مصرف در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها
←جستارهای وابسته
| خط ۱۰۰: | خط ۱۰۰: | ||
مخارج مربوط به [[بهداشت]] و درمان، [[مسواک]] کردن، [[نظافت]] و [[پاکیزگی]] و استفاده از [[عطر]] به طور مؤکد در [[سیره امام]] به چشم می‌خورد<ref>محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۴۱۹.</ref>. | مخارج مربوط به [[بهداشت]] و درمان، [[مسواک]] کردن، [[نظافت]] و [[پاکیزگی]] و استفاده از [[عطر]] به طور مؤکد در [[سیره امام]] به چشم می‌خورد<ref>محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۴۱۹.</ref>. | ||
مخارج حمل و نقل نیز همواره در [[زندگی]] [[امام]] وجود داشته است. روایتی که پیش‌تر در بحث مربوط به [[ازدواج]] و [[خواستگاری]] امام نقل کردیم، نشان می‌دهد که امام حتی قبل از ازدواج، صاحب شتر یا اسب بوده‌اند.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[سیره اقتصادی امام علی (مقاله)| مقاله «سیره اقتصادی امام علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۲۸۴.</ref> | مخارج حمل و نقل نیز همواره در [[زندگی]] [[امام]] وجود داشته است. روایتی که پیش‌تر در بحث مربوط به [[ازدواج]] و [[خواستگاری]] امام نقل کردیم، نشان می‌دهد که امام حتی قبل از ازدواج، صاحب شتر یا اسب بوده‌اند.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[سیره اقتصادی امام علی (مقاله)| مقاله «سیره اقتصادی امام علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۲۸۴.</ref> | ||
==مخارج [[مشارکت اجتماعی]]== | |||
مخارج مشارکت اجتماعی به [[سرمایه]] و امکاناتی گفته می‌شود که فرد به صورت داوطلبانه در امور عام‌المنفعه، مانند [[کمک به نیازمندان]] و ساختن [[مسجد]] و مدرسه، هزینه می‌کند. این مخارج در الگوی تخصیص درآمد فرد [[مسلمان]]، بسیار مهم است. در [[قرآن کریم]] سخن [[معصومان]] ده‌ها [[آیه]] و هزاران [[حدیث]] در بیان اهمیت این امر و [[ترغیب]] به آن وجود دارد<ref>ر.ک: حسینی سید رضا، الگوی تخصیص درآمد و رفتار مصرف کننده مسلمان، ص۱۵۲-۱۵۸.</ref>. | |||
دلیل اهمیت این مخارج در [[اسلام]]، در درجه اول، نقش سازنده آن در تحقق [[عدالت اجتماعی]] - [[اقتصادی]] است؛ به ویژه آن‌که مشارکت داوطلبانه [[ثروتمندان]] در دادن بخشی از درآمد خود به [[فقیران]]، هیچ‌گونه تأثیر منفی بر [[انگیزه]] [[تولید]] نخواهد داشت، بلکه [[پاداش]] [[معنوی]] این کار، انگیزه [[نیرومندی]] برای تولیدکننده به وجود می‌آورد. علاوه بر این، [[رشد معنوی]] افراد، که از اهداف اساسی اسلام است، تا حد زیادی در گرو انجام این مشارکت‌ها است<ref>{{متن قرآن|لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ}} «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.</ref>. | |||
[[امام]] بهترین و [[کامل‌ترین انسان]] را فردی می‌داند که برای [[مردم]] سودمند باشد و بار هزینه‌های آنان را بر دوش کشد<ref>{{متن حدیث|خَيْرُ النَّاسِ مَنْ نَفَعَ النَّاسَ}}؛ (غررالحکم، ح۵۰۰۱)؛ {{متن حدیث|خَيْرُ النَّاسِ مَنْ تَحْمِلُ مَؤُنَةَ النَّاسِ}}؛ (غررالحکم، ح۵۰۰۲).</ref>. و در عمل نیز، چنان‌که در این بحث نشان خواهیم داد، امام، بیش‌ترین مشارکت را در تأمین هزینه‌های [[اجتماعی]] داشته‌اند. برخی از مشارکت‌های اجتماعی امام را که از نظر اقتصادی اهمیت بیش‌تری دارد، در ضمن چند بخش بررسی می‌کنیم: | |||
===[[کمک مالی]] مستقیم به [[نیازمندان]]=== | |||
کمک مالی مستقیم به نیازمندان، خصوصاً کسانی مانند خانواده‌های بی‌سرپرست و از کارافتادگان، که دستشان از تمام راه‌های کسب درآمد کوتاه شده است، در شیوه تخصیص درآمد امام، دارای [[اولویت]] است. مقدم داشتن رفع نیاز دیگران بر نیاز خود، در سراسر زندگانی [[امام]] به چشم می‌خورد. | |||
سخن در شیوه کمک‌های [[مالی]] امام بسیار است. برای رعایت اختصار، فقط به برخی از ویژگی‌های مهم [[انفاق]] ایشان اشاره می‌کنیم: | |||
یک. '''اهتمام بسیار به [[محرومان]]''': در نگاه [[امیرمؤمنان]]{{ع}} رفع نیاز [[نیازمندان]]، [[مسئولیت]] بزرگ [[انسانی]] و [[ایمانی]] است که [[غفلت]] از آن در هیچ شرایطی روا نیست. این [[احساس]] در امام چنان بود که [[غم]] بینوایان، حضرتش را به شدت [[اندوهگین]] می‌ساخت. زمانی که [[حضرت]] علاوه بر [[ثروت]] شخصی، [[بیت‌المال]] [[مسلمانان]] را نیز در [[اختیار]] داشت، طعم [[گرسنگی]] را هر شب می‌چشید و حتی پس از آن‌که تمام بینوایان پیرامون خود را می‌نواخت، باز آسوده خاطر نمی‌گشت و می‌فرمود: «شاید در [[حجاز]] و یمامه، کسانی باشند که هنوز از یافتن قرص نانی عاجزند و هیچ خاطره‌ای از سیری بر ذهنشان نقش نبسته است»<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۵.</ref>. | |||
دو. '''[[اخلاص]] در انفاق''': [[انفاق مال]] و [[چشم‌پوشی]] از دست‌مایه شیرین [[زندگی]]، از ثمرات [[توحید]] و [[ایمان]] به نعیم [[آخرت]] است. [[امام علی]]{{ع}} که در اوج قله ایمان و [[تقوا]] بود، در کمک به [[فقیران]]، چیزی جز رضای [[پروردگار]] را در نظر نمی‌گرفت. بهترین [[گواه]]، سخن [[الهی]] است که اخلاص او را چنین ستوده است: | |||
غذای خود را با این که به آن علاقه و نیاز دارند، به [[مسکین]] و [[یتیم]] و [[اسیر]] می‌دهند و می‌گویند: ما شما را برای [[خدا]] [[اطعام]] می‌کنیم، و هیچ [[پاداش]] و سپاسی از شما نمی‌خواهیم. ما از پروردگار در آن روزی که [[عبوس]] و سخت است، بیمناکیم<ref>انسان، آیات ۸-۱۰.</ref>. | |||
سه. '''رعایت [[عزت]] و [[احترام]] فقیران''': وقتی [[فقیری]] [[آبرومند]] از سر نیاز و [[اضطراری]] برای رفع ابتدایی‌ترین نیاز خود به توان‌گری روی می‌آورد و عطای او را می‌پذیرد، ناخواسته مقداری از عزت و آبروی انسانی خویش را در معرض نابودی می‌گذارد. [[وظیفه]] [[حفظ عزت]] و احترام همنوعان [[فقیر]]، پیام‌آور این نکته است که باید آثار [[خواری]] را از چهره فقیر دور کرده و او را در جایگاه [[عزت]] نشاند. [[امام علی]]{{ع}} به این منظور تلاش می‌کرد تا [[حاجت]] [[نیازمندان]] را قبل از درخواست آنان برآورده سازد. [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: | |||
[[امیرمؤمنان]]{{ع}} پنج وسق از خرمای بُغیبغه نام چشمه‌ای در یَبْنُع را برای [[مؤمن]] [[فقیر]] و [[آبرومندی]]، که از هیچ کس حاجتی نمی‌خواست، فرستاد. شخصی به [[امام]] گفت: «به [[خدا]] قسم که او چیزی از شما [[طلب]] نکرده بود و یک وسق از آن پنج وسق او را کفایت بود». امیرمؤمنان{{ع}} با [[ناراحتی]] فرمود: «[[خداوند]] امثال تو را فراوان نکند! من عطا می‌کنم و تو [[بخل]] می‌ورزی؟! اگر به کسی که به من [[امید]] دارد نبخشم تا آن‌گاه که از من حاجت بخواهد و سپس به او عطا کنم، در این صورت، بهای چیزی را که از او ستانده‌ام نداده‌ام؛ زیرا به او اجازه داده‌ام حرمتش را که باید در [[مقام]] [[عبادت]] در پیشگاه خداوند بر [[زمین]] نهد، به من ببخشد! چه کسی با [[برادر]] مسلمانش چنین می‌کند؟»<ref>بحارالانوار، ج۴، ص۳۶، ح۱۲.</ref>. | |||
نوشته‌اند: [[فقیری]]، قصد ابراز حاجت خود نزد امام داشت. امام از قصد او [[آگاه]] شد. او را از درخواست شفاهی و رودررو بازداشت و برای این که آثار [[ذلت]] را در چهره او نبیند، فرمود: «حاجتت را بر زمین بنویس»<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۴۲، ص۵۳۲، ح۹۰۴۸؛ ابوفداء، اسماعیل بن عمر (ابن کثیر)، البدایة و النهایه، ج۸، ص۹.</ref>. | |||
استفاده از [[تاریکی]] شب برای مددرسانی نیز به همین منظور بود. بسیاری از [[یتیمان]] و بینوایانی که دست [[عطوفت]] امام، نوازش‌گر شب‌های [[فقر]] و فلاکتشان بود، نام و نشانی به جز [[محبت]] و [[جوان‌مردی]] از آورنده نان شب خویش نداشتند و آشنایی آنان با نام آسمانی علی{{ع}} تنها زمانی میسر شد که [[قلب]] پر مهر علی{{ع}} از تپش ایستاده بود. | |||
از دیدگاه علی{{ع}}، نیازمند حاجت‌خواه، [[فرستاده خدا]] و رد او رد خدا است. او هیچ‌گاه [[سائل]] را رد نکرد و حتی اگر چیزی برای بخشیدن نداشت با [[کلام]] محبت‌آمیز و چهره‌ای گشاده و یا با [[وعده]] [[بخشش]]، [[سائل]] را [[راضی]] می‌کرد. او انگشتری خویش را در [[رکوع]] [[نماز]]، به سائل داد. یک بار که چیزی برای دادن به سائل نداشت، با [[مشاهده]] چهره [[مأیوس]] او که علی{{ع}} را به [[شکایت]] در پیشگاه [[خداوند]] [[تهدید]] می‌کرد، به شدت گریست. آن‌گاه از او خواست بازگردد و سخنش را تکرار کند، و پس از شنیدن، دوباره گریست؛ آن‌گاه [[شمشیر]] خود را که با آن بارها از [[حریم]] [[رسول خدا]]{{صل}} [[دفاع]] کرده بود،طلبید و آن را به وی داد<ref>زمخشری، محمود بن عمر. ربیع الابرار، ج۲، ص۶۶۸؛ کوفی، مناقب الإمام امیرالمؤمنین. ج۲، ص۷۵، ح۵۵۸.</ref>. | |||
چهار. '''مباشرت در پرداخت''': [[امام علی]]{{ع}} غالباً خود و بدون واسطه به [[نیازمندان]] [[انفاق]] می‌کرد. این عمل، [[بزرگداشت]] [[مقام]] [[انسانی]] نیازمندان و بهترین نوع [[دل‌جویی]] از آنها به حساب می‌آید. | |||
پنج. '''رعایت ویژگی‌های گیرندگان انفاق''': یکی از نکات آموزنده در شیوۀ [[انفاق امام علی]]{{ع}} توجه به [[منزلت]] [[علمی]] و [[معنوی]] نیازمندان در تعیین [[میزان]] انفاق به آنان بود. یک بار که [[امام]] لباسی را به [[فقیری]] عطا کرد و [[فقیر]] پس از [[پوشیدن لباس]]، [[شعر]] با معنایی سرود، صد دینار دیگر بر عطای وی افزود، و در پاسخ به [[پرسش]] کسی که از زیادی این بخشش [[تعجب]] کرده بود، فرمود: «از رسول خدا{{صل}} شنیدم که فرمود: [[مردم]] را در جایگاه [[شایسته]] خود قرار دهید و جایگاه این مرد، نزد من چنین است»<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲. ص۵۲۳، ح۹۰۴۸.</ref>. | |||
شش. '''مقدم داشتن بستگان در کمک‌های [[برنامه‌ریزی]] شده''': [[امیرمؤمنان]]{{ع}} برای [[کمک به نیازمندان]] از راه اعطای [[اموال شخصی]]، از نزدیک‌ترین وابستگان خود آغاز می‌کرد و با رعایت [[سلسله]] مراتب [[خویشاوندی]] و میزان نیاز هر یک، به تکمیل انفاق خود می‌پرداخت<ref>ر.ک: کوفی، مناقب الإمام امیرالمؤمنین، ج۲، ص۶۸، ح۵۵۲.</ref>. منشأ این [[رفتار]]، توصیه [[قرآن کریم]] به [[اولویت]] بخشیدن به [[ارحام]] است<ref>{{متن قرآن|فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}} «بنابراین، حقّ خویشاوند و بینوا و در راه مانده را بپرداز که این برای آنان که خواستار خشنودی خداوندند بهتر است و آنانند که رستگارند» سوره روم، آیه ۳۸؛ {{متن قرآن|لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}} «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref>. در [[سنت رسول خدا]]{{صل}} نیز بر رعایت این [[اولویت]] تأکید شده است<ref>نسائی، سنن النسائی، ج۵، ص۶۱.</ref>. | |||
توجه به این مطلب ضروری است که [[امام]] در [[توزیع]] [[بیت المال]]، میان [[خویشاوند]] و [[بیگانه]] تفاوتی نمی‌نهاد و با همگان به [[مساوات]] [[رفتار]] می‌کرد. [[تأمل]] در رفتار حکیمانه امام در این دو زمینه، نشان‌گر روش [[اسلام]] در پی‌گیری [[عدالت اقتصادی]] و [[وحدت اجتماعی]] است. امامِ [[انسانیت]] در اینجا به ما می‌آموزد که اسلام چگونه هم به [[منافع اجتماعی]] می‌اندیشد و هم [[گرایش‌های فطری]] و [[عاطفی]] و پیوندهای نسبی افراد را در نظر دارد. امام جایگاه هر یک از این دو را به خوبی در عمل نشان داده است. | |||
در تحلیل این بخش از [[سیره اقتصادی]] امام توجه به این نکته لازم است که ایشان در [[سنت]] گفتاری خود، [[مردم]] را به [[میانه‌روی]] در [[انفاق]] [[دعوت]] کرده‌اند<ref>ر.ک: نهج البلاغه، نامه ۲۱؛ آمدی، غررالحکم، ح۶۵۹۶.</ref>. میانه‌روی در انفاق به حالتی [[تفسیر]] شده است که فرد پس از رفع نیازهای [[خانواده]] خود ([[کفاف]] عرفی) به دیگران [[کمک مالی]] کند و [[روحیه]] [[ایثارگری]] را در خود [[حفظ]] کند تا در شرایط [[اضطرار]]، دیگران را بر خود مقدم بدارد. اما، چنان‌که دیدیم، در سنت [[رفتاری]] [[امام]] [[اقدام]] ایثارگرانه حالتی عمومی است؛ یعنی [[مصرف]] شخصی ایشان همواره کم‌ترین مقدار ممکن و انفاقشان بیش‌ترین مقدار بوده است. چنین رفتاری، برای امام به عنوان [[هدایت‌گر]] گرایش‌های طبیعی و خودمحور [[انسان]]، زیبنده است؛ اما آنچه ما باید از امام بیاموزیم، انفاق از مازاد بر هزینه‌های شخصی در شرایط عادی و مقدم داشتن دیگران برخود در موارد خاص است.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[سیره اقتصادی امام علی (مقاله)| مقاله «سیره اقتصادی امام علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۲۸۶-۲۹۲.</ref> | |||
===[[وقف]]<ref>وقف در اصطلاح به معنای تحبیس اصل مال و تسبیل منافع آن است و به اعتبار کسانی که ملک بر آنان وقف می‌شود. به دو نوع وقف عام و وقف خاص تقسیم می‌شود. (ر.ک: هومن، محمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات اقتصادی، ص۲۰۹).</ref> [[املاک]] برای [[نیازمندان]]=== | |||
وقف، یکی از راهبردهای مترقی [[اسلام]] برای رفع نیازهای عمومی، به ویژه نیاز گروه‌های آسیب‌پذیر است. سنت وقف در [[زمان رسول خدا]]{{صل}} با راهنمایی‌های گفتاری و رفتاری ایشان به خوبی در [[رفتار]] [[مسلمانان]] جای گرفته بود. به گونه‌ای که گفته‌اند هیچ یک از [[اصحاب]] ایشان نبود که چیزی را وقف نکرده باشد. ابن شُبه در [[تاریخ]] [[المدینة]] المنوره [[موقوفات]] [[پیامبر]] و اصحابش را نقل کرده است<ref>تاریخ المدینة المنوره، ج۱، ص۱۷۳-۲۳۱.</ref>. مطالعه این کتاب و سایر [[منابع تاریخی]] و [[حدیثی]]، موقعیت ممتاز [[امام علی]]{{ع}} را در عمل به این [[سنت الهی]] نشان می‌دهد. [[مولای متقیان]]{{ع}}، تمام املاکی را که به [[برکت]] و نیروی بازوان پرتوانش آباد ساخته بود، وقف نیازمندان کرد و در حالی به [[ملاقات]] پروردگارش شتافت که از [[اموال]] [[دنیا]] چیزی به جز هفتصد درهم که سهم او از [[بیت المال]] بود و آن را برای رفع نیاز خانواده‌اش کنار گذاشته بود، نداشت<ref>ر.ک: ابن حنبل، فضائل الصحابه، ج۱، ص۵۴۸، ح۹۲۲، قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۲، ص۳۴۰.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[سیره اقتصادی امام علی (مقاله)| مقاله «سیره اقتصادی امام علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۲۹۲.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||