احسان در معارف دعا و زیارات: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

این واژه مصدر باب اِفعال و به معنی [[نیکی]] کردن است<ref>قاموس قرآن.</ref>. اصل یگانه در این مادّه هر چیزی است که مقابل [[بدی]] و [[زشتی]] قرار گیرد، خواه در موضوعاتِ خارجی [[مادّی]] یا [[معنوی]]، در قول یا عمل، یا در صفات [[قلبی]]<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.</ref>. ریشه کلمه [[احسان]] ۱۹۴ بار در [[قرآن]] استعمال شده که ۱۲ موردش واژه احسان است<ref>المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم.</ref>. براساس یک آموزه [[قرآنی]] مهم، ثمره احسان به فرد محِسن و [[نیکوکار]] بازگشت می‌کند: {{متن قرآن|إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ}}<ref>«اگر نیکی ورزید به خویش نیکی ورزیده‌اید» سوره اسراء، آیه ۷.</ref>

مهم‌ترین کاربردهای این واژه در [[صحیفه]] چنین است:

# احسان [[خدا]] نسبت به بندگانش: [[امام سجاد]]{{ع}} خدایش را این‌گونه توصیف کرده و می‌ستاید: {{متن حدیث|فَتَبَارَكْتَ‏ أَنْ‏ تُوصَفَ‏ إِلَّا بِالْإِحْسَانِ}}: «بار خدایا، تو فراتر از آن هستی که جز به احسانت [[وصف]] کنند<ref>نیایش سی و هفتم.</ref>. و نیز: نیکی در [[حق]] بدان شیوه توست<ref>نیایش چهل‌وششم.</ref>. و همچنین: ای مولای من جز احسان و تفضّل و نیکی و انعام را بر خود نپسندیدی»<ref>نیایش چهل و نهم.</ref>. همین احسان [[الهی]] است که دستگیر و راهنمای [[بنده]] قرار می‌گیرد: «(ای [[پروردگار]] من)... احسان تو مرا به سوی تو راه نمود»<ref>نیایش سیزدهم.</ref>.

# احسان خدا از روی تفضّل است: «(ای [[خداوند]])... هر احسان که کنی از روی تفضّل است و هر [[نعمت]] که دهی بی هیچ سابقه»<ref>نیایش دوازدهم.</ref>.

#اعتراف به احسان و [[ناتوانی]] و [[غفلت]] در [[شکرگزاری]] آن: «ای خداوند،... احسانت افزون‌تر از آن است که کمترین آن را [[شکر]] توان گفت»<ref>نیایش چهل‌وششم.</ref>. و نیز: «چنان مکن... از ذکر احسان و [[بخشش]] تو [[غافل]] شوم»<ref>نیایش بیست‌ویکم.</ref>.<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش؛ دائرة الفرائد در فرهنگ قرآن، محمدباقر محقق، تهران، بعثت، اول، ۱۳۷۷ ش؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران، سروش، اول، ۱۳۷۲ش؛ قرآن کریم، ترجمه مهدی فولادوند، المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیة، سید علی اکبر قرشی، قم، دارالتبلیغ اسلامی، ۱۳۹۱ ق، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۳۶۴ ق.</ref>.<ref>[[قاسم شهری|شهری، قاسم]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «احسان»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۳۵.</ref>

در [[آیات قرآن]] اموری چون [[ایمان به خدا]] و...<ref>{{متن قرآن|لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}} «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref> و انجام کارها به روش صحیح و مناسب<ref>{{متن قرآن|...وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}} «...و نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها به درون آنها درآیید بلکه (حقیقت) نیکی (از آن) کسی است که پرهیزگاری ورزد و به خانه‌ها از در درآیید، و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید» سوره بقره، آیه ۱۸۹.</ref> از مصادیق [[نیکوکاری]] معرفی شده است. [[خداوند]] [[عزیز]] همگان را به [[عدل]] و [[احسان]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ}} «به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن و ادای (حقّ) خویشاوند، فرمان می‌دهد و از کارهای زشت و ناپسند و افزونجویی، باز می‌دارد؛ به شما اندرز می‌دهد باشد که شما پند گیرید» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>؛ [[تعاون]] بر نیکوکاری<ref>{{متن قرآن|...وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} «...و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَنَاجَيْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ}} «ای مؤمنان! هنگامی که رازگویی می‌کنید به گناه و دشمنخویی و نافرمانی با پیامبر رازگویی نکنید و به نیکی و پرهیزگاری راز گویید! و از خداوند که نزد او گرد آورده می‌شوید پروا کنید» سوره مجادله، آیه ۹.</ref>؛ [[احسان به پدر و مادر]]<ref>{{متن قرآن|...وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا...}} «...و با پدر و مادر نیکی کنید.».. سوره بقره، آیه ۸۳.</ref>؛ و تلافی احسان با احسان<ref>{{متن قرآن|هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ}} «آیا پاداش نیکی، جز نیکی است؟» سوره الرحمن، آیه ۶۰.</ref> فراخوانده و دستیابی به نیکوکاری را تنها در پرتو [[ایثار]] ممکن شمرده است<ref>{{متن قرآن|لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ}} «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.</ref>.

در [[صحیفه سجادیه]] [[احسان خداوند]] به بندگانش ناشی از [[تفضل]] و [[عنایت]] اوست و هیچ موجودی بر [[خداوند]] حقی ندارد: «بارخدایا! هر [[احسان]] که به آفریده‌هایت کنی، از روی [[تفضل]] و هر نعمتی که دهی بی‌سابقه است»<ref>نیایش دوازدهم.</ref>.

 

[[امام سجاد]]{{ع}} از [[خداوند بزرگ]] درخواست می‌کند که بر گستره تفضل خود بیفزاید: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ... أَجْزِلْ لِي قِسَمَ الْمَوَاهِبِ مِنْ نَوَالِكَ، وَ وَفِّرْ عَلَيَّ حُظُوظَ الْإِحْسَانِ‏ مِنْ‏ إِفْضَالِكَ‏}}<ref>نیایش چهل‌وهفتم.</ref>؛ «بارالها! سهم مرا از مواهب و نعمت‌های خود افزون فرما و از سر تفضل خویش نصیبم را از احسان و [[بخشش]] خود فراوان گردان». بر این اساس [[نافرمانی خدا]] و اسائه [[ادب]] به [[بندگان]] موجب قطع [[احسان الهی]] نخواهد بود. «بارخدایا! همه این [نعمت‌هایی که [[عطا]] فرمودی] اِنعام و احسان تو بود درحالی‌که من همچنان در [[نافرمانی]] تو غوطه‌ور بودم، ولی نه کردارهای بد من تو را از احسان بازداشت و نه احسان و تفضل تو مرا از ارتکاب اعمالی که تو را به [[خشم]] آورد»<ref>نیایش چهل‌ونهم.</ref>.

 

امام سجاد{{ع}}، [[نیکوکاری]] در [[حق]] [[همسایگان]] را یکی از لوازم تعالی [[انسان]] خوانده: «بارالها! چنان کن که... بتوانیم همسایگانمان را به بخشش و عطای خویش بنوازیم»<ref>نیایش چهل‌وچهارم.</ref>.

 

[[امام زین‌العابدین]]{{ع}} نمونه‌های متعددی از نیکوکاری و احسان به [[خویشاوندان]] و همسایگان را برشمرده و از خداوند بزرگ [[توفیق]] عمل به آنها را درخواست نموده است. «بارخدایا!... مرا در [[عیادت بیماران]]، در [[راهنمایی]] رهجویان، در [[اندرز]] به مشورت‌کنندگان، در [[دیدار]] مسافرانی که از [[سفر]] بازمی‌گردند، در نهان‌داشتن [[اسرار]]، در [[پوشیدن]] [[عیب‌ها]]، در [[یاری]] [[ستمدیدگان]]، در [[دستگیری از بیچارگان]]، در [[اطعام]] [[فقیران]] و برآوردن نیاز آنان پیش از آنکه درخواست کنند، موفق بدار. بارخدایا! به من توفیق [[عنایت]] فرما تا همسایگان و [[دوستان]] [[بدکردار]] خود را به [[نیکی]] [[پاداش]] دهم، از ستمکارشان درگذرم، از [[بدگمانی]] در حق ایشان بپرهیزم، با همگان [[مشفق]] و [[مهربان]] باشم، [[پاکدامنی]] دیده را با [[پرهیز]] از نگریستن بی‌جا [[حفظ]] کنم، با آنان از روی [[تواضع]] و به نری [[رفتار]] کنم و بر دردمندانشان به [[رحمت]] نظر افکنم»<ref>نیایش بیست‌وششم.</ref>.