومت]] سفاح برای دیدن [[ابوعبدالله جعفر بن محمد]]{{ع}} به حیره رفتم؛ دیدم [[مردم]] اطراف ایشان را گرفته‌اند، این حادثه در سه [[روز]] متوالی رخ داد و من چاره‌ای نداشتم و به سبب زیادی مردم و فشردگی آنان به [[حضرت]] دسترسی نداشتم. در روز چهارم که [[جمعیت]] کم شده بود، حضرت مرا دید و به نزد خود خواند و به سوی [[قبر امیرالمؤمنین]]{{ع}} رفت و من نیز پشت سر ایشان رفتم<ref>جمعی از راویان، الأصول الستة عشر، ص۳۵۳.</ref>.
+جمعیت زیاد در سه روز متوالی نشانه‌ای از مراجعه مردم به حضرت است. [[کلینی]] نیز در خبری گزارشی از حضور حضرت در حیره دارد، اما زمان آن مشخص نیست<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۳۴۸.</ref>. در [[روایات]] مربوط به [[یوم]] الشک [[رمضان]] [[حضور امام]] صادق{{ع}} در زمان سفاح در حیره [[تأیید]] می‌شود. حضرت اعلام [[عید]] را [[وظیفه امام]] می‌داند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۸۲ و ۸۴.</ref> که خود نوعی آموزش مسائل [[دینی]] در آغاز خلافت بنی عباس به آنان است. در همین [[سفر]] است که حضرت{{ع}} بین حیره و کوفه دیداری با ابن [[شبرمه]] و [[عیسی]] بن [[موسی]] [[عباسی]] دارد و پرسش‌هایی بین آنها رد و بدل می‌شود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۳۷۸.</ref>. از خبری دیگر استفاده می‌شود که [[امام صادق]]{{ع}} در [[زمان]] [[منصور]] نیز به [[حیره]] رفته است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۸، ص۸۷.</ref>. گزارشی هم در کافی نقل شده که از ورود [[حضرت]] و [[عبدالله بن حسن]] به حیره در زمان منصور خبر می‌دهد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۳۵۱.</ref>. از این خبر روشن می‌شود که منصور در آغاز [[خلافت]] خود با بنی [[الحسن]] مشکلی نداشته است. [[بنی عباس]] در این [[مقطع]] [[سعه صدر]] نشان می‌دادند. منصور پس از بنای [[شهر]] هاشمیه برای دومین بار امام صادق{{ع}} را به منطقه [[کوفه]] [[دعوت]] می‌کند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۶، ص۴۴۵.</ref>.
+[[سفر]] [[امام رضا]]{{ع}} به [[مرو]] نیز گرچه جنبه اجباری داشت، باعث شد [[معارف اهل بیت]]{{عم}} در [[شرق]] دنیای [[اسلام]] مطرح شود. بخش عمده کتاب [[عیون اخبار الرضا]]{{ع}} را می‌توان محصول این سفر دانست. بسیاری از [[محدثان]] برای کسب [[حدیث]] و [[دانش]] به مناطق مختلف [[جهان اسلام]] سفر می‌کردند؛ اما سفر [[معصومان]] جنبه [[آموزشی]] داشت.
+امروزه سفرهای [[تبلیغی]] و حتی اردوهای تفریحی از اسباب مهم در [[تبیین معارف]] [[دینی]] است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۵۳.</ref>
+===سفر [[حج]]===
+سفر حج برای معصومان در عین اینکه سفری [[عبادی]] بود، جنبه آموزشی زیادی داشت؛ به همین دلیل معصومان سفرهای متعددی به [[مکه]] داشتند؛ زیرا در آنجا می‌توانستند به پرسش‌های [[شیعیان]] پاسخ دهند یا [[شبهات]] دیگران را برطرف کنند و در برابر زندیقان و [[دهریان]] به بحث بپردازند و از اسلام [[دفاع]] نمایند. توصیه ایشان به [[یاران]] خود برای سفر حج به همین جهت بوده است و ازهمین رو بوده که شخصی مانند [[حماد بن عیسی]] پنجاه سفر حج رفته است<ref>شیخ طوسی، إختیار معرفة الرجال، ص۳۱۶.</ref>. یکی از اهداف عمده در این سفرها، دریافت مسائل دینی بوده است. در مقاطعی که شیعیان نمی‌توانستند با [[امامان]] خود در [[مدینه]] [[دیدار]] کنند. در حج می‌توانستند [[مشکلات]] [[علمی]] و [[فقهی]] خود را بپرسند و آن [[زمان]] که امکان [[دیدار]] داشتند و [[امام]] به [[حج]] نرفته بود، به [[دیدار امام]] می‌شتافتند. از [[امام باقر]]{{ع}} [[روایت]] داریم که می‌فرماید: «شرط تمام بودن حج [[دیدار با امام]] است»<ref>{{متن حدیث|تَمَامُ الْحَجِّ لِقَاءُ الْإِمَامِ}}. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۴۹؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۷۸؛ همو، عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۶۲؛ همو، علل الشرائع، ص۴۵۹.</ref>. در روایتی [[آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ}}<ref>«سپس باید آلایش‌های خود را بپیرایند» سوره حج، آیه ۲۹.</ref> به [[لقاء]] امام [[تفسیر]] شده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۵۴۹؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۴-۴۸۵؛ همو، معانی الأخبار، ص۳۴۰.</ref>؛ البته این دیدار ممکن است در حج باشد و ممکن است در [[مدینه]] رخ دهد. اگر مطلق آن را در نظر بگیریم، همان‌گونه که از [[سیره]] [[شیعیان]] استفاده می‌شود، هر دو نوع [[ملاقات]] را در بر می‌گیرد. در سفرهای [[امامان]] به حج اتفاقات متعددی رخ داده که جنبه [[آموزشی]] داشته است؛ برای مثال در سفری که [[منصور]] [[خلیفه عباسی]] حاضر بوده، از امام می‌خواهد در موردی به [[قضاوت]] بپردازد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۲۸۷.</ref> یا به مشکل [[فقهی]] که به وجود آمده، پاسخ دهد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۳۴۷؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱۰، ص۲۷۰؛ همو، الإستبصار، ج۴، ص۲۹۵.</ref>. [[قرائت]] [[دعای عرفه]] در [[عرفات]] توسط [[امام حسین]] و [[امام سجاد]]{{ع}}<ref>محمدمحسن فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۴۸۸؛ ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج۲، ص۷۶ و ۸۷ و ج۱، ص۳۳۹ و ۳۵۰ (چ قدیم).</ref> نیز بخشی از [[آموزش]] [[معارف اهل بیت]] در [[سفر]] [[معنوی]] حج است که خود جنبه آموزشی هم داشت.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|سیره فرهنگی و اجتماعی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۱۵۵.</ref>
 == جستارهای وابسته ==