بحث:برهان: تفاوت میان نسخه‌ها

1. واژه های مشابه برهان<ref>برای توضیح بیشتر این واژه ها، ر. ک: دائرة المعارف قرآن: ج 5 ص 509.</ref> (اسامی و شئون برهان).] در قرآن

«ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَی وَ أَخَاهُ هَارُونَ بِایَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِینٍ.<ref>مؤمنون: آیه 45. نیز، ر. ک: هود: آیه 96.</ref> سپس موسی و برادرش هارون را با آیات خود و حجّتی آشکار، فرستادیم». در این آیه، از عصای موسی علیه السلام و «ید بیضاء (دست. ..)» و دیگر امور خارق العاده ای که به دست موسی علیه السلام ظاهر شد و حقّانیت او را ثابت کرد، به «آیات» تعبیر شده است، در حالی که در آیه ای دیگر، از عصا و ید بیضا، به عنوان دو برهان، یاد گردیده است: «فَذَانِکَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّکَ إِلَی فِرْعَوْنَ وَ مَلَاءِیْه. [2] این دو [ نشانه ]، دو برهان از جانب پروردگار توست [ که باید ]به سوی فرعون و سران [ کشور ]او [ ببری ]».  

برهان، دلیل قاطع و راهی روشن برای اِحقاق حق و اِبطال باطل است. از این رو، «حجّت»[3] نامیده گردیده است، مانند: «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ. [4] برهانِ رسا، ویژه خداست».  

برهان، دلیلی واضح، روشن و آشکار برای اثبات مدّعا و تشخیص حق از باطل

است. از این رو، به آن «بیّنه» [1] اطلاق گردیده است، مانند: «أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ. [2] آیا کسی که از جانب پروردگارش بر حجّتی روشن است ؟ ». «لِّیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَن بَیِّنَةٍ وَیَحْیَی مَنْ حَیَّ عَن بَیِّنَةٍ. [3] تا کسی که [گم راه و] هلاک می‌شود، از روی برهان، هلاک گردد، و کسی که زنده می‌شود [و هدایت می‌یابد]، از روی برهان، زنده بماند».  

بر اساس قرآن و احادیث نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت بزرگوار ایشان، برهان، پایه و اساس اسلام در عقیده، اخلاق و عمل است. لذا مردم را بر مبنای برهان، به توحید، نبوّت، معاد و امامت، و همچنین به ارزش های اخلاقی و عملی دعوت می‌نمایند و در یک کلام، از نظر اسلام، برهان، میزان و معیار سنجش حق و باطل است. اسلام، خود بر برهان تکیه می‌کند و از مخالفان نیز برهان طلب می‌نماید. [4]

با تأمّل در آنچه در قرآن و حدیث، برهان نامیده شده (مانند: خودِ قرآن، انبیا، معجزات انبیا و اهل بیت علیهم السلام )، در کنار آیات و احادیثی که فطرت و عقل را معیار سنجش حق و باطل می‌دانند، به این نتیجه می‌رسیم که از نظر اسلام، عقل سلیم و فطرت پاک، پایه و اساس برهان است. معجزات انبیا، بدان جهت برهان نامیده

 

[1] البَیِّنَةُ: الدَّلالَةُ الواضِحَةُ عَقلِیَّةً کانَت أو مَحسوسةً ؛ بیّنه، دلیل واضح و روشن است، خواه عقلی باشد یا محسوس (مفردات ألفاظ القرآن: ص 157 «بان»).  

[2] هود: آیه 17.

[3] انفال: آیه 42.

[4] ر. ک: بقره: آیه 156، انبیا: آیه 24، نمل: آیه 64، قصص: آیه 75.  

 

بر پایه متون حدیثی ای که در فصل چهارم آمده، برهان های الهی با چهار صفت، توصیف شده اند: وضوح، بلوغ، شمول و دوام. آنچه قابل بحث و بررسی است، این که: آیا همه برهان های الهی، دارای این اوصاف هستند یا ویژگی های یاد شده به نوع خاصّی از برهان های الهی اختصاص دارند؟ برای پاسخ به این سؤال، باید گفت: برهان های الهی، به دو دسته تقسیم می‌شوند: برهان های ظاهر و برهان های باطن، چنان که از امام کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: إنَّ للّهِِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظاهِرَةً وَ حُجَّةً باطِنَةً ؛ فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الأَنبِیاءُ وَ الأَئِمَّةُ، وَ أَمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ. [2] برای خدا بر مردم، دو حجّت است: حجّتی بیرونی و حجّتی درونی. حجّت بیرونی، فرستادگان و پیامبران و امامان اند، و حجّت درونی، خِردهایند.  

برهان های باطنی خداوند متعال، یعنی برهان های فطری و عقلی، دارای همه ویژگی هایی هستند که بدانها اشاره شد، بدین معنا که همه انسان ها در طول تاریخ، به طور واضح و روشن، خوب و بد را ذاتا تشخیص می‌داده اند و برای نمونه، می‌دانسته اند که عدل، نیکوست و ظلم، بد است. خداوند متعال، در قرآن کریم، در این باره فرموده است: «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا. [1] سوگند به نفْس و آن که آن را درست کرد، سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن، الهام کرد ». در حدیثی از امام صادق علیه السلام ـ که می‌تواند به همین موضوع اشاره داشته باشد ـ، آمده است: ما مِن عَبدٍ إلّا وَ للّهِِ عَلَیهِ حُجَّةٌ. [2] هیچ بنده ای نیست، مگر آن که خدا را بر او حجّتی است. امّا برهان های ظاهری خداوند، یعنی انبیا و اوصیای آنان، دارای همه اوصافی که بدانها اشاره شد، نیستند ؛ زیرا چه بسا حجّت های الهی به دلیل وجود مانع، آشکار نباشند یا دستیابی همه مردم به آنها امکان پذیر نباشد، چنان که امام مهدی علیه السلام قرن هاست که از دیده ها پنهان است. در این باره، از امام علی علیه السلام روایت شده که فرمود: لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ للّهِِ بِحُجَّةٍ، إمّا ظاهِرا مَشهورا، وَ إمّا خائِفا [3] مَغمورا ؛ لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ وَ بَیِّناتُهُ. [4]

 

زمین، از کسی که حجّت خدا را بر پا دارد، خواه آشکار و شناخته یا بیمناک و گم نام، خالی نمی مانَد تا آن که حجّت ها و گواه های خدا از بین نروند. امّا این که برهانِ پنهان و امامِ غایب، چه سودی برای جامعه دارد، مسئله دیگری است که توضیح آن در مبحث امامت گذشت. [1] نکته قابل توجّه، این است که برهان باطنی، یعنی برهان فطری و عقلی، نمی تواند مبنا و معیار تکلیف الهی باشد. قرآن کریم، تصریح می‌فرماید: «وَ مَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّی نَبْعَثَ رَسُولًا. [2] و ما تا پیامبری برنینگیزیم، به عذاب نمی پردازیم». این سخن، بدین معناست که هر چند انسان، خود می‌تواند اجمالاً خوب و بد را تشخیص دهد ؛ لیکن تا تکالیف الهی از طریق پیامبران یا اوصیای آنان به انسان ابلاغ نشود، خداوند، او را مؤاخذه نخواهد کرد.  

قرآن کریم با دعوت کردن مردم به پیروی از برهان، آنان را از خرافاتی مانند شرک و بت پرستی ،[3] فرزنددار بودن خداوند متعال، [4] دخترانِ خدا خواندنِ

فرشتگان، [1] گروه گرایی و نژادپرستی [2] و... باز می‌دارد.  

پیرو برهان، نمی تواند بدون دلیل روشن، از کسی پیروی کند. از این رو، پیروان راستین قرآن، هیچ گاه کورکورانه از پدر و مادر، شخصیت های معروف، احزاب و گروه های سیاسی و اجتماعی، دنباله روی نخواهند کرد. [3]

پیروی از برهان، انسان را از شک ـ که آفت زندگی معنوی است ـ، رهایی می‌بخشد[4] و به سرمنزل یقین رسانده، به حقایق هستی، ره نمون می‌گردد. [5]

یکی از آثار مهمّ پیروی از برهان، احساس آرامش و امنیت روانی است که در نتیجه رسیدن به یقین، برای انسان، حاصل می‌شود و بدین سان، اولیای الهی در هیچ شرایطی احساس ناامنی، ترس و وحشت ندارند. [6]

پیروان برهان، هیچ گاه در میدان مبارزه اعتقادی، شکست نمی خورند ؛ زیرا برهان، آنها را با حق همراه می‌سازد. بر پایه سنّت های ثابت الهی، حق، همواره بر

 

[1] ر. ک: صافّات: آیه 149 ـ 156، نجم: آیه 21.  

[2] ر. ک: بقره: آیه 111.

[3] ر. ک: هود: آیه 88.

[4] ر. ک: هود: آیه 17.

[5] ر. ک: انعام: آیه 75 ـ 79 و 83.  

[6] ر. ک: انعام: آیه 81، انبیا: آیه 103، یونس: آیه 62 و 64.  

 

باطلْ پیروز است و در میدان مبارزات سیاسی نیز پیروزی نهایی با پیروان برهان است. {-1-}

کسی که آمادگی ندارد از عقل و برهان عقلی پیروی کند، طبعا در زندگی، راهی جز پیروی از حدس و گمان ندارد. از این رو، در بسیاری از آیات قرآن، هنگامی که برهان یا علم نفی شده، در کنار آن، پیروی از گمان و تکیه بر تخمین، مطرح گردیده است. [2]

دومین خطری که در نتیجه مخالفت برهان، دامنگیر انسان می‌شود، پیروی از تمایلات نفسانی است. کسی که برهان را رها کند، ناگزیر در دام هوس ها و خواسته های نامشروع می‌افتد. لذا قرآن کریم، پیروی از هوای نفس را در کنار پیروی از گمان، نتیجه پیروی نکردن از برهان، شمرده است. [3]

قرآن کریم، سرشار از یادآوری سرگذشت دردناک و عبرت آموز اقوامی است که در