تحدی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==مراحل تحدی==

بر اساس روایات ترتیب نزول، به جز روایت ابن ندیم، خداوند نخست به همه قرآن: {{متن قرآن|قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا}}<ref> بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند تا مانند این قرآن آورند هر چند یکدیگر را پشتیبانی کنند همانند آن نمی‌توانند آورد؛ سوره اسراء، آیه:۸۸.</ref>، سپس به یک سوره: {{متن قرآن|أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّثْلِهِ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید؛ سوره یونس، آیه:۳۸.</ref>، در مرحله سوم به ۱۰ سوره: {{متن قرآن|أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُواْ بِعَشْرِ سُوَرٍ مِّثْلِهِ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُواْ مَنِ اسْتَطَعْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>یا می‌گویند که آن (قرآن) را بربافته است (و از خداوند نیست)! بگو اگر راست می‌گویید ده سوره‌ای بربافته مانند آن بیاورید و هر که را هم می‌توانید به جای خداوند، (به یاوری) فرا خوانید؛ سوره هود، آیه:۱۳.</ref>، پس از آن به حدیثی مانند قرآن: {{متن قرآن|فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كَانُوا صَادِقِينَ}}<ref> پس اگر راست می‌گویند گفتاری مانند آن بیاورند؛ سوره طور، آیه:۳۴.</ref> و برای آخرین بار در مدینه مجدداً به سوره‌ای از قرآن: {{متن قرآن|وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ}}<ref> و اگر در آنچه بر بنده خود فرو فرستاده‌ایم تردیدی دارید، چنانچه راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و (در این کار) گواهان خود را (نیز) در برابر خداوند، فرا خوانید؛ سوره بقره، آیه:۲۳.</ref> تحدی کرده است<ref>مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۱۲ـ ۶۱۳؛ البرهان فی‌علوم القرآن، ج‌۱، ص‌۲۸۰ ـ ۲۸۱؛ سیرة‌الرسول، ج‌۱، ص‌۱۴۵ ـ ۱۴۶؛ ج‌۲، ص‌۱۰.</ref>؛ در حالی که سیر طبیعی اقتضا می‌کند تحدی از دشوارتر به آسان‌تر، یعنی از کل قرآن به ۱۰ سوره و سپس به یک سوره باشد<ref>مدخل التفسیر، ص‌۳۴.</ref>. مفسران به این اشکال پاسخ‌های گوناگون داده‌اند که می‌توان آنها را در دو گروه جمع‌بندی کرد:

===وجود نظم طبیعی میان آیات تحدی===

#جمعی، مانند [[بغوی]]<ref>تفسیر بغوی، ج‌۲، ص‌۴۱۵.</ref> و [[آلوسی]]<ref>روح المعانی، ج‌۱۲، ص‌۲۰.</ref>، نزول سوره هود را قبل از سوره یونس دانسته‌اند. [[ابن‌ عطیه]]، شاهد این ترتیب را تحدی به ۱۰ سوره در سوره هود و به یک سوره در سوره یونس دانسته است<ref>التحریر والتنویر، ج‌۱، ص‌۳۳۷.</ref>. روایت [[ابن‌ ندیم]] نیز مؤید این احتمال است<ref>الفهرست، ص‌۲۸.</ref>؛ همچنین [[جصاص]]<ref>احکام القرآن، ج‌۱، ص‌۴۱.</ref>، [[شیخ طوسی]]<ref>التبیان، ج‌۱، ص‌۱۰۴.</ref>، [[زمخشری]]<ref>الکشاف، ج‌۲، ص‌۳۸۳.</ref>، [[یحیی‌ بن حمزه]]<ref>حقایق الاعجاز، ص‌۱۲۶.</ref>، [[ابن تیمیه]]<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۲، ص‌۱۵۱.</ref>، [[ابن کثیر]]<ref>تفسیر ابن کثیر، ج‌۱، ص‌۶۳.</ref>، [[زرکشی]]<ref>البرهان فی علوم القرآن، ج‌۲، ص‌۹۱.</ref>، [[رافعی]]<ref>اعجاز القرآن والبلاغة النبویه، ص‌۱۶۹.</ref> و [[سید‌ مصطفی خمینی]]<ref>تفسیر سید مصطفی خمینی، ج‌۴، ص‌۴۱۸.</ref>، بدون توجه به روایات ترتیب نزول یا احتمالا با معیار قرار دادن روایت ابن ندیم، مراحل تحدی را همه قرآن، ۱۰ سوره و یک سوره دانسته‌اند.

#[[قرطبی]] بدون اشاره به آیه سوره یونس، مراحل تحدی را به ترتیب، همه قرآن، سخنی مانند آن، ۱۰‌ سوره و یک سوره می‌داند<ref>تفسیر قرطبی، ج‌۱، ص‌۷۷.</ref>. با توجه به معنای عام واژه "حدیث"، می‌توان این ترتیب را مناسب دانست.

#[[فخر رازی]] با استناد به این دلیل عقلی که تحدّی به خفیف‌تر باید بعد از تحدّی به شدیدتر باشد، تحدی به ۱۰ سوره را قبل از تحدی به یک سوره و بر این اساس نزول سوره هود را پیش از نزول سوره یونس می‌داند<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۱۷، ص‌۹۷.</ref>. وی مراحل تحدی را به ترتیب، آیه ۴۹ سوره قصص، ۸۸ سوره اسراء، ۱۳ سوره هود و ۲۳ سوره بقره بیان می‌کند و ذیل آیه ۳۸ سوره یونس، مراحل تحدی را به ترتیب کل قرآن، ۱۰ سوره، یک سوره و حدیثی مانند آن می‌داند. سپس می‌گوید: خداوند در همه این مراحل از مخالفان قرآن می‌خواست شخصی همانند [[رسول خدا]]{{صل}} که درس نخوانده و به مکتب نرفته است با قرآن معارضه کند؛ ولی در پنجمین مرحله، در سوره یونس از آنان می‌خواهد هر انسانی با هر ویژگی که باشد، اگر می‌تواند سوره‌ای مانند قرآن بیاورد، افزون بر این به آنها پیشنهاد می‌کند در این کار از هرکس که می‌خواهند کمک بگیرند و سرانجام در سوره بقره از همه مردم می‌خواهد هرچند با کمک یکدیگر سوره‌ای مانند قرآن بیاورند<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۱۷، ص‌۹۷.</ref>.

#برخی قائلند نزول سوره هود پس از سوره یونس بوده؛ ولی آیه ۱۳ سوره هود پیش از آیه ۳۸ سوره یونس که در آن تحدی به یک سوره شده، فرود آمده است<ref>تفسیر المنار، ج‌۱۲، ص‌۳۳.</ref>. این امر هرچند محتمل است؛ ولی دلیلی بر آن نیست<ref>تفسیر المنار، ج‌۱۲، ص‌۳۳.</ref>.

#برخی نزول سوره یونس قبل از سوره هود را پذیرفته‌اند؛ لکن مدعی‌اند پیامبر موظف بوده است آیات تحدی سوره یونس را پس از آیات تحدی سوره هود بر مردم تلاوت کند<ref>روح المعانی، ج‌۱۲، ص‌۲۰.</ref>. هیچ دلیلی بر این ادعا نیست<ref>تفسیر المنار، ج‌۱۲، ص‌۳۳؛ قرآن‌شناسی، ص‌۱۲۷.</ref>.

#برخی معتقدند آیات تحدّی در مرحله نخست از مخالفان می‌خواهد کتابی همانند قرآن بیاورند، با تمام امتیازات و اوصاف قرآن و اغراضی که خداوند از آن اراده کرده است. پس از ثابت شدن ناتوانی آنان، تخفیف داده و می‌فرماید: سوره‌ای از هر جهت شبیه یکی از سوره‌های قرآن دربردارنده همه امتیازات آن بیاورند. سرانجام پس از آشکار شدن ناتوانی آنان، در تخفیفی دیگر می‌فرماید: ۱۰ سوره بیاورند که هریک از آنها یکی از امتیازات و وجوه اعجاز قرآن را دارا باشد، به گونه‌ای که مجموع آن ۱۰ سوره، همه امتیازات یک سوره قرآن را در خود جمع کرده باشد. روشن است ساختن یک سوره که در همه ابعاد شبیه یک سوره قرآن باشد دشوارتر از فراهم آوردن چند سوره است که هریک در جهتی مشابه قرآن باشد. در این صورت، تحدی از دشوارتر به آسان‌تر خواهد بود<ref>قرآن شناسی، ص‌۱۳۳.</ref>.

#[[ابو زید]] معتقد است خداوند در پاسخ کسانی که ادعا می‌کردند می‌توانند مثل قرآن را بیاورند: {{متن قرآن|ولَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا}}<ref> اگر می‌خواستیم مانند آن می‌گفتیم؛ سوره انفال، آیه: ۳۱.</ref>، در آیه‌ ۳۴ سوره طور به همه قرآن تحدی کرده است: {{متن قرآن|فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كَانُوا صَادِقِينَ}}<ref> پس اگر راست می‌گویند گفتاری مانند آن بیاورند؛ سوره طور، آیه:۳۴.</ref>، سپس به ۱۰ سوره و آن‌گاه به‌ استهزا، مشرکان را به مبارزه با یک سوره فرا‌خوانده و سرانجام در سوره اسراء به طور قطع، تقلید نمونۀ قرآن را برای عرب، امری محال اعلام می کند<ref>معنای متن، ص‌۲۸ ـ ۲۹.</ref>. این نظر نیز پذیرفته نیست، زیرا بر فرض که به استناد برخی روایات شأن نزول، مکی بودن آیه ۳۱ سوره انفال پذیرفته شود<ref>تفسیر بغوی، ج۲، ص‌۲۴۵؛ روح المعانی، ج‌۹، ص‌۱۹۹.</ref>، ادعای [[ابوزید]] با هیچ‌ یک از روایات ترتیب نزول سازگار نیست، زیرا در همه این روایات، سوره طور بعد از دو سوره یونس و هود قرار دارد. افزون بر این، تفسیر "حدیث" به همه قرآن، مورد تردید است.

#مبرّد بر آن است که قید "مفتریات" در سوره هود، نظم طبیعی آیات تحدی را درست می‌کند، زیرا تحدی در سوره اسراء به مجموع قرآن و در سوره یونس به یک سوره کامل، هم از جهت لفظ و هم از جهت معناست؛ ولی در سوره هود به ۱۰ سوره فقط از جهت نظم و اسلوب، بدون توجه به معنا، تحدی شده است<ref>التحریر والتنویر، ج‌۱۲، ص‌۲۰.</ref>. [[محمد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی]] نیز با استناد به قید "مفتریات" در آیه ۱۳ هود، بر همین نظر است، با این تفاوت که عدد ۱۰ را در سوره هود دال بر کثرت می‌داند<ref>مدخل التفسیر، ص‌۳۸.</ref>.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۲۷۳- ۲۸۶؛ [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۲۷۶-۲۷۹.</ref>

===عدم وجود نظم طبیعی میان آیات تحدی===

عده‌ای ترتیب تاریخی بین آیات تحدی به صورت یاد شده را نپذیرفته‌اند. دیدگاههای این گروه بدین شرح است:

#[[شیخ طبرسی]]<ref>مجمع البیان، ج‌۵، ص‌۲۵۱.</ref> و [[علامه مجلسی]]<ref>بحارالانوار، ج‌۹، ص‌۱۰۵.</ref>، غرض از تحدی را آشکار ساختن عجز مخالفان قرآن می‌دانند و در این جهت بین تحدی به همه قرآن با کمتر از آن تفاوتی نمی‌بینند.

#[[سید قطب]]، تحدی از دشوارتر به آسان‌تر را نمی‌پذیرد و تحدی را به نوع قرآن می‌داند نه مقدار آن. به اعتقاد وی نزول آیات تحدی در اوضاع و حالات گوناگون با توجه به مخاطبان آن بوده است و لزوماً ترتیبی بین آن لحاظ نشده است<ref>فی ظلال القران، ج‌۴، ص‌۱۸۶۱.</ref>. سبزواری نیز احتمال می دهد تفاوت آیات تحدی ناشی از اختلاف اشخاص یا زمان‌ها باشد؛ یعنی افرادی ادعای هماوردی کل قرآن، عده‌ای ادعای هماوردی ۱۰ سوره و گروهی ادعای هماوردی یک سوره داشته‌اند و خداوند نیز همسطح ادعای هر گروه، با آنها تحدی کرده است؛ یا اینکه تحدی به کل قرآن مربوط به اوایل بعثت و تحدی به کمتر از آن مربوط به زمان‌های بعد است<ref>مواهب الرحمن، ج‌۱، ص‌۱۲۷.</ref>. بر این احتمال نیز دلیلی نیست.

#بقاعی، مقصود از "سوره" در آیات یاد شده را معنای لغوی آن، یعنی مجموعه‌ای از آیات قرآن، می‌داند نه به معنای اصطلاحی و بدین صورت، اشکال عدم وجود ترتیب بین آیات تحدی را حل می‌کند<ref>تفسیر بقاعی، ج‌۱، ص‌۶۳؛ ج‌۳ ص‌۴۴۴.</ref>. برخی از معاصران نیز "قرآن" را به معنای قرائت و تلاوت دانسته‌اند که بدین معنا بر کل و بعض قرآن صدق می‌کند و "سوره" را به معنای مجموعه آیاتِ دارای هدف واحد دانسته‌اند، بنابراین تفاوت چندانی بین قرآن، یک سوره و ۱۰ سوره، از نظر مفهوم نمی‌ماند و در همه موارد، تحدی به مجموعه آیاتی شده است که هدفی مهم را تعقیب کند.<ref>نمونه، ج۱۲، ص۴۳ ـ ۴۵؛ قرآن‌شناسی، ص‌۱۲۷ ـ ۱۳۳.</ref> دو نظریه اخیر نیز نمی‌تواند پاسخگوی اشکال یاد شده باشد، زیرا همچنان راز [[تحدی قرآن]] به یک قطعه و سپس به ۱۰۰ قطعه، روشن نیست.

#در روایتی از ابن عباس، مقصود از ۱۰ سوره مورد تحدّی در آیه ۱۳ هود، سوره‌های بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس و هود دانسته شده است. اشکال این سخن، یکی مدنی بودنِ بسیاری از این سوره‌ها و مکی بودن سوره هود است<ref>البحر المحیط، ج۵ ص۲۰۹؛ روح المعانی، ج‌۱۲، ص‌۲۰.</ref>. دوم این است که این ۱۰ سوره خصوصیتی ندارند، بلکه قول به اختصاص، خلاف ظاهر آیه است که مطلق سوره و هر ۱۰ سوره‌ای<ref>قرآن‌شناسی، ص‌۱۲۷.</ref> را شامل می‌شود. سوم اینکه کسانی که به [[پیامبر]]{{صل}} نسبت افترا می‌دادند همه سور قرآن را افترا می‌دانستند. در این صورت تحدی به سورهای خاص، آن هم سوره‌های بزرگ، وجهی ندارد و معنا ندارد به کسی که می‌گوید سوره کوثر افتراست، گفته شود مانند ۱۰ سوره بزرگ قرآن بیاور<ref>قرآن‌شناسی، ص‌۱۲۷.</ref>.

#[[رشید رضا]] معتقد است تأمل در آیات تحدی و تاریخ نزول سوره‌ها، احتمال ترتیب تاریخی در رویارویی با مشرکان را نفی و نزول هریک از آیات یاد‌شده به مناسبت سیاق را تأیید می‌کند<ref>تفسیر المنار، ج‌۱۲، ص‌۴۴.</ref>. وی آیه‌ ۸۸‌ اسراء را از آیات تحدی به‌شمار نیاورده است، زیرا این آیه تنها از عجز مشرکان درآوردن مثل قرآن خبر داده است. به گفته وی نخستین آیه تحدی، آیه ۳۸ یونس است که آوردن سوره‌ای از قرآن با ویژگی در برداشتن خبرهای غیبی و هماهنگی با حق و واقع و رعایت بلاغت و فصاحت را خواهان است، برخلاف آیه سوره هود که در آن آوردن ۱۰ سوره مانند قرآن به لحاظ نظم و اسلوب درخواست شده است، هرچند از جهت محتوا ساختگی و باطل باشند. به نظر وی این ۱۰‌ سوره، مطلق نیست و مقصود ۱۰ سوره‌ای است که دربردارنده قصص انبیاست که به زعم آنان واقعیت نداشته است. وی بعد از مقدمه‌ای طولانی آن ۱۰‌ سوره را سوره هود و ۹ سوره در بردارنده قصص انبیا که پیش از آن نازل شده است، یعنی سوره‌های اعراف، یونس، مریم، طه، شعراء، نمل، قصص، قمر و ص معرفی می‌کند. وی بر آن است که در سوره طور، آوردن مانند قرآن از جهت در برداشتن غیب و هماهنگی با واقع و رعایت فصاحت و بلاغت درخواست شده و در سوره بقره، در مقابل تردید‌کنندگان در [[وحی]] الهی "یهود" به آوردن همانند یک سوره قرآن از سوی فردی امی مانند [[پیامبر]]{{صل}} تحدی شده است<ref>تفسیر المنار، ج‌۱۲، ص‌۳۴ ـ ۴۵.</ref>. این دیدگاه را نیز نمی‌توان پذیرفت، زیرا:  

##اولاً وی برخلاف همه مفسران آیه ۸۸ اسراء را از آیات تحدی به شمار نیاورده است، در حالی که سیاق آیه و شأن نزول آن، تحدی در آن را تأیید می‌کند<ref>تفسیر بغوی، ج۳، ص۱۱۲؛ المحرر الوجیز، ج۳، ص‌۴۸۳.</ref>.  

##ثانیاً ظاهر آیه ۱۳ هود دلالت دارد مشرکان همه قرآن را افترا می‌دانستند، از این رو مناسب است تحدی به‌گونه‌ای باشد که اشکال آنها را از اساس از بین ببرد، در حالی که اگر تحدی ـ چنان‌که رشیدرضا معتقد است ـ به سوره‌های خاص "بلند" شده باشد، اشکال مشرکان از اساس برطرف نمی‌شود و ادعای آنها نسبت به سوره‌های کوتاه برجاست<ref>المیزان، ج‌۱۰، ص‌۱۶۵ ـ ۱۶۶.</ref>.  

##رابعاً سوره‌هایی که به قصص انبیا پرداخته است در ۱۰ سوره یاد شده منحصر نیست و سوره‌های دیگری از قرآن، نظیر صافّات، نیز مشتمل بر داستان انبیاست<ref>قرآن شناسی، ج‌۱، ص‌۱۲۹.</ref>.  

##خامساً در برداشت تحدی به همه قرآن از آیه‌ ۳۴‌ سوره طور: {{متن قرآن|فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كَانُوا صَادِقِينَ}}<ref>پس اگر راست می‌گویند گفتاری مانند آن بیاورند؛ سوره طور، آیه:۳۴.</ref>، تردید است<ref>.</ref> ک: المیزان، ج‌۱، ص‌۱۶۷ ـ ۱۶۹.</ref>.

#[[علامه طباطبایی]] روایات ترتیب نزول را معتبر نمی‌داند<ref>قرآن در اسلام، ص‌۱۸۶.</ref>؛ ولی با توجه به قراینی، تقدم نزول سوره یونس بر هود را پذیرفته است<ref>المیزان، ج‌۱۰، ص‌۱۶۳، ۱۶۸.</ref>. به اعتقاد ایشان اختلاف آیات تحدی، ناشی از هدف خاصی است که هریک از این آیات دنبال می‌کند؛ بدین شرح: تحدی در آیه ۸۸ سوره اسراء به جمیع قرآن به لحاظ در برداشتن نیازهای گوناگون انسان تا روز قیامت است. تحدی در آیه ۳۸ سوره یونس به یک سوره‌ای است که غرضی کامل و جامع از اغراض مربوط به هدایت انسان را دارا باشد. تحدی در سوره هود به ۱۰ سوره با ویژگی کثرت تفنن در بیان و تنوع در اغراض است، زیرا عدد ۱۰ به کثرت اشاره دارد. تحدی در {{متن قرآن|فَلْيَأْتُوا بِحَدِيثٍ مِّثْلِهِ إِن كَانُوا صَادِقِينَ}}<ref> پس اگر راست می‌گویند گفتاری مانند آن بیاورند؛ سوره طور، آیه:۳۴.</ref> عام و فراگیرتر از سه مرحله فوق است، زیرا "حدیث" نسبت به یک سوره و ۱۰ سوره و همه قرآن عمومیت دارد، پس تحدی در این آیه، به مطلق ویژگی‌های قرآن است<ref>المیزان، ج‌۱۰، ص‌۱۶۸ ـ ۱۶۹.</ref>.

این بیان نیز نظم طبیعی آیات تحدی را درست نمی‌کند؛ چگونه کسی که از آوردن یک سوره دارای بیان و هدف واحد ناتوان است می تواند با چند سوره دارای ویژگی‌ها و اهداف مختلف، هماوردی کند<ref>مدخل التفسیر، ص‌۳۷ ـ ۳۸.</ref>.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۷ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ص۲۷۳- ۲۸۶.</ref>