نمایش مبدأ برای ابراهیم بن حکم فزاری در تراجم و رجال

{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = ابراهیم بن حکم فزاری | عنوان مدخل  = ابراهیم بن حکم فزاری | مداخل مرتبط = [[ابراهیم بن حکم فزاری در تراجم و رجال]] | پرسش مرتبط  = }}
== مقدمه ==
ابراهیم بن حکم در سند ۱ [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]] به نقل از کتاب [[تأویل الآیات الظاهرة]] یاد شده: 

{{متن حدیث|قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ اَلْعَبَّاسِ رَحِمَهُ اَللَّهُ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حُرَيْثِ بْنِ مُحَمَّدٍ اَلْحَارِثِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ اَلْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ اَلسُّدِّيِّ عَنْ أَبِي مَالِكٍ عَنْ اِبْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَوْلُهُ {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا}}<ref>و آنان که می‌گویند: پروردگارا! به ما از همسران و فرزندانمان روشنی دیدگان ببخش و ما را پیشوای پرهیزگاران کن سوره فرقان، آیه ۷۴.</ref> اَلْآيَةِ نَزَلَتْ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۴۴۷ به گزارش از تأویل الآیات الظاهره، ص۳۸۱.</ref>.

===یادآوری===
در منبع اصلی یعنی تأویل الآیات الظاهرة<ref>ر. ک: تأویل الآیات الظاهره، ص۳۸۱.</ref> در [[سند روایت]] به جای {{عربی|"ابراهيم بن الحكم عن ظهير"}}، {{عربی|"ابراهيم بن الحكم بن ظهير"}} یاد شده؛ چنان که در [[تفسیر البرهان]] نیز به جای «عن»، کلمه «بن» ضبط شده؛ یعنی {{عربی|"ابراهيم بن الحكم بن ظهير"}}<ref>ر. ک: البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۵۵، ح۷۸۵۶.</ref>.

بر این اساس، در سند روایت تفسیر کنز الدقائق تصحیف رخ داده و نام [[راوی]] ابراهیم بن حکم بن ظهیر است و مؤید وقوع تصحیف در سند مذکور، این است که مشابه همین سند، در سند روایتی دیگر از تفسیر کنز الدقائق گزارش، و در آن ابراهیم بن حکم بن ظهیر ثبت شده: {{متن حدیث|قَالَ أَيْضاً حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبَّاسٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ السُّدِّيِّ عَنْ عَبْدِ خَيْرٍ عَنْ عَلِيٍّ {{ع}} قَالَ: كُنْتُ أَوَّلَ مَنْ نَاجَى رَسُولَ اللَّهِ {{صل}}...}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۳، ص۱۴۲.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۶۴-۲۶۵.</ref>

== ابراهیم بن حکم بن ظهیر ==
ابراهیم بن حکم بن ظهیر<ref>ر. ک: أ. منابع [[شیعی]]: [[رجال النجاشی]]، ص۱۵، ش۱۵؛ [[الفهرست]] ([[طوسی]])، ص۱۰، ش۴؛ معالم العلماء، ص۴۱، ش۹؛ [[الرجال]] ([[ابن داوود]])، ص۱۳، ش۱۵؛ [[نقد الرجال]]، ج۱، ص۵۸، ش۵۹؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۲۱، ش۱۳۳۵؛ [[تنقیح المقال]]، ج۳، ص۳۷۱، ش۲۲۴؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۳۶، ش۱۹۵؛ الذریعه ج۷، ص۱۸۳، ش۹۳۵؛ مستدکات [[علم رجال الحدیث]]، ج۱، ص۱۴۰، ش۱۹۷؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۹۶، ش۱۳۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۱۷۲، ش۸۶؛ [[تهذیب]] المقال، ج۱، ص۲۶۲، ش۱۵؛ موسوعة مؤلفی الإمامیه، ج۱، ص۲۰۷.
ب. منابع [[سنی]]: الجرح و التعدیل، ج۲، ص۹۴، ش۲۵۳؛ المغنی فی الضعفاء، ج۱، ص۲۳، ش۶۵؛ [[میزان]] الاعتدال، ج۱، ص۲۷، ش۷۳؛ لسان [[المیزان]]، ج۱، ص۴۹، ش۱۱۳؛ [[تنزیه]] الشریعة المرفوعه، ج۱، ص۲۱، ش۱۸.</ref> در سند ۳ [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر. ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۴۱۲، ج۱۲، ص۶۳، ج۱۳، ص۱۴۲.</ref> به نقل از [[تفسیر مجمع البیان]]، [[تفسیر فرات (کتاب)|تفسیر فرات]] [[فرات بن ابراهیم کوفی]] و [[تأویل الآیات الظاهرة]] قرار گرفته؛ مانند:

{{متن حدیث|وَ رَوَى أَبُو الْقَاسِمُ الْحَسْكَانِيُّ فِي شَوَاهِدِ التَّنْزِيلِ بِالْإِسْنَادِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَكَمِ بْنِ جُبَيْرٍ عَنْ أَبِي بُرْدَةَ الْأَسْلَمِيِّ قَالَ: دَعَا رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} بِالطَّهُورِ وَ عِنْدَهُ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ {{ع}} فَأَخَذَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} بِيَدِ عَلِيٍّ {{ع}} بَعْدَ مَا تَطَهَّرَ فَأَلْزَقَهَا بِصَدْرِهِ ثُمَّ قَالَ {{متن قرآن|إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ}}<ref>و کافران می‌گویند: چرا نشانه‌ای از پروردگارش بر او فرو فرستاده نشده است؟ تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و هر گروهی رهنمونی دارد سوره رعد، آیه ۷.</ref> یعنی نفسه؛ ثُمَّ رَدَّهَا إِلَى صَدْرِ عَلِيٍّ {{ع}} ثُمَّ قَالَ {{متن قرآن|وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ}}<ref>و کافران می‌گویند: چرا نشانه‌ای از پروردگارش بر او فرو فرستاده نشده است؟ تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و هر گروهی رهنمونی دارد سوره رعد، آیه ۷.</ref> ثُمَّ قَالَ إِنَّكَ مَنَارَةُ الْأَنَامِ وَ رَايَةُ الْهُدَى وَ أَمِيرُ الْقُرَى أَشْهَدُ عَلَى ذَلِكَ أَنَّكَ كَذَلِكَ}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۴۱۲ به گزارش از شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۹۲ - ۱۳۹۳ ح۴۱۴.</ref>.

در یک سند {{عربی|"إبراهيم بن الحكم، عن ظهير"}} یاد شده که تصحیف است<ref>ر. ک: عنوان ابراهیم بن الحکم؛ تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۴۴۷.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۶۶-۲۶۷.</ref>

== شرح حال [[راوی]] ==
این عنوان در کتب رجالی [[عامه]] و [[خاصه]] ذکر شده و اطلاعاتی درباره وی ارائه کرده‌اند:

[[نجاشی]]: {{عربی|"إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری<ref>یادآوری: حاکم حسکانی در یکی از اسناد خود نام این راوی را با پسوند العامری ثبت کرده است. (ر. ک: شواهد التنزیل، ج۲، ص۲۹۶).</ref>؛ أبو إسحاق؛ ابن صاحب التفسیر عن السدی. له کتب: منها کتاب الملاحم، و کتاب الخطب، أخبرنا محمد بن جعفر قال: حدثنا أحمد بن محمد بن سعید قال: حدثنا یحیی بن زکریا بن شیبان عن إبراهیم بکتبه"}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۵، ش۱۵.</ref>.

[[شیخ طوسی]]: {{عربی|"إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری، أبو إسحاق، ابن [خ ل] صاحب التفسیر عن السدی. صنف لنا [خ ل] کتباً، منها کتاب الملاحم، و کتاب الخطب، خطب علی {{ع}}. أخبرنی بهما أحمد بن محمد بن موسی، قال: أخبرنا أحمد بن محمد بن سعید، قال: حدثنی یحیی بن زکریا بن شیبان، عن إبراهیم ابن الحکم"}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۱۰، ش۴.</ref>.

در بعضی از [[نسخ]] الفهرست به جای «ابن صاحب التفسیر»، «صاحب التفسیر» آمده و کلمه «ابن» از آغاز آن حذف شده است.

[[علامه]] [[سید محسن امین]]: {{عربی|إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری أبو إسحاق، صاحب التفسیر عن السدی کذا فی الفهرست و فی کتاب النجاشی و غیره ابن صاحب التفسیر}}<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۳۶، ش۱۹۵.</ref>.

از بعضی قرائن می‌‌توان استظهار کرد که ضبط «ابن صاحب التفسیر» در [[رجال نجاشی (کتاب)|رجال نجاشی]] و بعضی نسخه‌های الفهرست درست است:
# کسی که [[تفسیر]] [[سدی]] را [[روایت]] کرده، «حکم بن ظهیر» است؛ نه پسرش «ابراهیم»؛ زیرا ابراهیم در تمام [[روایات]] تفسیری‌اش از سدی، آنها را به واسطه پدرش حکم بن ظهیر نقل کرده است<ref>ر. ک: تفسیر فرات الکوفی، ص۴۰۲ - ۴۰۳، ح۵۳۷؛ تأویل الآیات الظاهره، ص۳۸۱؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۳۳، ح۱۴۳، ج۲، ص۲۹۶، ح۹۲۹.</ref>.
# [[رجالیان اهل سنت]] در ترجمه «حکم بن ظهیر» [[پدر]] «ابراهیم بن حکم»، با تعبیر {{عربی|"روي عن السدي"}} به این مطلب تصریح کرده‌اند<ref>ر. ک: التاریخ الکبیر، ج۲، ص۳۴۵، ش۲۶۹۴؛ ضعفاء العقیلی، ج۱، ص۲۵۹، ش۳۱۶؛ الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۱۸، ش۵۵۰.</ref>.

===یادآوری===
«سدی» به دو نفر اطلاق می‌گردد:
# [[محمد بن مروان بن عبدالله بن اسماعیل بن عبدالرحمن]] که به «سدی صغیر» مشهور است.
# [[اسماعیل بن عبدالرحمن سدی کوفی]]؛ که به «سدی کبیر» و صاحب التفسیر معروف است و همان کسی است که حکم بن ظهیر از او [[روایت]] می‌کند<ref>{{متن حدیث|اسماعیل بن عبدالرحمان بن أبی کریمة السدی أبو محمد القرشی الکوفی الأعور... ، أصله حجازی، سکن الکوفة،... و هو السدی الکبیر... ، روی عنه:... الحکم ابن ظهیر}}؛ (تهذیب الکمال، ج۳، ص۱۳۲ - ۱۳۳، ش۴۶۲).</ref>.

[[شیخ طوسی]]: {{عربی|"إسماعیل بن عبدالرحمن السدی أبو محمد القرشی المفسر الکوفی"}}<ref>رجال الطوسی، ص۱۶۰، ش۱۸۰۱.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۶۷-۲۶۹.</ref>

== [[اتحاد]] مترجم له با [[ابواسحاق فزاری]] صاحب السیر ==
[[علامه شوشتری]] با توجه به این [[کلام]] [[ابن قتیبه]] در [[المعارف (کتاب)|المعارف]]: {{عربی|"أبو إسحاق الفزاری صاحب السیر هو: إبراهیم بن محمد بن الحارث بن أسماء بن خارجة. کان خیراً فاضلاً، غیر أنه کان کثیر الغلط فی حدیثه"}}<ref>المعارف، ص۵۱۴؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۱۷۳، ش۸۶.</ref> احتمال داده که این شخص همان مترجم له باشد، چون:
# هر دو در نام، [[کنیه]] و [[لقب]] اشتراک دارند.
# هر دو [[عامی‌مذهب]] هستند.
# امکان [[تحریف]] کلمه [[تفسیر]] به [[سیر]] به جهت شباهت در حروف وجود دارد<ref>{{عربی|و حیث إن کلا منهما أبو إسحاق الفزاری و إسمه إبراهیم وعامی یحتمل کون الأصل فیهما واحدا بأن یکون صاحب التفسیر محرف صاحب السیر لقربهما فی الخط}}؛ (قاموس الرجال، ج۱، ص۱۷۳، ش۸۶).</ref>؛ لکن در ادامه، تغایر دو عنوان را برمی‌گزیند و می‌نویسد: {{عربی|"لکن الظاهر تغایرهما"}}<ref>قاموس الرجال، ج۱، ص۱۷۴، ش۸۶.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۶۹.</ref>

== تحقیق ==
احتمال [[اتحاد]] به چند دلیل پذیرفته نیست:
# '''[[اختلاف]] در نام [[پدر]] و جد:''' گرچه هر دو نفر در اسم، (هر دو ابراهیم) و [[کنیه]]، (هر دو ابواسحاق) و [[لقب]]، (هر دو فزاری) یکسان هستند و هر دو [[اهل]] کوفه‌اند، در نام پدر و جد با هم [[اختلاف]] دارند: یکی «ابراهیم بن حکم بن ظهیر» و دیگری «ابراهیم بن محمد بن حارث» است.
# '''اختلاف در توثیق و [[تضعیف]]:''' هر دو نفر در کتب رجالی [[اهل سنت]] یاد شده‌اند؛ با این تفاوت که ابراهیم بن حکم بن ظهیر را تضعیف و منکر الحدیث معرفی؛ ولی ابراهیم بن محمد بن حارث را با تعابیر بلندی تعریف و توثیق کرده‌اند. [[ابن حجر]] درباره ابراهیم بن حکم بن ظهیر:{{عربی|"إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الکوفی شیعی، جلد. له عن شریک و قال أبوحاتم کذاب روی فی مثالب معاویة فمزقنا ما کتبنا عنه، و قال الدارقطنی ضعیف انتهی"}}<ref>لسان المیزان، ج۱، ص۴۹، ش۱۱۳.</ref>. [[رجالیان]] دیگر اهل سنت با همین [[ادبیات]] از ابراهیم بن حکم بن ظهیر یاد کرده؛ ولی درباره ابراهیم بن محمد بن حارث؛ صاحب السیر نوشته‌اند: {{عربی|"إبراهیم بن محمد بن الحرث بن أسماء بن خارجة بن حصن بن حذیفة الفزاری أبو إسحاق الکوفی ثم المصیصی الحافظ أحد الأعلام... ؛ قال أبو حاتم: ثقة مأمون إمام؛ قال العجلی: صاحب سنة إذا دخل الثغر رجل مبتدع أخرجه؛ کثیر الحدیث؛ فقیه. قال الفضیل ابن عیاض: رأیت النبی فی النوم و إلی جنبه فرجة فذهبت لأجلس فقال هذا مجلس أبی إسحاق الفزاری"}}<ref>خلاصة تذهیب تهذیب الکمال، ص۲۰.</ref>.
# '''اختلاف در طبقه:''' ابراهیم بن محمد بن حارث در سال ۱۸۵ یا ۱۸۶ یا ۱۸۸ (ق)<ref>خلاصة تذهیب تهذیب الکمال، ص۲۰ - ۲۱.</ref> [[وفات]] کرد و ابراهیم بن حکم بن ظهیر گرچه به [[تاریخ]] وفات وی تصریح نشده، پدرش حکم بن ظهیر در سال ۱۸۰ (ق) وفات کرده و [[یحیی بن زکریا بن شیبان کندی]] که در [[سال ۲۶۷]] (ق)<ref>یحیی العلاف؛ کان حیاً ۲۶۷ ق. (معجم المؤلفین، ج۱۳، ص۱۹۸).</ref> زنده بوده، از [[شاگردان]] وی است، بنابراین ابراهیم بن محمد بن حارث با [[پدر]] (حکم بن ظهیر) هم طبقه هستند؛ نه با پسر. (ابراهیم بن حکم بن ظهیر).
# '''[[اختلاف]] در استاد و [[شاگرد]]:''' درباره استادان و شاگردان ابراهیم بن محمد بن حارث، [[ابواسحاق فزاری]] نوشته‌اند:
##{{عربی|"روی عن حمید الطویل و أبی طوالة و أبی إسحاق السبیعی والأعمش و موسی بن عقبة و یحیی بن سعید الأنصاری و مالک و شعبة و الثوری و جماعة؛ و عنه معاویة بن عمرو الأزدی، و زکریا بن عدی، و الأوزاعی و هو من شیوخه، و أبو أسامة، و محمد بن سلام البیکندی، و ابن المبارک و محمد بن کثیر المصیصی، و المسیب ابن واضح و غیرهم}}<ref>تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۳۱ - ۱۳۲، ش۲۷۱.</ref>.
## درباره استادان ابراهیم بن حکم بن ظهیر نوشته‌اند: {{عربی|"إبراهیم بن الحکم بن ظهیر أبو إسحاق، قدم الری روی عن أبیه، و شریک بن عبدالله، و علی بن عابس، و علی بن هاشم بن البرید، و محمد بن فضیل"}}<ref>الجرح و التعدیل، ج۲، ص۹۴ - ۹۵، ش۲۵۳.</ref>.
## همچنین برخی از شاگردان وی [[فضل بن یوسف جعفی]]، [[محمد بن مروان قطان]]<ref>أخبار القضاه، ج۱، ص۱۶ و ۱۹.</ref> و یونس هستند<ref>تاریخ جرجان، ص۲۴۴، ش۳۹۴.</ref>.
# '''اختلاف در محل سکونت:''' گرچه هر دو نفر (ابراهیم بن حکم و ابراهیم بن محمد) [[کوفی]] هستند، ابراهیم بن حکم بن ظهیر ساکن [[ری]]<ref>{{عربی|"إبراهیم بن الحکم بن ظهیر أبو إسحاق قذم الری روی... ؟ کتب عنه أبی بالری"}}؛ (الجرح و التعدیل، ج۲، ص۹۴ - ۹۵، ش۲۵۳).</ref>؛ ولی ابراهیم بن محمد بن حارث ساکن [[شام]] بوده است<ref>{{عربی|... نزل الشام و سکن المصیصة}}؛ (تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۳۱، ش۲۷۱).</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۰-۲۷۲.</ref>

== [[اتحاد]] مترجم له با [[ابراهیم فزاری منجم]] ==
[[سید بن طاووس]] در کتاب [[فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم (کتاب)|فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم]] که درباره [[علم نجوم]] تألیف کرده، فصلی را به معرفی [[دانشمندان]] [[شیعی]] اختصاص داده که در علم نجوم تبحر داشته‌اند: {{عربی|"و ممن ظهر علیه علم النجوم من الشیعة إبراهیم الفزاری صاحب القصیدة فی النجوم و کان منجما للمنصور فی زمنه"}}<ref>فرج المهموم، ص۱۲۸.</ref>؛ {{عربی|"و حکی المسعودی فی کتاب مروج الذهب فی جملة أخبار القاهر: أن المنصور کان أول خلیفة من بنی العباس بالغ فی تقریب المنجمین و العمل بأحکام النجوم... و کان معه من المنجمین إبراهیم الفزاری المنجم الشیعی صاحب القصیدة فی النجوم"}}<ref>فرج المهموم، ص۲۰۸.</ref>.

===یادآوری===
[[مسعودی]] در [[مروج الذهب و معادن الجوهر (کتاب)|مروج الذهب و معادن الجوهر]] بی‌اشاره به [[مذهب]] ابراهیم فزاری در شرح حال [[منصور دوانیقی]] می‌نویسد: {{عربی|"و کان أول خلیفة قرب المنجمین و عمل بأحکام النجوم... و کان معه... إبراهیم الفزاری المنجم، صاحب القصیدة فی النجوم و غیر ذلک"}}<ref>مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۴، ص۲۲۳. ظاهراً دیگر نسخه‌های این کتاب نیز به همین شکل نوشته شده و کلمه الشیعی در آنها موجود نیست؛ زیرا در غیر این صورت، محققان و نسخه شناسان به آن اشاره می‌کردند.</ref>، بنابراین کلمه «الشیعی» افزوده خود [[سید بن طاووس]] است؛ نه مسعودی!

[[علامه شوشتری]] بدون مراجعه به منبع اصلی و با تکیه بر نقل سید بن طاووس از مسعودی به [[اشتباه]]، آن را به مسعودی نسبت می‌دهد و می‌نویسد: {{عربی|"و الظاهر أنه رأی قول المسعودی فی مروج الذهب: أن المنصور کان أول خلیفة بالغ فی تقریب المنجمین، و کان معه منهم إبراهیم الفزاری المنجم الشیعی فظن أن المراد به المعنی المعروف"}}<ref>قاموس الرجال، ج۱، ص۲۳.</ref>.

برخی از محققان ابراهیم فزاری منجم را بر مترجم له یعنی ابراهیم بن حکم بن ظهیر تطبیق کرده‌اند<ref>مصحح مفتاح الکرامة (شیخ محمد باقر خالصی) در پانوشت کتاب ذیل عبارت {{عربی|ابراهیم الفزاری صاحب القصیدة فی النجوم چنین می‌نویسد: لعله إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری أبو إسحاق صاحب التفسیر عن السدی... ؛ و الحاصل: إنا لم نعثر له علی ترجمة واضحة إلا ما فی فرج المهموم (ص ۱۳۸ و ۲۰۸) و ما فی مروج الذهب (ج ۴، ص۲۲۲ - ۲۲۳) و لم نعثر علی قصیدته فی النجوم فی الکتب التی بأیدینا}}. (مفتاح الکرامه، ج۱۲، پانوشت ص۲۴۸).</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۲-۲۷۳.</ref>

== تحقیق ==
«ابراهیم فزاری» و فرزندش «محمد بن ابراهیم» هر دو منجم دربار [[منصور دوانیقی]] بوده‌اند و صاحب تألیفاتی در [[نجوم]] هستند؛ ولی احتمال اتحادش با مترجم له به چند دلیل پذیرفته نیست:
# گرچه هر دو در اسم (ابراهیم) و [[کنیه]] (ابو اسحاق) و [[لقب]] (فزاری) یکسان هستند، در نام [[پدر]]، جد و [[نسب]] [[اختلاف]] دارند؛ زیرا «ابراهیم فزاری منجم»، «ابراهیم بن حبیب بن سمرة بن جندب» است که شرح حالش در کتب رجالی [[اهل سنت]] آمده است.
# هیچ یک از [[دانشمندان رجالی]] [[عامه]] و [[خاصه]] که شرح حال ابراهیم بن حکم بن ظهیر را ذکر کرده‌اند، به تبحر وی در [[علم نجوم]] یا داشتن کتابی در این خصوص اشاره‌ای نکرده‌اند؛ اما ابراهیم بن حبیب فزاری را صاحب تألیفاتی در علم نجوم معرفی کرده و قصیده‌ای در همین فن به وی نسبت داده‌اند.

[[ابن ندیم]] ذیل عنوان «فزاری»:
#{{عربی|"و هو أبو إسحاق إبراهیم بن حبیب الفزاری، من ولد سمرة بن جندب، و هو أول من عمل فی الاسلام إسطرلاباً، و عمل مبطحاً و مسطحاً، و له من الکتب، کتاب القصیدة فی علم النجوم، کتاب المقیاس للزوال، کتاب الزیج علی سنی العرب، کتاب العمل بالاسطرلاب و هو ذات الحلق، کتاب العمل بالاسطرلاب المسطح"}}<ref>الفهرست (ابن ندیم)، ص۳۳۲.</ref>.
# صاحب هدیة العارفین: {{عربی|الفزاری، أبو إسحاق إبراهیم بن محمد بن حبیب البغدادی من ولد سمرة بن جندب الصحابی کان عالماً بالریاضیات. هو أول من عمل الأسطرلاب بالإسلام فی خلافة المأمون العباسی. توفی سنة ۱۸۸ ثمان و ثمانین و مائة. صنف من الکتب زیج الفزاری. کتاب فی العمل بالأسطرلاب ذات الحلق... القصیدة فی علم النجوم}}<ref>هدیة العارفین، ج۱، ص۱ – ۲.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۴-۲۷۵.</ref>

== طبقه [[راوی]] ==
در کتب رجالی، [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] ابراهیم بن حکم بن ظهیر گزارش نشده؛ ولی پدرشان «حکم بن ظهیر» تا سال ۱۸۰ (ق) زنده بوده است. [[ذهبی]] می‌نویسد: {{عربی|"عاش إلی سنة ثمانین و مائة"}}<ref>میزان الاعتدال، ج۱، ص۵۷۱، ش۲۱۷۸.</ref>.

[[آیت الله بروجردی]]، حکم بن ظهیر را در طبقه پنجم ذکر کرده<ref>ر. ک: الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ج۴، ص۱۳۳.</ref>، پس فرزند او یعنی ابراهیم بن حکم بن ظهیر، در طبقه ششم جای می‌گیرد.

از سوی دیگر، در بررسی [[اسناد روایات]] ابراهیم بن حکم، موردی یافت نشده که بی‌واسطه از [[معصومان]] {{عم}} [[حدیث]] نقل کرده باشد، با اینکه از جهت طبقه، امکان [[روایت]] برایش بوده؛ ولی با یک واسطه از [[امام صادق]] {{ع}}<ref>{{عربی|... عن إبراهیم بن الحکم بن ظهیر عن عبدالله بن جریر العبدی عن أبی عبدالله {{ع}} أنه کان یقول:...}}؛ (التوحید، ص۷۵، ح۲۹).</ref> و با دو واسطه از [[امام باقر]] {{ع}}<ref>{{عربی|... حدثنا إبراهیم بن الحکم بن ظهیر عن أبی حکیم عن جابر بن یزید عن أبی جعفر محمد بن علی {{ع}} أنه قال:...}}؛ (بشارة المصطفی، ص۲۵۵، ح۵۶).</ref> حدیث نقل کرده که شاید دلیل آن، [[سکونت]] او در [[شهر]] [[ری]] و عدم دسترسی وی به [[امامان معصوم]] {{عم}} بوده، چنان که [[ابوحاتم رازی]] می‌نویسد: {{عربی|"إبراهیم بن الحکم بن ظهیر أبوإسحاق قدم الری روی عن أبیه و..."}}<ref>الجرح و التعدیل، ج۲، ص۹۴، ش۲۵۳.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۵-۲۷۶.</ref>

== استادان و [[شاگردان]] [[راوی]] ==
در [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۶، ص۴۱۲، ج۹، ص۴۴۷؛ ج۱۲، ص۶۳، ج۱۳، ص۱۴۲.</ref> ابراهیم بن حکم در همه روایاتش، تنها از پدرش [[حدیث]] نقل کرده و در کتب [[روایی]] دیگر از افرادی مانند [[اسماعیل بن عیاش]]<ref>الغیبه (نعمانی)، ص۲۱۴، ح۲.</ref>، [[عبدالله بن جریر العبدی]]<ref>التوحید، ص۵۹ (ح۱۷) و ۷۵ (۲۹).</ref>، [[ابوحکیم]]<ref>بشارة المصطفی، ص۲۵۵، ح۵۶.</ref>، [[عبدالله بن عبدالملک مسعودی]]<ref>تفسیر فرات الکوفی، ص۴۰۵، ح۵۴۲.</ref>، [[عمرو بن جبیر]]، [[محمد بن الفضیل]] و [[عبیدالله بن موسی]]<ref>الأمالی (صدوق)، ص۳۴۸ (ح۷)، ۴۰۴ (ح۷) و۴۰۵ (ح ۸).</ref> روایت کرده که از استادان وی شمرده می‌گردند.

برخی مانند [[حریث بن محمد حارثی]]، [[فضل بن یوسف قصبانی]]، [[محمد بن مروان]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۴۴۷؛ ج۱۲، ص۶۳، ج۱۳، ص۱۴۲.</ref>، [[سعید بن عیسی کبری]] (کربزی؛ کزبری؛ بصری)<ref>بصائر الدرجات، ج۱، ص۲۱۶، ح۲۱.</ref>، [[حسین بن نصر منقری]] (مصری)<ref>المسترشد، ص۴۹۴، ح۱۷۲.</ref>، [[حسین بن یزید]]، [[محمد بن اورمة]]<ref>التوحید، ص۵۹ (ح۱۷) و۷۵ (۲۹).</ref> [[یحیی بن زکریا بن شیبان کندی]]<ref>الأمالی (طوسی)، ص۲۴۷، ح۴۳۴.</ref>، [[قاسم بن وهیب]]<ref>شواهد التنزیل، ج۲، ص۳۱۸، ح۹۵۸.</ref>، [[موسی بن عمران نخعی]]<ref>الأمالی (صدوق)، ص۳۴۸، ح۷.</ref> و [[فضل بن شاذان]]<ref>الغیبه (طوسی)، ص۱۸۹ - ۱۹۰.</ref> از وی [[حدیث]] نقل کرده‌اند که از [[شاگردان]] وی به شمار می‌روند.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۶-۲۷۷.</ref>

== [[مذهب]] [[راوی]] ==
[[نجاشی]] و [[شیخ طوسی]] تنها به ذکر نام «ابراهیم بن حکم» و یادآوری آثار [[علمی]] وی بسنده کردند؛ ولی هیچ به مذهب و [[گرایش]] [[فکری]]، نیز جایگاه [[حدیثی]] ایشان اشاره، و وی را [[مدح]] یا [[ذم]] نکرده‌اند<ref>ر. ک: رجال النجاشی، ص۱۵، ش۱۵، الفهرست (طوسی)، ص۱۰ - ۱۱، ش۴.</ref>.

در کتب رجالی دیگر نیز تنها به نقل عبارت نجاشی و شیخ طوسی بسنده شده و بعضی به مجهول بودن وی نظر داده‌اند:
# به نظر [[علامه مامقانی]]، ظاهر [[کلام]] نجاشی و شیخ طوسی بر امامی بودن راوی دلالت دارد <ref>ر. ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۳۷۵، ش۲۲۴.</ref>.
# به دیده [[علامه شوشتری]] ظاهر عبارت نجاشی به امامی بودن راوی دلالت دارد (زیرا موضوع [[رجال]] نجاشی [[راویان]] امامی است)؛ ولی عبارت شیخ طوسی در فهرست، نه تنها [[ظهور]] در عامی بودن راوی دارد، صریح در آن است؛ زیرا شیخ طوسی در ترجمه ابراهیم بن حکم می‌نویسد: {{عربی|"صنف لنا کتبا"}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۱۰ - ۱۱، ش۴.</ref>؛ یعنی {{عربی|"أنه لیس منّا لکنه صنف لنا؛ کما عنون محمد بن جریر الطبری العامی لکونه صف لنا کتابا فی طرق غدیر خم"}}<ref>قاموس الرجال، ج۱، ص۱۷۳، ش۸۶.</ref>.

===یادآوری===
[[ذهبی]]، {{عربی|"ابراهیم بن الحکم را به عنوان راوی شیعه معرفی کرده و می‌نویسد: إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الکوفی شیعی، جلد"}}<ref>میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۷، ش۷۳.</ref>.

علامه شوشتری بعد از نقل عبارت ذهبی می‌نویسد که مراد ذهبی این نیست که ابراهیم بن الحکم یک راوی امامی است، بلکه به قرینه اینکه «ابوحاتم» درباره‌اش چنین نوشته: {{عربی|"کذاب؛ روی فی مثالب معاویة فمزقنا ما کتبنا عنه"}}<ref>میزان الاعتدال، ج۱، ص۲۷، ش۷۳.</ref> این است که وی به [[شیعه]] گرایش داشته است<ref>{{عربی|"و هو و إن قال فیه: أنه شیعی جلد لکن لیس مراده إمامیته، بل ما قاله بعد: قال أبوحاتم: روی فی مثالب معاویة فمزقنا ما کتبنا عنه"}}؛ (قاموس الرجال، ج۱، ص۱۷۴، ش۸۶).</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۷-۲۷۸.</ref>

== تحقیق ==
در ارزیابی دیدگاه [[علامه شوشتری]] و روشن شدن مطلب، اشاره به چند نکته بایسته است:
# نسخه‌های [[الفهرست]] [[شیخ طوسی]] مختلف‌اند: در بعضی عبارت {{عربی|"صنف لنا"}} آمده، چنان که علامه شوشتری اشاره کرده و در سه نسخه خطی موجود در کتابخانه [[آیت الله]] مرعشی نیز عبارت {{عربی|"صنف لنا"}} ثبت شده<ref>ر. ک: کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، بخش نسخ خطی.</ref>؛ ولی در برخی نسخه‌ها عبارت {{عربی|"صنف کتباً"}}، چنان که [[ابن داوود]] نیز به نقل از فهرست شیخ طوسی همین گونه نقل کرده است<ref>ر. ک: الرجال (ابن داوود)، ص۱۳، ش۱۵.</ref>. مرحوم اردبیلی و [[سید تفرشی]] به نقل از فهرست شیخ طوسی و [[رجال]] [[نجاشی]]: {{عربی|"له کتب"}}<ref>جامع الرواة، ج۱، ص۲۰؛ نقد الرجال، ج۱، ص۵۸، ش۵۹.</ref>.
# تعبیر {{عربی|صنف لنا}} در نسخه موجود از کتاب فهرست شیخ طوسی و چند نسخه دیگر، فقط در ترجمه ابراهیم بن حکم دیده می‌شود؛ نه دیگری. با اینکه [[راویان]] عامی دیگری که به [[سود]] [[شیعه]] کتاب نوشتند، در فهرست شیخ طوسی یاد شده‌اند؛ مانند [[محمد بن جریر طبری]]، شیخ تعبیر {{عربی|صنف لنا}} را درباره‌اش به کار نبرده، بلکه به عامی بودنش تصریح کرده و می‌نویسد: {{عربی|عامی المذهب}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۴۲۴، ش۶۵۵.</ref>.
# تعبیر {{عربی|شیعی جلد}} یا {{عربی|من أجلاد الشیعه}} از تعابیری است که [[رجالیان اهل سنت]] به ویژه [[ذهبی]] درباره برخی راویان به کار برده است.

با توجه به نکات یادشده می‌‌توان امامی بودن ابراهیم بن الحکم را به چند دلیل تقویت کرد:
# عنوان شدن در رجال نجاشی که موضوعش {{عربی|"فهرست أسماء مصنفی الشیعة"}} است، همان طور که از نام کتاب پیداست، نجاشی در پی گردآوری مصنفات شیعه بوده، مگر جایی که به [[مذهب]] [[راوی]] تصریح کرده باشد، چنان که ذیل عنوان محمد بن جریر طبری به عامی بودن وی تصریح کرده و می‌نویسد: {{عربی|"محمد بن جریر أبوجعفر الطبری عامی له کتاب الرد علی الحرقوصیة ذکر طرق خبر یوم الغدیر"}}<ref>رجال النجاشی، ص۳۲۲، ش۸۷۹.</ref>.
# خالی بودن بعضی از نسخه‌های فهرست از عبارت {{عربی|صنف لنا}} - چنان که گذشت - و بر فرض وجود عبارت یادشده، نه تنها صریح در عامی بودن [[راوی]] نیست، در عامی بودن نیز [[ظهور]] ندارد.
# تعبیر {{عربی|شیعی جلد}} که [[ذهبی]] درباره «ابراهیم بن حکم بن ظهیر» و برخی دیگر به کار برده؛ زیرا مراد ذهبی از این تعبیر، [[شیعه]] [[رافضی]] است که در نزد [[عامه]] به راوی امامی اطلاق می‌گردد.
# ملاحظه [[روایات]]<ref>ر. ک: المسترشد، ص۴۹۴، ح۱۷۲؛ بشارة المصطفی، ص۱۹۳ (۹) و ۲۵۵ (۵۶)؛ تأویل الآیات الظاهره، ص۲۳۷، ۳۸۱ و ۶۴۸؛ بحار الأنوار، ج۳۹، ص۳۴۵ - ۳۴۶، ح۱۷، ج۸۸، ص۱۲۳؛ تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۱۸۹؛ و....</ref> ابراهیم بن الحکم که برای نمونه به یک مورد آنها اشاره می‌گردد: {{متن حدیث|... حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ الْحَكَمِ بْنِ ظُهَيْرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ شَرِيكِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى التَّغْلِبِيِّ عَنْ أَبِي وَقَّاصٍ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ سَمِعْتُ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}} يَقُولُ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ}}<ref>همانا در این (داستان) برای نشانه‌شناسان نشانه‌هاست سوره حجر، آیه ۷۵.</ref> فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}} يَعْرِفُ الْخَلْقَ بِسِيمَاهُمْ وَ أَنَا بَعْدَهُ الْمُتَوَسِّمُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّيَّتِي الْمُتَوَسِّمُونَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ}}<ref>بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۵۷، ح۱۳.</ref>.

===یادآوری===
در کتب [[اهل سنت]]، روایتی در [[مدح]] [[ابوبکر]] و [[عمر]] نقل شده که در سند آن ابراهیم بن احکم یاد شده: {{متن حدیث|قرأت علی أبی محمد عبدالکریم بن حمزة عن أبی بکر الخطیب أنا أبوالمظفر محمد بن الحسن المروزی نا زاهر بن أحمد السرخسی نا محمد بن المسیب حدثنی عبیدالله بن موسی الطبری نا إبراهیم بن الحکم بن ظهیر عن أبیه عن عطاء بن أبی رباح عن ابن عباس قال: قال رسول الله {{صل}}: لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ أُسُّ وَ أُسِّ الْإِيمَانِ الْوَرَعُ وَ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ فَرْعٍ وَ فَرْعِ الْإِيمَانِ الصَّبْرِ وَ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ سَنَامِ وَ سَنَامُ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَمِّيَ الْعَبَّاسِ وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ سِبْطُ وَ سِبْطُ هَذِهِ الْأُمَّةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ جُناحُ وَ جَنَاحُ هَذِهِ الْأُمَّةِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ }}<ref>تاریخ مدینة دمشق، ج۲۶، ص۳۴۵؛ کنز العمال، ج۳، ص۴۲۷، ش۷۲۸۴.</ref>.

بعضی از محققان و نویسندگان [[اهل سنت]] به جعلی بودن این [[روایت]] تصریح کرده‌اند<ref>ر. ک: تنزیه الشریعة المرفوعه، ج۱، ص۳۸۹، ش۱۲۲.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۷۸-۲۸۱.</ref>

== جایگاه [[حدیثی]] [[راوی]] ==
در کتب رجالی [[شیعه]]، [[مدح]] و [[ذمی]] درباره ابراهیم بن حکم بن ظهیر نرسیده است. بر این اساس، [[علامه مامقانی]] وی را از [[راویان]] مجهول به شمار آورده<ref>ر. ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۳۷۵، ش۲۲۴.</ref>؛ ولی در کتب [[رجال]] اهل سنت [[تضعیف]] شده است.

[[ابن ابی‌حاتم رازی]]: {{عربی|إبراهیم بن الحکم بن ظهیر أبو إسحاق... سمعت أبی یقول هو کذاب. کتب عنه أبی بالری و لم یحدث عنه ترک حدیثه}}<ref>الجرح و التعدیل، ج۲، ص۹۴ - ۹۵، ش۲۵۳.</ref>.

[[ابن حجر عسقلانی]]: {{عربی|إبراهیم بن الحکم بن ظهیر الکوفی شیعی، جلد... و قال أبو حاتم: کذاب؛ روی فی مثالب معاویة فمزقنا ما کتبنا عنه، و قال الدارقطنی ضعیف انتهی. و کذا قال الأزدی و اخرج له عن أبیه عن السدی عن أبی مالک عن ابن عباس - رضی الله عنهما - فی قول: {{متن قرآن|السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ}}<ref>و (سوم) پیشتازان پیشتاز سوره واقعه، آیه ۱۰.</ref> قال سابق هذه الأمة علی بن أبی طالب}}<ref>لسان المیزان، ج۱، ص۴۹، ش۱۱۳.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۸۱-۲۸۲.</ref>

== تحقیق ==
گرچه [[شیخ طوسی]] و [[نجاشی]] درباره [[شخصیت]] و جایگاه [[روایی]] «ابراهیم بن حکم» نظری اظهار نکردند و مطلبی دال بر توثیق و تضعیف وی بیان نداشتند؛ ولی از بعضی قرائن می‌‌توان به جلالت، [[بلندمرتبگی]] [[مقام]] ایشان پی برد:

١. [[اعتماد]] شخصیت [[عظیم]] الشأن و جلیل‌القدری مانند [[یحیی بن زکریا بن شیبان]] - که در [[وثاقت]] و [[صداقت]] وی هیچ تردیدی نیست - به کتاب و مرویات ابراهیم بن حکم.

نجاشی و شیخ طوسی تصریح کردند که ابراهیم بن حکم بن ظهیر آثار متعدد [[علمی]] داشته؛ از جمله کتاب الملاح والخطب که هر دو کتاب در بر دارنده [[احادیث]] [[حضرت علی]] {{ع}} است و راوی این دو کتاب [[یحیی بن زکریا بن شیبان]] است<ref>{{عربی|... له کتب: منها کتاب الملاحم، و کتاب الخطب، أخبرنا محمد بن جعفر قال: حدثنا أحمد بن محمد بن سعید قال: حدثنا یحیی بن زکریا بن شیبان عن إبراهیم بکتبه}}؛ رجال النجاشی، ص۱۵، ش۱۵)؛{{عربی|... صنف [لنا] کتباً، منها کتاب الملاحم، و کتاب الخطب، خطب علی {{ع}}، اخبرنی بهما أحمد بن محمد بن موسی، قال: أخبرنا أحمد بن محمد بن سعید، قال: حدثنی یحیی بن زکریا بن شیبان، عن إبراهیم بن الحکم}}؛ الفهرست، ص۱۰ - ۱۱، ش۴).</ref>.

[[نجاشی]] درباره یحیی بن زکریا بن شیبان: {{عربی|یحیی بن زکریا بن شیبان أبوعبدالله الکندی العلاف، الشیخ، الثقة، الصدوق، لایطعن علیه}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۴۲، ش۱۱۹۰.</ref>.

[[شیخ صدوق]] در کتاب [[کمال الدین و تمام النعمة]] در باب {{عربی|ذکر من شاهد القائم {{ع}} و رآه و کلمه}}، برخی [[وکیلان]] و غیر آنها را نام برده که به [[دیدار]] [[حضرت حجت]] بار یافته و [[شاهد]] [[معجزات]] آن [[حضرت]] بودند که از جمله آنها [[ابوعبدالله کندی]] است<ref>{{عربی|و من غیر الوکلاء من أهل بغداد: أبوالقاسم بن أبی حلیس، و أبوعبدالله الکندی، و أبوعبدالله الجنیدی، و...}}؛ (کمال الدین، ج۲، ص۴۴۲، ح۱۶).</ref>.

مراد شیخ صدوق از ابوعبدالله کندی، یحیی بن زکریا بن شیبان<ref>{{عربی|ابن عقدة، قال: حدثنا یحیی بن زکریا بن شیبان فی شعبان سنة ثلاث و سبعین و مائتین، قال: حدثنا علی بن سیف بن عمیرة، عن أبیه عن حمران بن أعین أنه قال:...}}؛ فضائل أمیر المؤمنین {{ع}}، ص۱۴۶؛ الغیبه (نعمانی)، ص۱۳۵، ح۱۹).</ref> است، چنان که [[علامه شوشتری]] و [[آیت الله خویی]] به آن اشاره کردند<ref>ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۲۱، ص۵۱ - ۵۲، ش۱۳۵۲۴؛ قاموس الرجال، ج۱۱، ص۴۹، ش۸۳۳۷.</ref>.

۲. تعابیر [[رجالیان اهل سنت]] درباره [[ابراهیم]] بن الحکم مانند {{عربی|کذاب، شیعیُّ جَلِد}}.

بر این پایه نمی‌توان با [[علامه مامقانی]] هم‌عقیده بود و ابراهیم بن حکم بن ظهیر را به عنوان [[راوی]] [[مجهول الحال]] معرفی کرد، بلکه وی از روات [[امامیه]] به شمار می‌آید و از حسن حال برخوردار است و دقت در مضامین [[روایات]] وی نیز آن را [[تأیید]] می‌کند. والله العالم!.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۲۸۲-۲۸۳.</ref>

== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:IM009725.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|'''رجال تفسیری ج۱''']]
{{پایان منابع}}

== پانویس ==
{{پانویس}}

[[رده:رجال تفسیری]]
[[رده:ابراهیم بن حکم فزاری]]