آیه ولایت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

# [[حصر]] {{متن قرآن|إِنَّمَا}}: کلمۀ {{متن قرآن|إِنَّمَا}} از ادات [[حصر]] است و بر [[ولایتی]] خاص که به [[خداوند]] اختصاص دارد و برای دیگران با [[اذن]] و [[مشیت الهی]] ثابت می‎شود<ref>مجمع البیان، ج۴ـ۳، ص۲۱۱؛ الذخیرة فی علم الکلام، ص۴۳۹ـ۴۴۰؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۳۰۲ـ۳۰۳.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[آیه ولایت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «آیه ولایت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی ج۱]]، ص ۱۰۶-۱۱۱.</ref> [[ولایت]] در [[آیه]] به معنای [[نصرت]] و [[محبت]] نیست؛ زیرا [[لزوم]] [[یاری]] کردن و [[محبت]] [[مؤمنان]] به همدیگر از لوازم [[بدیهی]] [[ایمان]] و مورد [[اجماع]] [[مسلمانان]] است چنانکه آیۀ {{متن قرآن|الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}<ref>«و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref> نیز بر آن دلالت می‌‎کند<ref>تفسیر کبیر، ج۱۲، ص۳۰؛ مصباح الهدایة فی اثبات الولایة، ص۳۲۰ـ۳۲۱.</ref>.

#[[ابوعلی جبایی]] گفته است: «آیه در شأن جماعتی از [[صحابه]] نازل گردیده که [[فریضه]] نماز و زکات را پیوسته به جای می‌آوردند، و در [[زمان]] نزول آیه در حال [[رکوع]] بودند، و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از نظر [[مالی]] در شرایطی نبود که زکات بر او [[واجب]] باشد»<ref>المغنی، الإمامة، ج۱، ص۱۳۷.</ref>.

#[[فخرالدین رازی]] گفته است: «استدلال [[شیعه]] به آیه بر [[امامت علی]]{{ع}} به اینکه آیه در شأن او نازل شده است، پذیرفته نیست، زیرا به [[اعتقاد]] اکثر [[مفسران]] آیه در [[حق]] عموم [[امت]] نازل شده است»<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۳۰.</ref>.

[[فخر رازی]] می‌نویسد: {{عربی|وهو أن اللائق بعلي أن یكون مستغرق القلب بذکر الله حال ما يكون في الصلاة، والظاهر أن من كان كذلك فإنه لا یتفرغ لاستماع كلام الغير و لفهمه، و لهذا قال تعالى:}} {{متن قرآن|الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«(همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۱.</ref> {{عربی|ومن كان قلبه مستغرقاً في الفكر كيف يتفرغ لاستماع كلام الغير}}<ref>مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۳۸۶.</ref>.<ref>[[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ولایت و امامت در قرآن (کتاب)|ولایت و امامت در قرآن]]، ص:۳۵-۳۶.</ref>

کلمه {{متن قرآن|إِنَّمَا}} در صدر آیه، مفید [[حصر]] است و معنایش این است: فقط [[خدا]] و [[رسول]] و مؤمنینی که دارای صفات مذکوره در آیه هستند، [[ولیّ]] شما می‌باشند و دلیل بر افاده حصر، [[اجماع]] [[علماء]] [[ادبیات عرب]] است<ref>یکی از قرائنی که بر این معنا دلالت دارد این است که ولایت امیرالمؤمنین{{ع}} ولایت خدا و رسول خدا{{صل}} قرار داده شده؛ زیرا {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} عطف به {{متن قرآن|اللَّهُ وَرَسُولُهُ}} است و معطوف در حکم معطوف علیه می‌باشد، یعنی همان معنایی که برای ولایت خدا و رسول خدا{{صل}} محقق است، برای {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} یعنی امیرالمؤمنین{{ع}} نیز ثابت می‌باشد. مشهور میان خاصّه و عامّه این است که: استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد جایز نیست و اگر معنی دیگری اراده شود، این محذور لازم آید که خصم به آن ملتزم نیست. (یعنی کلمه «ولی» در آیه شریفه در هر سه مورد - خدا و رسول و {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} - به یک معناست و اگر «ولی» در {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} معنایی غیر از «ولی» در خدا و رسول بدهد، محذور استعمال لفظ واحد «که لفظ ولی باشد» در بیشتر از یک معنا خواهد بود که خود عامه به آن ملتزم نیستند.) قرینه دیگر ضمیر «کم» در {{متن قرآن|وَلِيُّكُمُ}} می‌باشد که خطاب به جمیع مؤمنین است؛ زیرا مرجع آن {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا}} است که در آیه قبل می‌باشد. و بحث در این که آیا خطابات قرآنی مخصوص مشافهین و موجودین در زمان خطاب است و در باقی مکلّفین به ادلّه اشتراک تکلیف ثابت می‌شود یا خطاب به جمیع مکلّفین تا روز قیامت می‌باشد - چنان که در علم اصول مطرح است - ضرری به مدعای ما که عمومیّت خطاب به مؤمنین است، نمی‌زند. پس امیرالمؤمنین{{ع}}، ولایتِ (به معنایی که ذکر خواهد شد) بر جمیع طبقات مؤمنین تا روز قیامت دارد و مطلوب ما هم همین است. مقدس اردبیلی می‌فرماید: لا شک که الله تعالی در این آیه شریفه اظهار عنایت بی‌غایت خود درباره شاه ولایت فرموده، به کلمه‌ای که خود و رسول خود را به آن وصف نموده، او را نیز به همان کلمه وصف فرموده تا همه کس بدانند که چنانچه حق تعالی صاحب اختیار دین و دنیاست و چنانچه رسول او مطاع و اولی بالتصرّف است، آن حضرت نیز به همان صفت موصوف و حاکم و آمر و ناهی و واجب الاطاعه است و تخلّف از فرموده او مثل تخلّف از فرموده خدا و رسول اوست. حدیقة الشیعة، ص۴۲.</ref>.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۶.</ref>

کلمه «ولیّ» در [[آیه]] به معنای اولی بالتصرّف است، یعنی [[خدا]] و [[رسول]] و کسانی که آن اوصاف را دارند، از خود شما نسبت به [[مال]] و [[جان]] شما سزاوارترند و [[صاحب اختیار]] شما هستند. و دلیل بر این معنا همان استعمالات اهل لغت است<ref>عرب می‌گوید: {{عربی|السلطان ولیّ مَن لا ولیّ له}} یعنی سلطان سرپرست و اولی بالتصرف کسی است که ولی و سرپرستی ندارد. و می‌گوید: «ولیّ الدم» یعنی کسی که اولویت دارد به این مقتول و مسئول است و سرپرستی دارد. و یا ولیّ میت که به همین معنا است. در حدیث داریم: {{متن حدیث|أَيُّمَا امْرَأَةٍ نَكَحَتْ بِغَيْرِ إِذْنِ وَلِيِّهَا فَنِكَاحُهَا بَاطِلٌ‌}} در این جا هم ولیّ زن یعنی پدر و جدّ پدری او که شرعا ولایت و سرپرستی او را به عهده دارند. پس معنای حدیث این می‌شود: هر زنی بدون اجازه ولیّ خود که اولی بالتصرف و سرپرست اوست ازدواج نماید، ازدواجش باطل است. لفظ «ولیّ» اگر چه گفته شده: در لغت به معنای ناصر و محبّ نیز آمده است و لکن مثل ولایت و سایر مشتقاتش وقتی مطلق و بی‌قرینه بیاید، منصرف به همان معنای معهود از ولایت و اولویّت و احقّیت به امّت است.</ref>.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۷.</ref>

اگر درخت‌ها قلم و دریاها مرکب و [[جنیان]] حساب کننده و [[انسان‌ها]] نویسنده باشند نمی‌توانند [[فضائل امیرالمؤمنین]] را بنویسند<ref>{{متن حدیث|قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} لَوْ أَنَّ الرِّيَاضَ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرَ مِدَادٌ وَ الْجِنَّ حُسَّابٌ وَ الْإِنْسَ كُتَّابٌ مَا أَحْصَوْا فَضَائِلَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ{{ع}}}}؛ المناقب خوارزمی، ص۳۲، حدیث ۱؛ ص۳۲۸، حدیث ۳۴۱؛ و انظر: کفایة الطالب، ص۲۵۱؛ فرائد السمطین، ج۱، ص۱۶؛ ینابیع المودة، ج۲، ص۲۵۴، حدیث ۷۱۳؛ کشف الغمة، ج۱، ص۱۱۲ طبع القدیم؛ بحار الانوار، ج۴۰، ص۴۹؛ ج۳۸، ص۱۹۷.</ref>.<ref>[[سید قاسم علی‌احمدی|علی‌احمدی، سید قاسم]]، [[حقانیت در اوج مظلومیت ج۱ (کتاب)|حقانیت در اوج مظلومیت ج۱]]، ص ۲۵۸.</ref>

اگر بر این معنی قابل حمل نبود، بناچار باید بر معنای [[تدبیر امور]] حمل کرد اما این که مقصود از آن بعض، [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} است، این است که تمام کسانی که ولایت در آیه را بر همین معنی گرفته‌اند بر این باورند که تنها مصداق آیه، امیرالمؤمنین علی{{ع}} است؛ زیرا تنها او در حال [[رکوع]] انگشتری را به [[فقیر]] داده است<ref>الذخیره، ص۴۴۲ - ۴۳۸.</ref>.<ref>[[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[آیات ولایت در قرآن ج۱ (کتاب)|آیات ولایت در قرآن ج۱]]، ص ۱۲۹.</ref>

[[خداوند]] در این آیه «[[ولایت]]» را برای عده‌ای {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} [[اثبات]] کرده و مشخصه آن عده را دادن [[زکات]] در حال [[رکوع]] قرار داده است؛ {{متن قرآن|وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} وقتی ثابت شد که «ولایت» در این آیه برای کسی که در حال رکوع زکات داده [[واجب]] شده است، از این که هیچ کس به جز [[امیر المؤمنین علی]]{{ع}} از [[مسلمانان]] ادعا نکرده است در حال رکوع زکات داده باشد، روشن می‌شود که مقصود از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} علی{{ع}} است و هرگاه «[[ولایتی]]» که در آیه برای [[خدا]] و [[رسول خدا]]{{صل}} ثابت است، برای علی{{ع}} نیز به همان گونه ثابت شد، [[امامت]] آن [[حضرت]] واجب است؛ زیرا [[ولایت خدا]] و رسول خدا{{صل}} بر [[خلق]] [[اطاعت]] کردن است وولایت برای [[حضرت امیر]]{{ع}} نیز همین گونه خواهد بود<ref>المسائل العکبریه، سلسله مؤلفات الشیخ المفید، ج۶، ص۵۰.</ref>.<ref>[[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[آیات ولایت در قرآن ج۱ (کتاب)|آیات ولایت در قرآن ج۱]]، ص ۱۳۱.</ref>

{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۲۱۰؛ المیزان، ج۶، ص۲۱ و منابع دیگر.</ref>.

#[[عقل]]: علامه حلی، دراین باره می‌گوید: لفظ «انّ» برای اثبات است و «ما» قبل از ترکیب برای [[نفی]] است و این نفی و اثبات نمی‌شود که به یک چیز تعلق گیرد و نمی‌شود که نفی را بر آنچه {{متن قرآن|إِنَّمَا}} بر سرش آمده نسبت داد و اثبات را بر آنچه در [[کلام]] نیامده است نسبت داد؛ بنابراین تنها راه عقلایی، با توجه به ادعای اجماع بر دلالت {{متن قرآن|إِنَّمَا}} بر حصر این است که اثبات به آنچه در کلام آمده است نسبت داده شود و نفی به آنچه در کلام نیامده است نسبت داده شود و معنای حصر نیز همین است<ref>کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ص۳۹۴.</ref>.

بنابراین اگر بر این معنا قابل حمل نبود به ناچار باید بر معنای [[تدبیر امور]] حمل گردد. مقصود از آن بعض نیز، [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} می‌باشد. تمام کسانی که [[ولایت]] در [[آیه]] را به همین معنا گرفته‌اند بر این باورند که تنها مصداق آیه، امیرمؤمنان علی{{ع}} می‌باشد؛ زیرا تنها او در حال [[رکوع]] انگشتری را به [[فقیر]] داده است<ref>علی بن الحسین الشریف المرتضی، (علم الهدی)، الذخیرة، ص۴۳۸-۴۴۰.</ref>.<ref>[[محمد ساعدی|ساعدی، محمد]]، [[آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار (کتاب)|آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار]]، ص ۱۲۴.</ref>

شیخ مفید در تقریر [[استدلال]] به این آیه می‌نویسد: خداوند در این [[آیه ولایت]] را برای عده‌ای {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} [[اثبات]] کرده و نشانه این عده را دادن [[زکات]] در حال رکوع قرار داده است، {{متن قرآن|وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}. وقتی ثابت شد که در این آیه، ولایت برای کسی که در حال رکوع زکات داده [[واجب]] شده است، از طرفی هیچ کس از [[مسلمانان]] ادعا نکرده است که به جز [[امیر مؤمنان]] کسی در حال رکوع زکات داده باشد، روشن می‌شود که مقصود از {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا}} علی{{ع}} می‌باشد و هرگاه [[ولایتی]] که در آیه برای [[خدا]] و [[رسول خدا]]{{صل}} ثابت است برای علی{{ع}} نیز به همان‌گونه ثابت شد [[امامت]] آن [[حضرت]] واجب خواهد بود؛ زیرا [[ولایت خدا]] و رسول خدا{{صل}} بر [[خلق]] به معنای [[اطاعت]] کردن از آنان است؛ از این‌رو ولایت برای حضرت نیز همین گونه خواهد بود<ref>محمد بن نعمان العکبری شیخ مفید، المسائل العکبریه (سلسله مؤلفات شیخ مفید)، ج۶، ص۵۰.</ref>.<ref>[[محمد ساعدی|ساعدی، محمد]]، [[آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار (کتاب)|آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار]]، ص ۱۲۶.</ref>

#[[پرونده:440259451.jpg|22px]] [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[آیه ولایت - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «آیه ولایت»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه کلام اسلامی ج۱''']]