ابراهیم بن هاشم قمی: تفاوت میان نسخه‌ها

ابراهیم بن هاشم قمی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۹ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۳:۵۵

۱۰ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۹ آوریل ۲۰۲۲

جز

جایگزینی متن - 'داود' به 'داوود'

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۸٬۲۱۵

ویرایش

@@ خط ۶: / خط ۶: @@
 [[ابواسحاق ابراهیم بن هاشم بن خلیل کوفی قمی]]، از علمای نامدار [[حدیث]] [[شیعه]] بود. گفته شده که وی با [[امام رضا]]{{ع}} ملاقاتی داشته<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و از این‌رو از [[اصحاب]] آن [[حضرت]] به شمار آمده است<ref>رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. با این حال، اطلاعات زیادی درباره جزئیات [[زندگی]] وی در دست نیست. بر اساس برخی از داده‌ها، قرائن و احادیثی که از وی باقی مانده، می‌توان ولادت وی را در [[عهد امام کاظم]]{{ع}} گمانه زد، هر چند دلیل محکمی برای آن در دست نیست.
-هر چند ابن‌هاشم به قمی اشتهار یافته، اما در اصل [[اهل کوفه]] بود که بدانجا [[مهاجرت]] کرد<ref>رجال النجاشی، ص۱۶، الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و به نشر حدیث [[کوفیان]] در آنجا پرداخت. [[ابراهیم]] نزد استادان بسیاری [[دانش]] آموخت. برابر داده‌های [[حدیثی]]، می‌توان [[امام جواد]]{{ع}} را برجسته‌ترین کسی دانست که در وی تأثیر شخصیتی و [[آموزشی]] داشته است. وی از آن حضرت بی‌واسطه حدیث نقل کرده است<ref>الاستبصار، ج۲، ص۶۰؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۴۰.</ref>.
+هر چند ابن‌هاشم به قمی اشتهار یافته، اما در اصل [[اهل کوفه]] بود که بدانجا [[مهاجرت]] کرد<ref>رجال النجاشی، ص۱۶، الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref> و به نشر حدیث [[کوفیان]] در آنجا پرداخت. [[ابراهیم]] نزد استادان بسیاری [[دانش]] آموخت. برابر داده‌های [[حدیثی]]، می‌توان [[امام جواد]]{{ع}} را برجسته‌ترین کسی دانست که در وی تأثیر شخصیتی و [[آموزشی]] داشته است. وی از آن حضرت بی‌واسطه حدیث نقل کرده است<ref>الاستبصار، ج۲، ص۶۰؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۴۰.</ref>.
-از استادان او می‌توان به افرادی چون [[ابراهیم بن ابی محمود خراسانی]]، [[ابراهیم بن محمد بن وکیل همدانی]]، [[احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]]، [[جعفر بن محمد بن یونس]]، [[حسن بن جهم]]، [[حسن بن علی بن فضال]] و دیگران اشاره کرد<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.</ref>. در برخی از متون رجالی، وی از [[شاگردان]] [[یونس بن عبدالرحمن]]، از [[راویان امام کاظم]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۴۶.</ref> و از شاگردان و [[صحابه ممتاز امام رضا]]{{ع}}<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸۳؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۵.</ref>، دانسته شده است<ref>خلاصة الأقوال، ص۴؛ رجال النجاشی، ص۱۶؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳.</ref>، اما [[نجاشی]] با ذکر این مطلب که در این قول [[اختلاف]] وجود دارد، این ادعای را به چالش کشیده است، هر چند دلیلی برای آن ذکر نمی‌کند<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref>. برخی در [[دلایل]] چنین تشکیکی آورده‌اند که با توجه به حجم بسیار از [[روایات]] منسوب به او، هیچ یک از [[یونس بن عبدالرحمن]] [[روایت]] نشده است و به بیان دیگر، [[ابراهیم]] هیچ روایتی از [[یونس]] در کارنامه [[روایی]] خویش ندارد. طبعاً این نکته می‌تواند حاکی از آن باشد که او از [[شاگردان]] یونس نبوده و یا رابطه نزدیکی با او نداشته است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>.
+از استادان او می‌توان به افرادی چون [[ابراهیم بن ابی محمود خراسانی]]، [[ابراهیم بن محمد بن وکیل همدانی]]، [[احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]]، [[جعفر بن محمد بن یونس]]، [[حسن بن جهم]]، [[حسن بن علی بن فضال]] و دیگران اشاره کرد<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۶.</ref>. در برخی از متون رجالی، وی از [[شاگردان]] [[یونس بن عبدالرحمن]]، از [[راویان امام کاظم]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۴۶.</ref> و از شاگردان و [[صحابه ممتاز امام رضا]]{{ع}}<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸۳؛ خلاصة الأقوال، ص۱۸۵.</ref>، دانسته شده است<ref>خلاصة الأقوال، ص۴؛ رجال النجاشی، ص۱۶؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۱؛ رجال الطوسی، ص۳۵۳.</ref>، اما [[نجاشی]] با ذکر این مطلب که در این قول [[اختلاف]] وجود دارد، این ادعای را به چالش کشیده است، هر چند دلیلی برای آن ذکر نمی‌کند<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref>. برخی در [[دلایل]] چنین تشکیکی آورده‌اند که با توجه به حجم بسیار از [[روایات]] منسوب به او، هیچ یک از [[یونس بن عبدالرحمن]] [[روایت]] نشده است و به بیان دیگر، [[ابراهیم]] هیچ روایتی از [[یونس]] در کارنامه [[روایی]] خویش ندارد. طبعاً این نکته می‌تواند حاکی از آن باشد که او از [[شاگردان]] یونس نبوده و یا رابطه نزدیکی با او نداشته است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>.
 علاوه بر این، روایات ابن‌هاشم را علمای [[حدیث]] [[قم]] مقبول قلمداد کرده و پذیرفته‌اند، در حالی که به [[حکم]] رویکرد سختگیرانه آنان در پذیرش روایات از یک سو و مخدوش بودن [[شخصیت]] یونس در میان آنان از دیگر سو، به [[آسانی]] نمی‌توان ادعای رابطه میان آن دو را پذیرفت، چون اگر چنین نسبتی میان آنان وجود داشت، [[عالمان]] قم روایات ابراهیم را لااقل به دیده تردید می‌نگریستند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۱.</ref>.
-به هر حال، ابن‌هاشم پس از گذراندن دوره‌ای از [[حیات]] خویش در [[کوفه]] و سپری کردن دوره حدیث‌آموزی، به قم بازگشت و به نشر [[احادیث ائمه]]{{عم}} پرداخت. به [[باور]] [[علمای رجال]]، او اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم بود<ref>رجال النجاشی، ص۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref>. تلاش و [[کوشش]] وی در نشر حدیث چنان بود که به قولی ۶۴۴۰ روایت از خود به جای نهاده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. وی همچنین [[پدر]] [[علی بن ابراهیم قمی]]، از بزرگ‌ترین [[مشایخ]] [[کلینی]] بود که بیشتر روایات [[الکافی]] از اوست<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>.
+به هر حال، ابن‌هاشم پس از گذراندن دوره‌ای از [[حیات]] خویش در [[کوفه]] و سپری کردن دوره حدیث‌آموزی، به قم بازگشت و به نشر [[احادیث ائمه]]{{عم}} پرداخت. به [[باور]] [[علمای رجال]]، او اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم بود<ref>رجال النجاشی، ص۱۶؛ الفهرست، طوسی، ص۱۱؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰؛ خلاصة الأقوال، ص۴.</ref>. تلاش و [[کوشش]] وی در نشر حدیث چنان بود که به قولی ۶۴۴۰ روایت از خود به جای نهاده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. وی همچنین [[پدر]] [[علی بن ابراهیم قمی]]، از بزرگ‌ترین [[مشایخ]] [[کلینی]] بود که بیشتر روایات [[الکافی]] از اوست<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>.
 در میان روایات ابن‌هاشم، روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که دیدگاه‌های مختلفی پیرامون آن وجود دارد. این حدیث را [[علی بن ابراهیم]] از قول پدرش بی‌واسطه از امام صادق{{ع}} درباره [[صدقات]] [[اهل ذمه]] نقل کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۳۵.</ref>. [[شهید ثانی]] این روایت را می‌پذیرد. وی با پذیرش اینکه ابن‌هاشم از شاگردان یونس بن عبدالرحمن است، روایت او را از امام صادق{{ع}} بعید نمی‌داند. [[میرداماد]] نیز در الرواشح بر همین نظر است، با این تحلیل که با توجه به [[زمان]] کوتاه بین [[شهادت امام صادق]]{{ع}} و ولادت [[امام رضا]]{{ع}}، بعید نمی‌نماید که [[ابراهیم]] زمان [[امام صادق]]{{ع}} را [[درک]] کرده باشد<ref>الرواشح السماویة، ص۸۲.</ref>. چنین گمانه‌زنی‌هایی چون بر پایه [[شک]] [[استوار]] است انظار مخالفی را نیز به دنبال دارد. بحرالعلوم این [[حدیث]] را [[غریب]] دانسته و آن را [[اشتباه]] در نسخه محسوب نموده است. او بر این [[باور]] است که با [[پژوهش]] در [[احادیث]] ابراهیم مشخص می‌شود که او نه تنها بدون واسطه از امام صادق{{ع}} [[روایت]] نکرده است، بلکه با یک واسطه هم روایتی ندارد. از دیگر سو، اگر او از [[اصحاب]] و یا درک کنندگان امام صادق{{ع}} می‌بود، [[علمای رجال]] باید نام او را در زمره [[اصحاب امام صادق]]{{ع}} ذکر می‌کردند، ضمن آنکه باید از [[امام کاظم]]{{ع}} نیز روایت می‌داشت<ref>الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۴۴۸.</ref>. با این حال، روایتی از امام کاظم{{ع}} از وی در متون [[حدیثی]] ذکر نشده است. بنابر این، پذیرش اینکه ابن‌هاشم از [[راویان]] امام صادق{{ع}} باشد، مقبول به نظر نمی‌رسد.
-در بسیاری از متون ذکر شده، [[ابن هاشم]] از جمله کسانی است که امام رضا{{ع}} را درک و [[ملاقات]] کرده است<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۰.</ref>. با این حال، [[روایات]] وی از امام رضا{{ع}} با واسطه ذکر شده است<ref>وسائل الشیعة، ج۷، ص۴۵۴.</ref>. گفتنی است در برخی متون از وی با نام [[ابراهیم بن سهل بن هاشم]] نیز یاد شده است<ref>الاستبصار، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. [[شیخ طوسی]] با ذکر این مطلب، یادآور می‌شود که اشتباهی رخ داده و نام وی ابراهیم بن هاشم است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱.</ref>. ضمن اینکه برخی بر این باورند که شخصیتی به نام ابراهیم بن سهل بن هاشم اصلاً وجود خارجی ندارد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۹.</ref>.
+در بسیاری از متون ذکر شده، [[ابن هاشم]] از جمله کسانی است که امام رضا{{ع}} را درک و [[ملاقات]] کرده است<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۲؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۲۰.</ref>. با این حال، [[روایات]] وی از امام رضا{{ع}} با واسطه ذکر شده است<ref>وسائل الشیعة، ج۷، ص۴۵۴.</ref>. گفتنی است در برخی متون از وی با نام [[ابراهیم بن سهل بن هاشم]] نیز یاد شده است<ref>الاستبصار، ج۴، ص۳۱۶.</ref>. [[شیخ طوسی]] با ذکر این مطلب، یادآور می‌شود که اشتباهی رخ داده و نام وی ابراهیم بن هاشم است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱.</ref>. ضمن اینکه برخی بر این باورند که شخصیتی به نام ابراهیم بن سهل بن هاشم اصلاً وجود خارجی ندارد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۱۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۹.</ref>.
 اما در این میان، [[ابن‌جریر بن رستم طبری]] در کتاب خود، داستان ملاقات و گفت‌و‌گوی ابراهیم و امام رضا{{ع}} را می‌آورد و از وی با نام [[ابراهیم]] بن [[سهل]] یاد می‌کند<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۴؛ نوادر المعجزات، ص۳۳۶.</ref>. البته ماجرای این [[دیدار]] در متون رجالی و [[حدیثی]] معتبر [[شیعی]] ذکر نشده است، با این حال این [[اشتباه]] تکرار شده و در برخی از کتب معاصران از شخصی با نام ابراهیم بن سهل با عنوان [[راوی امام رضا]]{{ع}} یاد شده است<ref>من فقه الزهراء، ج۵، ص۳۰۳؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۲۶-۲۷.</ref>.
@@ خط ۲۸: / خط ۲۸: @@
 ابن‌هاشم دو کتاب با نام‌های النوادر و قضایای [[امیرمؤمنان]]{{ع}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۶.</ref> نوشته که دومی با عنوان عجائب [[احکام]] [[امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب]]{{ع}} توسط [[سیدمحسن امین]] انتشار یافته است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۱۵۲.</ref>. او خود می‌گوید این کتاب به روایت [[محمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم]] از پدرش از جدش نزد ماست که در آن شمار زیادی از قضایای آن [[حضرت]] با اسناد واحد و همگون آمده است. [[تاریخ]] [[نوشتن]] نسخه سال ۴۱۰ یا ۴۲۰ق است که [[ابونجیب عبدالرحمن بن محمد بن عبد الکریم]] به سال ۵۲۸ق استنساخی از آن انجام داده است. او سپس می‌نویسد: ما [[کتابی]] در قضایا، احکام و مسائل شگفت‌انگیز [[امام علی]]{{ع}} جمع‌آوری کردیم و این کتاب را در ضمن آن مندرج ساختیم که به چاپ رسیده است<ref>أعیان الشیعة، ج۱، ص۳۴۴.</ref>. [[امین]] در جای دیگر می‌نویسد: ما بخشی از آن را در کتاب [[معادن]] الجواهر خود آورده‌ایم و در برخی از روایاتش چیزهایی بود که ظاهرش با [[اصول مذهب]] ما ناسازگار بود<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۲۳۴.</ref>.
-از سال [[وفات]] ابن‌هاشم اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس پاره‌ای از [[اخبار]]، وی [[عهد]] [[امام عسکری]]{{ع}} را [[درک]] کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. بنابر این، می‌توان ادعا کرد که وی تا اواخر نیمه اول [[قرن سوم]] در قید [[حیات]] بوده است.<ref>منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۲۴ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، ۱۴۰۲ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محماد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۳۶۵ ش؛ الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، محمدباقر بن محمد استر آبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، قم، دار الخلافة، اول، ۱۳۱۱ق؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، عباس بن محمدرضا معروف به محدث قمی (۱۳۵۹ق)، قم، انتشارات اسوه، اول، ۱۴۱۴ق، الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من فقه الزهراء علی، سید محمد بن مهدی حسینی شیرازی (۱۴۲۲ق)، قم، انتشارات رشید، اول، ۱۴۲۸ق؛ مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی (۱۰۶۰ق)، قم، اسماعیلیان، اول، ۱۳۸۹ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمدحسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسه امام صادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق: باسم محمد اسدی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق.</ref>.<ref>[[زکیه سادات امیری|امیری، زکیه سادات]]، [[ابراهیم بن هاشم - امیری (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن هاشم»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۳۸۵.</ref>
+از سال [[وفات]] ابن‌هاشم اطلاعی در دست نیست، اما بر اساس پاره‌ای از [[اخبار]]، وی [[عهد]] [[امام عسکری]]{{ع}} را [[درک]] کرده است<ref>تهذیب الأحکام، ج۱۰، المشیخة، ص۵۱؛ سفینة البحار، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. بنابر این، می‌توان ادعا کرد که وی تا اواخر نیمه اول [[قرن سوم]] در قید [[حیات]] بوده است.<ref>منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه فردوسی، ۱۳۴۸ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۰ق، أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سیدحسن امین، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ ش؛ الحاشیة علی کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی (۱۰۳۰ق)، تحقیق: فارس حسون، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۲۴ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال (رجال العلامة الحلی)، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، قم، مکتبة الرضی، دوم، ۱۴۰۲ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محماد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، دوم، بی تا؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۳۶۵ ش؛ الرواشح السماویة فی شرح الأحادیث الإمامیة، محمدباقر بن محمد استر آبادی معروف به میرداماد (۱۰۴۱ق)، قم، دار الخلافة، اول، ۱۳۱۱ق؛ سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، عباس بن محمدرضا معروف به محدث قمی (۱۳۵۹ق)، قم، انتشارات اسوه، اول، ۱۴۱۴ق، الغارات، ابراهیم بن محمد معروف به ابن هلال ثقفی (۲۸۳ق)، تحقیق: سید جلال الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، اول، ۱۳۹۵ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمدمهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحر العلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، نجف، المکتبة المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داوود حلی (۷۴۰ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق: عزت الله مولایی و دیگران، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۵ق، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری (معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من فقه الزهراء علی، سید محمد بن مهدی حسینی شیرازی (۱۴۲۲ق)، قم، انتشارات رشید، اول، ۱۴۲۸ق؛ مناهج الأخبار فی شرح الاستبصار، سیداحمد بن زین العابدین علوی عاملی (۱۰۶۰ق)، قم، اسماعیلیان، اول، ۱۳۸۹ق؛ موسوعة طبقات الفقهاء، زیر نظر: جعفر بن محمدحسین سبحانی (معاصر)، تحقیق و نشر: مؤسسه امام صادق، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نقد الرجال، سید مصطفی بن حسین حسینی تفرشی (۱۰۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۸ق؛ نوادر المعجزات فی مناقب الأئمة الهداة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق: باسم محمد اسدی، قم، دلیل ما، ۱۳۸۵ش؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۹ق.</ref>.<ref>[[زکیه سادات امیری|امیری، زکیه سادات]]، [[ابراهیم بن هاشم - امیری (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن هاشم»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۳۸۵.</ref>
 == جستارهای وابسته ==