عمر بن خطاب در نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها

انتقاد علی{{ع}} در [[نهج البلاغه]] از عمر به شکل دیگری است، علاوه بر انتقاد مشترکی که از او و [[ابوبکر]] با جمله: {{متن حدیث| لَشَدَّ مَا تَشَطَّرَا ضَرْعَيْهَا}} شده است یک [[سلسله]] انتقادات با توجه به خصوصیات [[روحی]] و [[اخلاقی]] او انجام گرفته است.

 

او - ابوبکر- [[خلافت]] را در [[اختیار]] کسی قرار داد که سرشتی تند و خویی [[سرکش]] داشت که آسیب رساندن‌هایش شدید و تماس با او دشوار بود. او لغزشش بسیار بود و ناچار فراوان [[پوزش]] می‌طلبید. آنکه میخواست با او [[همکاری]] کند مانند کسی بود که شتری چموش و سرمست را سوار باشد، اگر مهارش را محکم بکشد بینیش را پاره می‌کند و اگر [[سست]] کند به پرتگاه [[سقوط]] می‌نماید.

 

به [[خدا]] [[سوگند]]! [[مردم]] در [[ناراحتی]] و [[رنج]] عجیبی گرفتار آمدند و طریق مستقیم را رها کردند و همواره به [[بیراهه]] روی، چموشی، کجروی و رنگ به رنگ شدنی دچار شدند...).<ref>{{متن حدیث|فَصَيَّرَهَا وَ اَللَّهِ فِي نَاحِيَةٍ خَشْنَاءَ يَجْفُو مَسُّهَا وَ يَغْلُظُ كَلْمُهَا فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ اَلصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَهَا خَرِقَ وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهَا عَسَفَ يَكْثُرُ فِيهَا اَلْعِثَارُ وَ يَقِلُّ مِنْهَا اَلاِعْتِذَارُ فَمُنِيَ اَلنَّاسُ لَعَمْرُ اَللَّهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوُّنٍ وَ اِعْتِرَاضٍ }}</ref>

 

 

'''اول:''' [[خشونت]] و تندخوئی او. عمر در این جهت بر عکس ابوبکر بود. عمر از نظر اخلاقی مردی [[خشن]] و درشتخو و پُر [[هیبت]] و وحشتناک بوده است. [[ابن ابی الحدید]] می‌گوید: اکابر [[صحابه]] از [[ملاقات]] با عمر [[پرهیز]] داشتند، [[ابن عباس]] [[عقیده]] خود را درباره مسأله «عول» بعد از فوت عمر ابراز داشت. به او گفتند: چرا قبلا نمی‌گفتی؟ گفت: از عمر می‌ترسیدم<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref>.

 

«دره عمر» یعنی تازیانه او ضرب المثل هیبت بود تا آنجا که بعدها گفتند: {{عربی|"دره عمر اهيب من سيف حجاج"}} یعنی تازیانه عمر از [[شمشیر]] حجاج مهیب‌تر بود<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۸۱.</ref>.

 

عمر زنی را برای [[پرسش]] از جریانی احضار کرد، [[زن]] حامله بود، هنگامی که او را دید بچه‌اش را سقط کرد.<ref>{{عربی|فلشده هیبته القت ما فی بطنها فاجهضت به جنینا میتا}}شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۷۴.</ref>

 

عمر نسبت به [[زنان]] [[خشونت]] بیشتری داشت، زنان از او زیاد می‌ترسیدند. در فوت [[ابوبکر]] زنان خانواده‌اش می‌گریستند و عمر مرتب منع می‌کرد، اما زنان همچنان به ناله و فریاد ادامه می‌دادند، [[عاقبت]] عمر «[[ام فروه]]» [[خواهر]] ابوبکر را از میان زنان بیرون کشید و تازیانه‌ای بر او نواخت زنان پس از این ماجرا متفرق گشتند<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۸۱.</ref>.

 

 

[[ابوعثمان جاحظ]] گفته است: به [[خدا]] [[سوگند]] اگر نه این بود که زبیر می‌دانست عمر در همان [[ساعت]] از [[دنیا]] می‌رود هرگز چنین سخنی نمی‌گفت و در این باره نفس نمی‌کشید<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۸۵.</ref>.

 

مؤلف «[[الوافی بالوفیات (کتاب)|الوافی بالوفیات]]» در کتاب خود کلمات و [[عقاید]] [[ابراهیم بن سیار بن هانی بصری]] معروف به «نظام معتزلی» را نقل نموده تا آنجا که می‌گوید: نظام گفته است: «[[روز]] [[بیعت]] عمر چنان به شکم فاطمه{{ع}} زد که [[محسن]] از شکمش ساقط گردید»<ref>{{عربی|ان عمر ضرب بطن فاطمه یوم البیعه حتی القت المحسن من بطنها}}؛ الوافی بالوفیات، ج۶، ص۱۷.</ref>

 

مواردی پیش می‌آمد که ابوبکر دلش نرم می‌‌شد و حتی [[گریه]] می‌نمود اما عمر همچنان با خشونت و [[غلظت]] برخورد می‌کرد.

 

[[ابن قتیبه]] در کتاب ([[الامامه و السیاسه (کتاب)|الامامه و السیاسه]]) تحت این عنوان که علی چگونه با ابوبکر و عمر بیعت نمود، می‌نویسد: عمر به ابوبکر گفت: آیا از این متخلف بیعت نمی‌گیری؟ ابوبکر به [[قنفذ]] گفت: برو به علی{{ع}} بگو [[امیرالمؤمنین]] [[دعوت]] می‌کند تا با او بیعت کنی قنفذ رفت و با صدای بلند علی{{ع}} را به [[بیعت]] فراخواند، علی{{ع}} فرمود: «چیزی را ادعا می‌کند که [[حق]] ندارد» [[ابوبکر]] به [[گریه]] افتاد. این بار عمر با جمعی به [[خانه علی]]{{ع}} آمد در را زد فاطمه چون صدای آنها را شنید با صدای بلند گفت: «ای [[پدر]]، ای [[رسول خدا]] بعد از تو از ابن خطاب و پسر [[ابی قحافه]] چه‌ها دیدیم».<ref>{{متن حدیث| يا أَبَتاهُ يا رَسُولَ الله ماذا لَقينا بَعْدَكَ مِنْ ابنِ الْخَطّابِ وَ ابنِ أبي الْقُحافة }}</ref>

 

همین که [[مردم]] صدای ناله فاطمه را شنیدند برگشتند در حالی که اشک‌ها جاری بود ولی عمر با عده‌ای ماندند تا علی{{ع}} را جبراً از [[خانه]] بیرون کشیدند نزد ابوبکر بردند و به او گفتند: [[بیعت]] کن، [[حضرت]] فرمود اگر بیعت نکنم چه خواهید کرد؟ گفتند: {{متن حدیث|قَالُوا إِذاً وَ اَللَّهِ اَلَّذِي لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ نَضْرِبَ عُنُقَكَ...}} شرح قضیه را مفصل نقل نموده تا آنجا که گفته است: علی بیعت نکرد و به [[منزل]] برگشت<ref>الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۳-۱۴.</ref>.

 

«[[ابن عبد ربه اندلسی]]» می‌نویسد: کسانی که از بیعت [[تخلف]] کردند علی [[کرم الله وجهه]] و [[عباس]] و [[زبیر]] بودند که در [[خانه فاطمه]] بست نشستند ابوبکر عمر را به [[طلب]] آنها فرستاد تا آنها را از خانه فاطمه بیرون کشد و دستور داد اگر از بیعت [[امتناع]] کردند، [[پیکار]] نماید. عمر به راه افتاد و پاره [[آتش]] برداشت که خانه را آتش بزند و در این اثنا فاطمه{{ع}} عمر را دید که آتش می‌آورد، فرمود: ای پسر خطاب آتش آورده‌ای خانه مرا بسوزانی؟ گفت: بله، آتش آورده‌ام که شما را بسوزانم یا آنکه داخل [[بیعت ابوبکر]] شوید.<ref>{{متن حدیث| يَابْنَ الْخَطَّابِ أَجِئْتَ لَتُحْرِقَ دارَنا؟ قالَ: نَعَمْ أَوْ تَدْخُلُوا فِيما دَخَلَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ}}؛ عقد الفرید، ج۴، ص۲۶۰.</ref>

 

و همچنین «[[علی بن برهان‌الدین شافعی]]» می‌نویسد: ابوبکر از گفتار فاطمه متأثر شد و گریه کرد به حال فاطمه گریه کرد و نوشت من فدک را به فاطمه{{ع}} رد نمودم عمر [[نامه]] را گرفت و پاره کرد<ref>السیرة الحلبیة، ج۳، ص۳۹۱.</ref>.

 

'''دوم:''' [[شتاب‌زدگی]] و [[اشتباهات]] مکرر او:

 

دیگر از خصوصیات [[روحی]] عمر که در [[کلمات علی]]{{ع}} مورد [[انتقاد]] واقع شده، [[شتابزدگی]] در رأی و [[عدول]] از آن و در نتیجه تناقض‌گوئی او بود مکرر رأی صادر می‌کرد و بعد به [[اشتباه]] خود پی می‌برد و اعتراف می‌کرد.

 

داستان‌های زیادی در این مورد هست از جمله: «همه شما از عمر فقیه‌ترید، حتی خداوندان حجله» <ref>{{عربی|"كلكم أَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ حَتَّى رَبَّاتِ الْحَجَّالِ"}}</ref>

 

«همه [[مردم]] از عمر فقیه‌ترند»<ref>{{عربی|"كُلُّ النَّاسِ أفْقَهُ مِنْ عُمَرَ"}}؛ شرح ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۸۲.</ref>. در چنین شرایطی از طرف عمر بیان شده است.

 

همچنین جمله: {{عربی|لَوْلاَ عَلِيٌّ لَهَلَكَ عُمَرُ }} (اگر علی نبود عمر هلاک شده بود) <ref>ابن صباغ مالکی، فصول المهمه، ص۱۸؛ ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، ص۳۳۸؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۲.</ref> که گفته‌اند هفتاد بار از او شنیده شده است. در مورد همین اشتباهات بود که علی{{ع}} او را واقف می‌کرد و بالاخره مراجعه عمر در حل [[مشکلات]] [[دینی]] به علی{{ع}} و گفتار او:

{{عربی|"لَا بَقِيتُ لِمُعْضِلَةٍ لیس لَهَا أَبُو الْحَسَنِ"}}، {{عربی|"أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ مُعْضِلَةٍ لَيْسَ لَهَا أَبُوحَسَنٍ"}}<ref>سیوطی، تاریخ الخلفاء، ص۶۶؛ شبلنجی، نور الابصار، ص۷۳؛ قوشجی، شرح تجرید، ص۴ و ۷.</ref> و {{عربی|"لا أَبْقَانِيَ اللَّهُ بَعْدَكَ يَا عَلِيُّ "}}<ref>الریاض النضره، ح۲، ص۱۹۷؛ مناقب الخوارزمی، ص۶۰؛ فیض القدیر، ج۴، ص۳۵۷.</ref> ([[خدا]] مرا پس از تو زنده نگذارد) [[مورد اتفاق]] همگان است بدین ترتیب [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} عمر را به همین دو خصوصیت [[اخلاقی]] که [[تاریخ]] نیز آن را [[تأیید]] می‌کند، مورد انتقاد قرار داده است، یعنی [[خشونت]] بیش از حد او به حدی که حتی [[نزدیکان]] او از گفتن [[حقایق]] [[بیم]] داشتند و دیگر شتاب‌زدگی و اشتباهات مکرر و سپس معذرت خواهی از اشتباه.

 

«و من در این مدت طولانی، با [[محنت]] و [[عذاب]] چاره ای جز شکیبائی نداشتم، تا [[روزگار]] او (عمر) به سر آمد و [[خلافت]] را در جمعیتی قرار داد و پنداشت که من نیز یکی از آنان هستم. [[خدا]] به داد این [[شوری]] برسد. کی بود که کسی- اگر بی‌غرض بود- در [[برتری]] من نسبت به اول آنان، حرفی داشت، تا من گرفتار این چنین پیشامدها شوم و با چنین افرادی که همشان و همانند یکدیگرند مقرون گردم، لکن باز هم کوتاه آمدم و با آنان [[هماهنگی]] نمودم- به خاطر [[مصالح مسلمین]]- در شورای آنها حضور یافتم، بعضی از آنان به خاطر کینه‌اش از من روی برتافت و دیگری [[خویشاوندی]] را (بر [[حقیقت]]) مقدم داشت، [[اعراض]] آن یکی هم جهاتی داشت که ذکر آن چندان خوشایند نیست»<ref>{{متن حدیث|فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ حَتَّى إِذَا مَضَى لِسَبِيلِهِ جَعَلَهَا فِي جَمَاعَةٍ زَعَمَ أَنِّي أَحَدُهُمْ فَيَا لَلَّهِ وَ لِلشُّورَى مَتَى اعْتَرَضَ الرَّيْبُ فِيَّ مَعَ الْأَوَّلِ مِنْهُمْ حَتَّى صِرْتُ أُقْرَنُ إِلَى هَذِهِ النَّظَائِرِ لَكِنِّي أَسْفَفْتُ إِذْ أَسَفُّوا وَ طِرْتُ إِذْ طَارُوا فَصَغَا رَجُلٌ مِنْهُمْ لِضِغْنِهِ وَ مَالَ الْآخَرُ لِصِهْرِهِ مَعَ هَنٍ وَ هَنٍ }}</ref>

 

موضوع دیگری که [[امام]]{{ع}} درباره عمر مورد [[انتقاد]] قرار داده مسئله «شورا» و عواقب وخیم آن است، عمر مجلس رأی زنی شش نفری تعیین کرد تا یکی را از بین خود به خلافت برگزینند و در نتیجه [[عثمان]] [[برگزیده]] شد.

 

عجیب است: عمر که می‌‌گفت: «اگر عثمان بر رأس کار واقع شود، [[حزب]] [[اموی]] و [[فرزندان]] [[ابی معیط]] [[دشمنان]] شناخته شده [[پیغمبر]] را بر [[مردم]] مسلط می‌کند و آنها زمام امور را از کف او خواهند ربود و او را در بسترش خواهند کشت»<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۸۶</ref> چطور مقدمات خلافتش را فراهم آورد؟! و او می‌‌گفت: به خدا قسم اگر خلافت را به آن مرد بسپارند: به [[راه راست]] و [[حق]] روشن وادارشان می‌کند<ref>{{عربی|"لتحملنهم علی الحق الواضح و المحجه البیضاء"}}؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۸۶.</ref> پس چرا انتخابش نکرد؟ بلکه موجبات [[محرومیت]] او را فراهم نمود.

 

باز او بود که می‌‌گفت: [[قرآن]] ما را و مردم را بس است و احتیاج به [[نوشتن]] [[وصیت پیامبر]] نیست. پس چرا بعد از خود، در امور [[مردم]] دخالت کرد؟! مگر همان [[قرآن]] که- به [[عقیده]] عمر- مردم را از [[وصیت]] [[پیغمبر]] [[بی‌نیاز]] می‌کرد وجود نداشت؟ پس چرا شورائی برای [[تعیین خلیفه]] تشکیل داد که از اول روشن بود که جز [[خلافت عثمان]] و [[تسلط]] [[بنی امیه]]، ثمره‌ای نخواهد داشت؟ و در [[حقیقت]] او بود که خلافت عثمان را پایه‌ریزی کرد؟

 

 

پس از آن اضافه کرد: [[پیامبر]] تا هنگام مرگ از این شش نفر [[راضی]] بود: [[علی]]، [[عثمان]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[سعد بن ابی وقاص]] و [[عبدالرحمن بن عوف]]؛ لذا خلافت بین اینان به [[شورا]] باشد تا یکی را از میان خود [[انتخاب]] کنند و دستور احضار هر شش نفر را صادر کرد، سپس برای هر کدام عیبی برشمرد و گفت:

 

 

گفت: تو که هیچ وقت خیری بر زبانت جاری نمی‌شود، هر چه می‌خواهی بگو!

 

گفت: من تو را خوب می‌شناسم... روزی که [[آیه حجاب]] نازل شد آن حرف ناروا را گفتی (بر خلاف [[حکم خدا]] که زن‌های پیغمبر بعد از مرگش نباید [[ازدواج]] کنند، یاوه‌ای گفته بود) و پیغمبر از [[دنیا]] رفت در حالی که بر تو [[خشمگین]] بود.

 

[[ابن ابی الحدید]] در اینجا از قول [[جاحظ]] نقل می‌کند: پس چطور گفتی پیغمبر مُرد و از [[اصحاب]] [[شوری]] راضی بود؟ ولی چه کسی جرأت داشت ساده‌تر و کم اهمیت‌تر از این را به عمر بگوید؟

 

سپس روی به [[سعد بن ابی وقاص]] کرد و گفت: تو فقط مرد اسب و [[جنگ]] و شکاری و [[خبره]] تیر و کمان. اصلاً [[قبیله]] [[زهره]] را به [[خلافت]] و امور [[مردم]] چه کار؟

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[[قاضی]] بهجت می‌گوید: همین جمله را فاضل‌ترین علمای [[بغداد]] [[علامه]] [[ابن ابی الحدید]] در [[شرح نهج البلاغه]] به تفصیل بیشتر نوشته است. و از این جمله خیلی نکات استفاده می‌شود که قلم ارباب [[وجدان]] از [[نگارش]] آن [[استنکاف]] دارد پس فاجعه‌ترین نکته این است که: از این [[کلام]] عمر آشکار می‌شود که او تنها علی{{ع}} را از جمیع اعضای شورا به خلافت لایق می‌دانست با وجود این، کاری کرد که نه تنها علی{{ع}} بلکه [[بنی هاشم]] را برای همیشه از خلافت [[محروم]] ساخت. هرگاه عمر [[استقامت]] [[دین]] و [[سعادت]] [[مسلمین]] را [[آرزو]] می‌کرد می‌بایست بنا به [[اقرار]] خودش امورات خلافت را به شخص [[قادر]] و [[با کفایت]] [[تفویض]] کند... <ref>شرح و محاکمه در تاریخ آل محمد، ۱۴۵- ۱۴۸.</ref>.<ref> [[داوود الهامی|الهامی، داوود]]، [[صحابه از دیدگاه نهج البلاغه (کتاب)|صحابه از دیدگاه نهج البلاغه]]، ص۶۳-۷۲.</ref>