اسراف در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

الف. اسراف در [[مصرف]]

«... کُلوا واشرَبوا و لاَ تُسرِفوا إِنّهُ لاَ یُحبُّ المُسرِفین». ([[اعراف]] / ۷، ۳۱) [[خداوند]] در این [[آیه]] پس از بیان جواز عمومی در مصرف،<ref> مجمع‌البیان، ج ۴، ص۶۳۸.</ref> از اسراف [[نهی]] و در ادامه، از [[تحریم]] امور [[حلال]] نیز منع کرده است، بر همین اساس، در بیان مقصود از این‌گونه اسراف، دو وجه نقل شده است: اسراف در [[خوردن و آشامیدن]] و [[زیاده‌روی]] در [[حرام]] شمردن [[نعمت‌های الهی]].<ref>جامع‌البیان، مج ۵، ج ۸، ص۲۱۳ ـ ۲۱۴.</ref> خداوند با بیان عدم تعلّق [[محبّت]] [[الهی]] به اسرافکاران، به [[حرمت]] اسراف اشاره<ref> التحقیق، ج ۵، ص۱۱۱؛ عوائدالایام، ص۶۱۵.</ref> و مسرفان را [[سرزنش]] می‌کند؛<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص۶۳۸.</ref> البته مقدار [[محرومیت]] اسرافکاران از [[محبت الهی]] به نوع و [[میزان]] اسراف آنان بستگی دارد،<ref> التحریر والتنویر، ج ۸، ص۱۲۳.</ref> بر همین اساس، برخی برای اسراف دو نوع [[حکم شرعی]] ذکر کرده‌اند: [[کراهت]] در موارد خفیف و حرمت * در موارد دیگر.<ref> الفروق اللغویه، ص۱۱۵.</ref> برخی چون تفکیک میان این دو نوع [[اسراف]] برایشان روشن نبوده، [[آیه]] پیشگفته را به دلیل عدم [[حرمت]] همه اقسام اسراف، [[منسوخ]] پنداشته‌اند.<ref> التحریر و التنویر، ج ۸، ص۱۲۳.</ref> این درحالی است که [[فقیهان]] در حرمت قدر متیقّن اسراف، [[اجماع]] دارند، تا آنجا که می‌توان آن را از [[ضروریات دین]] شمرد. برخی نیز آن را از [[گناهان کبیره]] شمرده‌اند.<ref>عوائد الایام، ص۶۱۵، ۶۱۹.</ref> اسراف در [[مصرف]]، به یکی از گونه‌های ذیل است: یک. تضییع و اتلاف هرگونه شی‌ء قابل استفاده.<ref>الدرالمنثور، ج۳، ص۴۴۴.</ref> دو. بدون استفاده گذاردن هرگونه [[سرمایه]].<ref>عوائدالایام، ص۶۳۳ ـ ۶۳۵.</ref> سه. مصرف اشیا به نحوی که فایده [[مادّی]] یا [[معنوی]] به بار نیاورد. چهار. مصرف بیش از [[میزان]] درآمد به نحوی که در [[شأن]] او نباشد؛ مانند خرید وسایل تزیینی برای کسی که توان تأمین معاش خود را ندارد،<ref>عوائدالایام، ص۶۳۳ ـ ۶۳۵؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۴۴۴.</ref> از همین رو [[امام صادق]]{{ع}} کسی را که برای مصرف بیش از درآمد خود، [[دست]] نیاز به سوی دیگران دراز کند [[مسرف]] خوانده است.<ref> تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۱۳.</ref> پنج. مصرف بیش از حدّ و افزون بر نیاز؛ مانند خرید چند [[خانه]] یا [[پرخوری]].<ref>عوائدالایام، ص۶۳۳ ـ ۶۳۵؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۴۴۴.</ref> افزون بر این موارد، هرگونه مصرف سرمایه در راه [[گناه]] <ref> مجمع‌البیان، ج ۴، ص۶۳۸؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۴۴۴؛ تفسیر المنار، ج ۸، ص۱۳۸.</ref> یا در نظر گرفتن ارضای [[شهوات]] در رفع نیازهای [[جسمانی]]،<ref> الدرالمنثور، ج ۳، ص۴۴۴؛ التحریر والتنویر؛ ج ۸، ص۱۲۴.</ref> نیز از دیدگاه [[دینی]] مصداق اسراف شمرده می‌شود.

روایاتی که مصرف زیاد در اموری چون استعمال [[عطر]]، [[روشنایی]]، [[خوراک]]، [[وضو]]، [[حج]] و [[عمره]] را اسراف نشمرده ناظر به عدم تحقق اسراف در این امور نیست، بلکه به اهمیّت و مطلوبیّت بیش از حدّ آنها اشاره دارد.<ref>عوائد الایام، ص۶۳۶ ـ ۶۳۷.</ref> اسراف، هرچند بسیار اندک باشد، اگر برای [[انسان]] زیانبار باشد، [[حرام]] است <ref> احکام‌القرآن، ج ۳، ص۵۲.</ref> و [[حکم]] «اِنَّهُ لاَ یُحِبُّ المُسرِفیِنَ» افرادی را نیز دربرمی‌گیرد که زمینه [[اسراف]] را برای دیگران مهیا می‌کنند.<ref> الفرقان، ج ۸ ـ ۹، ص۸۵.</ref>

[[تجاوز به حقوق دیگران]] در دو بخش [[حقوق عمومی]] و خصوصی، از مصادیق روشن اسراف [[اقتصادی]] است: [[حرمت]] [[تبذیر]]، به [[اموال عمومی]] اختصاص نداشته، [[آیه]] پیشگفته قابلیت تعمیم به هر مورد مشابه دیگر را دارد، بنابراین، هرکس [[دارایی]] خود یا دیگران را در مسیری نادرست و به شکلی [[ناشایست]]، [[توزیع]] یا [[مصرف]] کند، مبذّر است.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۱۶۱.</ref> برخی از [[فقیهان]] [[اهل‌سنت]] به استناد آیه پیشگفته، به [[لزوم]] حَجْر مبذّر (منع او از مصرف مبذّرانه اموالش) قائل شده‌اند؛ امّا [[ابوحنیفه]] به این دلیل که از مبذّر [[تکلیف]] ساقط نیست، حَجر وی را جایز نمی‌شمرد،<ref>احکام‌القرآن، ج ۳، ص۲۹۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۱۶۲.</ref> در هر حال، [[خداوند]] در این آیه، مبذّر را پیرو [[شیاطین]] و همکار آنها در [[افساد در زمین]] و همراه شیاطین در [[آتش]] [[جهنّم]] دانسته و علّت آن را [[کفران نعمت]] و [[ناسپاسی]] [[پروردگار]] می‌شمرد.<ref>مجمع‌البیان، ج ۶، ص۶۳۴؛ احکام‌القرآن، ج ۳، ص۲۹۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۱۶۲.</ref> خداوند از سوی دیگر استفاده درست و عادلانه از [[مال یتیم]] را برای [[سرپرستی]] که [[فقیر]] باشد، جایز شمرده است.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۹، ص۱۹۰؛ تفسیر قرطبی، ج ۵،، ص۲۸.</ref>

ج. اسراف در [[انفاق]]

«والّذینَ إِذا أَنفَقوا لَم یُسرِفوا و لَم یَقتُروا و کانَ بَینَ ذلکَ قَواما». ([[فرقان]]/ ۲۵، ۶۷) خداوند در [[وصف]] [[بندگان]] [[مقرّب]] خود می‌فرماید: آنان هرگاه انفاق * کنند نه اسراف دارند و نه [[سختگیری]]، بلکه در میان این دو، حدّ [[اعتدالی]] را پیش می‌گیرند. منظور از تقتیر در انفاق، [[بخل]] و نپرداختن [[حقوق واجب الهی]] به مستحقان است.<ref>جامع‌البیان، مج ۱۱، ج ۱۹، ص۴۸؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص۲۷۵.</ref> درباره مقصود از اسراف در انفاق، اقوال زیر ذکر شده است: [[انفاق]] در راه [[معصیت]] و [[گناه]]،<ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص۱۱۷؛ تفسیر ماوردی، ج ۴، ص۱۵۵؛ الوجوه والنظائر، ج ۱، ص۶۳.</ref> انفاق از روی [[ریا]] و [[فخرفروشی]]،<ref> التفسیر الکبیر، ج ۲۴، ص۱۰۹؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص۴۴۴.</ref> و [[انفاق]] بیش از حدّ <ref>جامع‌البیان، مج۱۱، ج ۱۹، ص۴۸؛ تفسیر ماوردی، ج ۴، ص۱۵۶؛ مجمع‌البیان، ج ۷، ص۲۸۰.</ref> به‌گونه‌ای که موجب [[ناتوانی]] [[انسان]] از انجام دادن دیگر کارهای [[واجب]] خود شود.

[[خداوند]] در [[آیه]] ۲۱۹ بقره / ۲ به تبیین حد [[اعتدال]] در انفاق پرداخته و می‌فرماید: از تو می‌پرسند: چه چیزی انفاق کنند؟ بگو: از مازاد [[نیازمندی]] خود؛ نیز در آیه ۲۹ [[اسراء]] / ۱۷ برای روشن شدن حدّ اعتدال در انفاق، مَثَلی برای [[پیامبر]]{{صل}} بیان می‌کند که هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن [کنایه از ترک انفاق] و آن را یکسره مگشای که [[نکوهیده]] و [[درمانده]] نشینی.

میان [[نهی]] از [[اسراف]] در [[امور خیر]]، و سفارش به انفاق و [[ایثار]]، هیچ‌گونه تعارضی نیست؛ زیرا مصداق اسراف در امور خیر، جایی است که [[انسان]] بر اثر [[زیاده‌روی]] در عمل خیر، از رسیدگی به امر مهم دیگری فرومانَد یا آن عمل خیر را به‌گونه‌ای برآوَرد که مطلوب خداوند واقع نشود، بر همین اساس، پیامبر{{صل}} می‌فرماید: هرکس نابجا انفاق کند، اسراف کرده و هرکس در جای خود از انفاق روی گرداند [[بخل]] ورزیده است.<ref> مجمع‌البیان، ج ۷، ص۲۸۰.</ref> [[امام صادق]]{{ع}} نیز می‌فرماید: بسا [[فقیری]] که اسرافکارتر از [[ثروتمندان]] باشد؛ زیرا [[فقیر]] اگر انفاق کند، نابجا انفاق کرده است؛ ولی [[ثروتمند]] از آنچه [[خدا]] به او داده انفاق می‌کند.<ref>الکافی، ج ۴، ص۵۵.</ref> اگر عمل خیر به این حدّ برسد دیگر نمی‌توان آن را خیر نامید. آیه ۱۴۱ انعام / ۶ پس از بیان جواز استفاده از ثمره زراعت و [[وجوب]] پرداخت [[حق]] مستحقان، از اسراف نهی می‌کند: «... کُلوا مِن ثَمرِهِ إذا أَثمرَ و ءَاتوا حَقّهُ یَومَ حَصادِهِ و لاَ تُسرِفوا إنّهُ لاَ یُحبُّ المُسرِفین». در [[شأن نزول]] این آیه گفته‌اند: برخی [[مسلمانان]] بیش از حدّ لازم به انفاق می‌پرداختند و خود، در امرار معاش با مشکل مواجه می‌شدند، ازاین‌رو [[خداوند]] [[زیاده‌روی]] در [[انفاق]] را [[نهی]] و [[نکوهش]] می‌کند.<ref>جامع‌البیان، مج ۵، ج ۸، ص۸۱؛ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۳۷۹.</ref> بر همین اساس، [[پیامبر]]{{صل}} [[افراط]] * در انفاق را چون ممانعت از پرداخت حدّ [[واجب]] آن، [[ناپسند]] دانسته است.<ref>تفسیر ماوردی، ج ۲، ص۱۷۸.</ref> البته منظور از اعطای [[حق]] [[مستمندان]]، پرداخت خصوص [[زکات]] واجب نیست؛ زیرا [[سوره انعام]] در [[مکّه]] و پیش از [[نزول]] [[حکم]] زکات نازل شده است، بنابراین، مطلق انفاق به تهیدستان را در بر می‌گیرد.<ref>المیزان، ج ۷، ص۳۶۳ ـ ۳۶۴.</ref> درباره معنای «لاَ تُسرِفوا» در این [[آیه]]، آرای دیگری نیز نقل شده است: [[انفاق]] در راه [[گناه]] و [[معصیت]]،<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص۵۷۹.</ref> ممانعت از پرداخت حق تهیدستان،<ref>تفسیر ماوردی، ج ۲، ص۱۷۸ ـ ۱۷۹.</ref> [[اسراف]] در [[مصرف]] ثمره زراعت،<ref> تفسیر المنار، ج ۸، ص۱۳۸.</ref> قرار دادن سهمی از محصول برای بتها و بتخانه‌ها <ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۳، ص۲۱۴.</ref> و نهی از گرفتن [[مال]] [[مردم]]، بیشتر از حدّ واجب (خطاب به متولّیان [[گرفتن زکات]]).<ref>جامع‌البیان، مج ۵، ج ۸، ص۸۲.</ref>