ابراهیم بن نوبخت: تفاوت میان نسخه‌ها

ابراهیم بن نوبخت (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۵ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۱۱

۱ بایت حذف‌شده ، ‏۲۵ مهٔ ۲۰۲۲

←‏آشنایی اجمالی

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۷٬۶۸۰

ویرایش

@@ خط ۹: / خط ۹: @@
 [[ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت نوبختی]] معروف به [[ابن نوبخت]] از [[خاندان]] معروف [[نوبختی]] بود که شماری از [[علما]] و [[متکلمان]] و [[منجمان]] [[امامیه]] از این خاندان برخاستند. <ref>ریاض العلماء، ج ۶، ص۳۸؛ الکنی والالقاب، ج ۱، ص۹۵.</ref> جد آنها نوبخت از ایرانیانی بود که با [[پذیرش اسلام]] با عنوان منجم و ندیم منصور همواره در کنار او بود. <ref>فرج المهموم، ص۲۱۱ و ۲۱۲.</ref> [[ابراهیم]] نیز [[حکیم]]، [[فیلسوف]] و از متکلمان بنام امامیه و نویسنده کتاب [[الیاقوت (کتاب)|الیاقوت]]، یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های [[کلامی]] موجود [[شیعه]] است. نام و [[نسب]] و عصر او به [[درستی]] روشن نیست و در کتاب‌های کلامی شیعه تنها از او با عنوان ابن نوبخت یاد شده است. <ref>خاندان نوبختی، ص۱۶۷.</ref> گویا نخستین کسی که نام و [[کنیه]] او را ذکر کرده [[علامه حلی]] است که در مقدمه [[انوارالملکوت فی شرح الیاقوت (کتاب)|انوارالملکوت فی شرح الیاقوت]] از او با عنوان [[ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت]] کرده است. <ref>انوارالملکوت، ص۲.</ref> [[افندی]] نام مؤلف الیاقوت را بدون هیچ گونه استنادی، [[اسماعیل بن اسحاق بن ابی‌سهل بن نوبخت]] ذکر کرده<ref>ریاض العلماء، ج ۶، ص۳۸.</ref> و [[سید حسن صدر]] و [[آغابزرگ تهرانی]] نیز به [[پیروی]] از او همین نام را برای مؤلف ذکر کرده‌اند. <ref> تأسیس الشیعه، ص۳۶۴ و الذریعه، ج ۲۵، ص۲۷۱.</ref>
-برخی نیز [[ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق ابی سهل]] گفته‌اند. <ref>الکنی والالقاب، ج ۱، ص۹۴.</ref> در این بین برخی احتمال داده‌اند مؤلف الیاقوت، [[حسن بن حسین بن علی بن عباس بن اسماعیل بن ابی‌سهل بن نوبخت (م. ۴۰۲ق)]] باشد. <ref>مجله کلام اسلامی، ج ۲، ص۲۱.</ref> محقق کتاب انوار الملکوت نیز ابتدا هیچ یک از دو قول [[علامه]] و [[صاحب ریاض]] را بر دیگری ترجیح نداده و می‌‌گوید: اگر [[قرب]] [[عهد]] علامه با مؤلف باعث ترجیح قول او می‌‌شود، تخصص و تبحر نویسنده ریاض نیز در شرح حال نگاری می‌‌تواند باعث ترجیح قول او شود. وی در پایان، قول علامه را پذیرفته است. <ref>انوارالملکوت، مقدمه، ص۷۵ ـ ۷۷.</ref> عصر او را نیز از [[قرن دوم]] تا هفتم [[هجری]] گفته‌اند. [[سید حسن صدر]] با [[اعتقاد]] به اینکه نویسنده الیاقوت، اسماعیل بن نوبخت است و با استناد به گفته [[جاحظ]] که [[ابونواس|ابونُواس]] از سفره اسماعیل بن نوبخت بهره‌مند شده، <ref>البخلاء، ص۱۲۵.</ref> استفاده می‌‌کند که مؤلف در [[قرن دوم هجری]] می‌‌زیسته است. <ref>تأسیس الشیعه، ص۳۶۵ ـ ۳۶۶.</ref> گذشته از اینکه این نام برای مؤلف کتاب الیاقوت مشکوک است، طرح برخی مسائل در کتاب الیاقوت مانند مسئله [[غیبت]] و رد [[شبهات]] مربوط به آن<ref>الیاقوت، ص۷۸.</ref> نشان دهنده این است که مؤلف پس از [[آغاز غیبت کبری]] در سال ۳۲۹هجری به [[نگارش]] کتاب پرداخته است. [[اقبال آشتیانی]] در کتاب [[خاندان نوبختی (کتاب)|خاندان نوبختی]] نیز با استناد به طرح مسئله غیبت و برخی موضوعات دیگر در کتاب، مانند نپذیرفتن [[کلام]] نفسی برای [[خداوند]] و نظریه کسب که گفته شده نخستین بار [[ابوالحسن اشعری]] در سال‌های پایانی عمرش مطرح کرد، یا مبحث [[لذت]] و «اَلَم» که اولین بار [[محمد بن زکریای رازی]] مطرح کرد، [[استنباط]] می‌‌کند که مؤلف دست کم باید کتاب خود را در نیمه اول [[قرن چهارم]] و پس از [[اشعری]] و رازی نوشته باشد؛ نه پیش از آن. <ref>خاندان نوبختی، ص۱۶۸ ـ ۱۷۰.</ref> هرچند برخی از [[پژوهشگران]] معاصر معتقدند این نظریات از ابداعات اشعری و رازی نبوده است. <ref>مجله کلام اسلامی، ج ۲، ص۲۱.</ref> از سویی برخی مانند محقق کتاب الیاقوت با استناد به بعضی دیگر از موضوعات طرح شده در کتاب مانند اینکه [[نوبختی]] [[عقیده]] دارد ملاک و مناط [[حاجت]] ممکن به علت، امکان آن است نه حدوث آن<ref>الیاقوت، ص۳۷.</ref> و [[خواجه نصیرالدین طوسی]] [[معتقد]] است این، عقیده [[فلاسفه]] و [[متکلمان]] متأخر است و همچنین با استناد به [[ادله]] دیگر، نتیجه می‌‌گیرد که مؤلف بین نیمه دوم [[قرن پنجم]] تا نیمه اول از [[قرن هفتم هجری]] [[زندگی]] می‌‌کرده است. <ref>الیاقوت، مقدمه، ص۱۷.</ref>
+برخی نیز [[ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق ابی سهل]] گفته‌اند. <ref>الکنی والالقاب، ج ۱، ص۹۴.</ref> در این بین برخی احتمال داده‌اند مؤلف الیاقوت، [[حسن بن حسین بن علی بن عباس بن اسماعیل بن ابی‌سهل بن نوبخت]] (م.۴۰۲ق) باشد. <ref>مجله کلام اسلامی، ج ۲، ص۲۱.</ref> محقق کتاب انوار الملکوت نیز ابتدا هیچ یک از دو قول [[علامه]] و [[صاحب ریاض]] را بر دیگری ترجیح نداده و می‌‌گوید: اگر [[قرب]] [[عهد]] علامه با مؤلف باعث ترجیح قول او می‌‌شود، تخصص و تبحر نویسنده ریاض نیز در شرح حال نگاری می‌‌تواند باعث ترجیح قول او شود. وی در پایان، قول علامه را پذیرفته است. <ref>انوارالملکوت، مقدمه، ص۷۵ ـ ۷۷.</ref> عصر او را نیز از [[قرن دوم]] تا هفتم [[هجری]] گفته‌اند. [[سید حسن صدر]] با [[اعتقاد]] به اینکه نویسنده الیاقوت، اسماعیل بن نوبخت است و با استناد به گفته [[جاحظ]] که [[ابونواس|ابونُواس]] از سفره اسماعیل بن نوبخت بهره‌مند شده، <ref>البخلاء، ص۱۲۵.</ref> استفاده می‌‌کند که مؤلف در [[قرن دوم هجری]] می‌‌زیسته است. <ref>تأسیس الشیعه، ص۳۶۵ ـ ۳۶۶.</ref> گذشته از اینکه این نام برای مؤلف کتاب الیاقوت مشکوک است، طرح برخی مسائل در کتاب الیاقوت مانند مسئله [[غیبت]] و رد [[شبهات]] مربوط به آن<ref>الیاقوت، ص۷۸.</ref> نشان دهنده این است که مؤلف پس از [[آغاز غیبت کبری]] در سال ۳۲۹هجری به [[نگارش]] کتاب پرداخته است. [[اقبال آشتیانی]] در کتاب [[خاندان نوبختی (کتاب)|خاندان نوبختی]] نیز با استناد به طرح مسئله غیبت و برخی موضوعات دیگر در کتاب، مانند نپذیرفتن [[کلام]] نفسی برای [[خداوند]] و نظریه کسب که گفته شده نخستین بار [[ابوالحسن اشعری]] در سال‌های پایانی عمرش مطرح کرد، یا مبحث [[لذت]] و «اَلَم» که اولین بار [[محمد بن زکریای رازی]] مطرح کرد، [[استنباط]] می‌‌کند که مؤلف دست کم باید کتاب خود را در نیمه اول [[قرن چهارم]] و پس از [[اشعری]] و رازی نوشته باشد؛ نه پیش از آن. <ref>خاندان نوبختی، ص۱۶۸ ـ ۱۷۰.</ref> هرچند برخی از [[پژوهشگران]] معاصر معتقدند این نظریات از ابداعات اشعری و رازی نبوده است. <ref>مجله کلام اسلامی، ج ۲، ص۲۱.</ref> از سویی برخی مانند محقق کتاب الیاقوت با استناد به بعضی دیگر از موضوعات طرح شده در کتاب مانند اینکه [[نوبختی]] [[عقیده]] دارد ملاک و مناط [[حاجت]] ممکن به علت، امکان آن است نه حدوث آن<ref>الیاقوت، ص۳۷.</ref> و [[خواجه نصیرالدین طوسی]] [[معتقد]] است این، عقیده [[فلاسفه]] و [[متکلمان]] متأخر است و همچنین با استناد به [[ادله]] دیگر، نتیجه می‌‌گیرد که مؤلف بین نیمه دوم [[قرن پنجم]] تا نیمه اول از [[قرن هفتم هجری]] [[زندگی]] می‌‌کرده است. <ref>الیاقوت، مقدمه، ص۱۷.</ref>
 بنابراین از آنچه گفته شد و از [[تأمل]] در این موضوع که [[ابن ابی الحدید معتزلی]] پیش از [[علامه]]، نخستین بار به شرح الیاقوت پرداخت، <ref>خاندان نوبختی، ص۱۷۰؛ الذریعه، ص۲۵، ص۲۷۲.</ref> می‌‌توان به طور تقریب بیان کرد که مؤلف بین [[قرن چهارم]] که مبحث [[غیبت امام]] به طور جدی مطرح بوده تا نیمه نخست [[قرن هفتم]] [[زندگی]] می‌‌کرده است. نکته باقیمانده این است که علامه در هنگام ذکر نام او با تعبیر {{عربی|"شیخنا الأقدم وامامناالاعظم"}} از او یاد کرده<ref>انوارالملکوت، ص۲.</ref> و تعبیر «اقدم» می‌‌رساند که نویسنده الیاقوت باید قرن‌ها پیش از علامه زندگی کرده باشد و این با قول بسیاری از منابع مبنی بر درگذشت او در سال ۳۱۰ هجری<ref>رسائل و مقالات، ج ۱، ص۳۴۱.</ref> یا نوشته شدن این کتاب در حدود ۳۴۰ هجری <ref>مستدرکات اعیان الشیعه، ج ۷، ص۱۲.</ref> و [[حیات]]<ref>اعیان الشیعه، ج ۱، ص۱۳۵.</ref> یا [[وفات]] او در [[میانه]] [[قرن چهارم هجری]]<ref>ریحانه الادب، ج ۶، ص۲۴۷.</ref> سازگاری دارد. کتاب الیاقوت (فص الیاقوت) <ref>اعیان الشیعه، ج ۲، ص۱۱۰.</ref> موجود است و به چاپ رسیده است. شایان ذکر است که [[نوبختی]] فصل پایانی کتاب خود را به [[احکام]] [[مخالفان]] و [[خلود]] یا عدم خلود آنها در [[دوزخ]] اختصاص داده که این فصل در چاپ موجود از الیاقوت و شرح آن انوار الملکوت وجود ندارد؛ ولی برخی از [[پژوهشگران]]، این فصل را با شرح آن از روی نسخه خطی انوارا لملکوت که در [[سال ۷۵۴ هجری]] نوشته شده و به کتابخانه [[آستان قدس رضوی]] متعلق است، استخراج کرده و در مجله [[کلام اسلامی]] به چاپ رسانده‌اند. غیر از الیاقوت اثر دیگر نوبختی، کتاب الابتهاج در [[اثبات]] [[لذت]] [[عقلی]] برای [[خدای متعال]] است. نوبختی در الیاقوت در بحث اینکه [[خداوند متعال]] به سبب [[علم]] خویش به کمال نامتناهی خود ابتهاج و لذت دارد، می‌‌گوید: در این موضوع کتابی مستقل به نام الابتهاج نوشته ام. <ref>الیاقوت، ص۴۴.</ref> علامه در شرح [[کلام]] نوبختی اشاره می‌‌کند که این کتاب به دست او نرسیده است. <ref>انوارالملکوت، ص۱۰۴.</ref> اکنون نیز از این کتاب اثری نیست.<ref> [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]]، ج۲، ص۵۴ - ۵۶.</ref>