استخلاف ابوبکر در نماز: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = خلافت ابوبکر

| عنوان مدخل =

| مداخل مرتبط =  

| پرسش مرتبط  =  

== مقدمه ==

طبق [[روایات]] [[اهل‌سنت]]، [[پیامبر]] {{صل}} آن‌گاه که [[احساس]] کرد از شدت [[بیماری]] نمی‌تواند برای اقامه نماز جماعت به [[مسجد]] برود، [[دستور]] داد ابوبکر، [[امامت]] [[نماز جماعت]] را عهده‌دار شود. ابوبکر بر اساس دستور پیامبر {{صل}} وارد [[محراب]] شد و نماز را آغاز کرد، ولی حال پیامبر {{صل}} کمی بهبود یافت و با کمک [[عباس]] و [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}} به مسجد رفت. ابوبکر وقتی فهمید پیامبر {{صل}} وارد مسجد شده است، خواست از محراب بیرون آید، ولی پیامبر {{صل}} اشاره کرد که در جای خود بماند و فرمود او را در سمت چپ ابوبکر جای دهند. در این حال، پیامبر {{صل}} امامت نماز را عهده‌دار شد و ابوبکر به وی [[اقتدا]] کرد، و [[مردم]] به ابوبکر اقتدا کردند<ref>منظور از اقتدای مردم به ابوبکر، این است که او تکبیرهای نماز را برای رکوع، سجده و قیام می‌گفت تا مردم از نماز پیامبر {{صل}} آگاه شوند، زیرا صدای پیامبر را نمی‌شنیدند.</ref>.

در روایات اهل‌سنت، واقعه نماز ابوبکر به‌گونه‌ای دیگر نیز [[نقل]] شده است، ولی نقل مزبور، مشهورترین آنها است که در [[صحاح سته]] آمده است. ابوعبداللّه [[بخاری]] این مسئله را در ابواب گوناگون “کتاب الصلوة” [[صحیح بخاری]] نقل کرده است<ref>ر. ک: صحیح بخاری، ج۱، ص۱۲۲-۱۳۱، ابواب: {{عربی|حد المریض أن یشهد الجماعة، أهل العلم و الفضل أحق بالامامة، من قام إلی جنب الامام لعلة، انما جعل الإمام لیؤتم به، من أسمع تکبیر الامام، أن الرجل یأتم بالامام و یأتم الناس بالمأموم}}.</ref>.

 

گفته شده است: این دستور و [[عمل]] پیامبر {{صل}} بیانگر آن است که ابوبکر را شایسته [[امر]] [[خلافت]] می‌دانسته است، زیرا هرگاه کسی شایسته امامت در [[امور دینی]] باشد، به طریق اولی شایسته [[رهبری]] در امور [[دنیایی]] نیز خواهد بود. [[گواه]] این مطلب، آن است که وقتی ابوبکر گفت: {{عربی|اقیلونی فلست بخیرکم}}؛ “مرا واگذارید که [برای امر خلافت] بهتر از شما نیستم”، [[علی]] {{ع}} به او گفت: “ما تو را رها نخواهیم کرد، زیرا پیامبر که تو را برای امامت در [[دین]] ما ([[نماز]]) پسندیده است، ما نیز تو را برای دنیای خود [[خلافت]] می‌پسندیم”<ref>شرح المواقف، ج۸، ص۳۶۵؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۲۶۶.</ref>.

# گزارش‌های [[تاریخی]] [[شیعه]]، بیانگر این است که [[عمل]] [[ابوبکر]] به [[دستور پیامبر]] {{صل}} نبوده است، بلکه [[پیامبر]] {{صل}} پیش‌تر، ابوبکر و [[عمر]] را به [[همراهی]] با لشکری که به [[فرماندهی]] [[اسامة بن زید]] تشکیل شده بود، [[دستور]] داد تا به [[مرزهای کشور اسلامی]] با [[روم]] بروند. بر این اساس، وقتی پیامبر {{صل}} به سبب شدت تب و [[بیماری]] برای [[اقامه نماز]] [[جماعت]] به [[مسجد]] نرفت و فرمود بعضی از افراد، عهده‌دار [[امامت نماز]] شوند، بر آن بود که ابوبکر و عمر در [[مدینه]] حضور ندارند، ولی ناگهان از دو [[همسر]] خود [[عایشه]] و [[حفصه]] شنید که هر یک می‌خواهد که [[پدر]] او امامت نماز را انجام دهد. پیامبر {{صل}} از این مطلب نگران شد و با [[مشقّت]] بسیار در حالی‌که [[فضل بن عباس]] و [[علی بن ابی‌طالب]] {{ع}} زیر بغل‌های او را گرفته بودند به مسجد رفت. در این حال، ابوبکر در [[جایگاه امام]] جماعت در [[محراب]] [[ایستاده]] بود. پیامبر {{صل}} به او اشاره کرد که از محراب بیرون رود و خود امامت نماز را بر عهده گرفت و [[تکبیر]] گفت و نماز را از آغاز تا پایان انجام داد؛ پس از آن به [[منزل]] بازگشت و ابوبکر و عمر را احضار کرد و به آنان فرمود: “چرا به [[سپاه اسامه]] نپیوسته و از [[فرمان]] من [[سرپیچی]] کرده‌اید؟ ” ابوبکر گفت: “من با سپاه اسامه بودم و آمده‌ام تا عهدم را با شما تجدید کنم”. عمر نیز گفت: “من با سپاه اسامه نرفتم، زیرا [[دوست]] نداشتم حال شما را از دیگران بپرسم. پیامبر {{صل}} سه بار به آنان فرمود: {{متن حدیث|أنفذوا جیش اسامة...}}؛ “به سپاه اسامه بپیوندید و دستور مرا در این‌باره [[اجرا]] کنید” و از شدت [[بیماری]] و [[ناراحتی]] [[روحی]] از هوش رفت<ref>الارشاد (مصنفات الشیخ المفید، ج۱۱، ص۱۸۲-۱۸۴)؛ بحارالانوار، ج۲۲، ص۴۶۷-۴۶۸.</ref>. بنابراین، گزارش‌های [[تاریخی]] [[اهل‌سنت]] درباره [[نماز]] [[ابوبکر]] به جای [[پیامبر]] {{صل}} -برفرض اینکه دلالت آنها تمام باشد- معارض [[نصوص]] [[امامت امیرالمؤمنین]] {{ع}} -که هم از طریق [[شیعه]] [[روایت]] شده و هم از طریق اهل‌سنت - نخواهد بود.

# مطلبی که از [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} در [[تأیید]] [[خلافت ابوبکر]] به استناد به [[امامت]] او در نماز به جای پیامبر {{صل}} [[نقل]] شده، در هیچ یک از کتاب‌های معتبر [[روایی]] اهل‌سنت نقل نشده است. برخی از آنان، آن را به‌صورت خبر مرسل از [[حسن بصری]] نقل کرده‌اند، و خبر مرسل – به‌ویژه هرگاه ارسال آن از حسن بصری باشد که فردی تدلیس کننده و کثیر الارسال بود و درباره امیرالمؤمنین {{ع}} [[انحراف اعتقادی]] داشت- اعتباری نخواهد داشت. در هر حال، این روایت از نظر شیعه، اعتباری ندارد و نمی‌تواند معارض نصوص امامت امیرالمؤمنین {{ع}} باشد<ref>الإمامة فی أهم الکتب الکلامیة، ص۱۹۸.</ref>.

# هیچ‌گونه استلزام [[عقلی]] یا [[شرعی]] میان امامت در نماز با امامت در مسائل کلی [[جامعه اسلامی]] وجود ندارد. اگر امامت در نماز از سوی پیامبر {{صل}} [[دلیل بر امامت]] در [[امور دینی]] و [[دنیایی]] جامعه اسلامی باشد، این مطلب به ابوبکر اختصاص ندارد و عده‌ای از [[اصحاب]] را شامل می‌شود، زیرا پیامبر {{صل}} در دوران [[نبوت]] خود در [[مدینه]] در موارد و مناسبت‌های خاص، تعدادی از اصحاب را به امامت [[جماعت]] به جای خود برگزید که برخی از آنان عبارت‌اند از:

## [[ابورهم کلثوم بن حصین]] در [[غزوہ حنین]]<ref>تهذیب التهذیب، ج۶، ص۵۸۳.</ref>. و نمونه‌های دیگر<ref>برای آگاهی از موارد دیگر، ر. ک: المسترشد، محمد بن جریر طبری، ص۱۲۹-۱۳۱.</ref>.

 

بدیهی است حالت بیماری یا در آستانه [[وفات]] بودن از نظر [[عقل]] و [[شرع]]، امتیازی به شمار نمی‌رود، تا گفته شود [[استخلاف]] [[ابوبکر]] در [[نماز]] چون در حالت [[بیماری پیامبر]] {{صل}} و در آخرین اوقات زندگانی [[پیامبر]] بوده است، [[حکم]] آن را از موارد مشابه جدا می‌سازد و بر خلاف آن موارد بر [[امامت]] او در مسائل [[دینی]] و [[دنیایی]] [[جامعه اسلامی]] دلالت می‌کند.

علاوه بر این، اگر در شرایط [[بیماری]] و در آخرین اوقات زندگانی پیامبر {{صل}} خصوصیتی باشد که بر امامت دلالت کند، این ویژگی درباره [[اسامة بن زید]] نمایان‌تر است؛ زیرا پیامبر {{صل}} او را [[فرمانده]] سپاهی [[عظیم]] قرار داد که [[مهاجران]] و [[انصار]] و حتی ابوبکر هم در شمار آنان بودند، [[فرماندهی]] او، هم شامل [[رهبری]] نظامی بود و هم امامت در نماز. بر این اساس، امامت [[اسامه]] بر [[امامت ابوبکر]] مقدم خواهد بود<ref>الشافی، ج۲، ص۱۶۱.</ref>.

ممکن است گفته شود در امامت [[جماعت]] ابوبکر، خصوصیتی وجود دارد که در موارد مشابه آن وجود نداشت و آن، عبارت است از اقتدای پیامبر {{صل}} به او در نماز، به عبارت دیگر، ابوبکر نه تنها [[امام جماعت]] [[صحابه]] بود، در یک مورد، امام جماعت پیامبر {{صل}} نیز شد.

پاسخ این است که برخی از علمای [[اهل‌سنت]] با استناد به برخی [[احادیث]]، چنین فرضیه‌ای را مطرح کرده‌اند، ولی محققان آنان آن را مردود دانسته‌اند، چرا که پیامبر {{صل}} [[امام]] [[مسلمانان]] در همه امور بود و محال است کسی نسبت به پیامبر {{صل}} در موضع امامت قرار گیرد، به ویژه آنکه در [[مذاهب چهارگانه اهل‌سنت]] برای کسی که [[حق]] تقدم در نماز دارد ویژگی‌هایی ذکر شده است<ref>ر. ک: الفقه علی المذاهب الأربعة، ج۱، ص۴۲۸-۴۲۹.</ref> که بدون [[شک]]، همه آنها در پیامبر {{صل}} تحقق داشت و امامت او بر امامت ابوبکر، مقدم و [[برتر]] بود. برتر بودن امام جماعت به معنای کامل‌تر بودن [[نماز جماعت]] و افزایش [[ثواب]] آن است. آیا می‌توان [[تصور]] کرد که پیامبر {{صل}} فعل برتر را ترک کرده باشد؟

علاوه بر این، در احادیث، تصریح شده است که پس از ورود [[پیامبر]] {{صل}} به [[مسجد]]، آن [[حضرت]]، [[امام جماعت]] شد و [[ابوبکر]] که در جانب راست آن بزرگوار [[ایستاده]] بود، به وی [[اقتدا]] کرد<ref>صحیح بخاری، ج۱، ص۱۲۶-۱۳۱. {{متن حدیث|فجعل ابوبکر یصلی و هو یأتم بصلاة النبی {{صل}} فکان ابوبکر یصلی قائما و کان رسول الله {{صل}} یصلی قاعدا یقتدی ابوبکر بصلاة رسول الله {{صل}}}}.</ref>.

برخی نیز برای جمع میان دو دسته [[روایات]] گفته‌اند: این روایات، ناظر به دو واقعه است، زیرا پیامبر {{صل}} در روزهای پایانی [[عمر]] خویش که [[بیمار]] بود، در یک نوبت که وارد مسجد شد، به [[امامت جماعت]] ایستاد و ابوبکر که [[امام]] بود، در [[جایگاه]] [[مأموم]] قرار گرفت، و در نوبت دیگر، پیامبر {{صل}} به او اقتدا کرد<ref>عمدة القاری فی شرح صحیح بخاری، ج۲، ص۱۲۰.</ref>.

ولی همان‌گونه که [[امام شافعی]] تصریح کرده است، این واقعه، یک بار بیشتر رخ نداد و در آن مورد نیز پیامبر {{صل}} امام جماعت بود و ابوبکر به آن حضرت اقتدا کرد<ref>فتح الباری، ج۲، ص۱۳۸، {{متن حدیث|صرح الشافعی بانه {{صل}} لم یصل بالناس فی مرض موته فی المسجد الا مرة واحدة، و هی هذه التی صلی فیها قاعدا و کان ابوبکر فیها اولا اماما ثم صار ماموما یسمع الناس التکبیر}}؛ نیز ر. ک: دلائل الصدق، ج۲، ص۶۳۳-۶۳۵.</ref>. [[ابن‌حزم]] در رد [[استدلال بر امامت]] ابوبکر در [[امور دینی]] و [[دنیایی]] [[جامعه اسلامی]]، به امامت او در [[نماز]] به جای پیامبر {{صل}} گفته است:

[[قیاس]] امامت در باب [[خلافت]] به امامت در نماز، به طور [[یقین]] [[باطل]] است، زیرا چنین نیست که هر کس شایستگی امامت در نماز داشته باشد، شایسته امامت در باب خلافت باشد، چون کسی که قرائتش [[برتر]] باشد، شایستگی امامت در نماز را دارد خواه عربی باشد یا عجمی، در حالی که امامت در باب خلافت، به [[قریش]] اختصاص دارد<ref>الفصل، ج۳، ص۲۷.</ref>.

در پایان، یادآور می‌شویم ما اینجا به نقد دلایلی روایات [[اهل‌سنت]] درباره [[استخلاف]] ابوبکر درباره نماز پرداختیم و وارد [[نقد سندی]] آنها نشدیم، زیرا این روایات در [[صحیح بخاری]] و [[صحیح مسلم]] [[نقل]] شده است و بیشتر آنان، کلیه [[احادیث]] این دو کتاب را صحیح می‌دانند، از این رو [[نقد سندی]] در این باره فایده‌بخش نخواهد بود. با این حال، باب نقد [[علمی]] در هر مسئله یا موضوع، همواره گشوده است و می‌توان در این باره نیز با رعایت معیارهای نقد در [[علم رجال]] و [[حدیث]]، به [[نقد سندی روایات]] مزبور پرداخت، چنان‌که برخی محققان به این مسئله پرداخته‌اند<ref>ر.ک: رسالة فی صلاة أبی‌بکر، این رساله در کتاب الامامة فی أهم الکتب الکلامیه، ص۲۸۲-۳۵۶، الرسائل العشر، ص۱۸۹-۲۶۸ منتشر شده است.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۸۰-۳۸۶.</ref>

== منابع ==

== پانویس ==

[[رده:خلفا]]