ابراهیم بن عقبه: تفاوت میان نسخه‌ها

ابراهیم بن عقبه<ref>ر. ک: رجال البرقی، ص۵۸؛ رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰ (ح۸۷۵) و ۴۶۱ (ح۸۷۹)؛ رجال الطوسی، ص۳۸۳، ش۵۶۳۶؛ نقد الرجال، ج۱، ص۷۴، ش۱۰۳؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۸؛ إکلیل المنهج، ص۸۵، ش۴۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۳، ش۱۸۲۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۷۵، ش۳۴۲؛ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۴۵، ش۱۵۳.</ref> در سند ۵ [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر. ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۸، ص۵۲، ج۱۲، ص۵۷ و ۳۰۰؛ ج۱۳، ص۴۸ و ۲۰۴.</ref> دیده می‌شود که یک موردش از کتاب [[المحاسن]] «[[برقی]]» و بقیه از [[کتاب شریف کافی]] نقل شده‌اند؛ مانند: {{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ وَ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبَّادٍ جَمِيعاً يَرْفَعَانِهِ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} قَالَ: مَا كَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِيراً وَ لَا كَافِرٌ إِلَّا غَنِيّاً حَتَّى جَاءَ إِبْرَاهِيمُ {{ع}} فَقَالَ- {{متن قرآن|رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«پروردگارا! ما را مایه عبرتی برای کافران مگردان و از ما درگذر! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره ممتحنه، آیه ۵.</ref> فَصَيَّرَ اللَّهُ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً وَ فِي هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۵۷ به گزارش از الکافی، ج۲، ص۲۶۲، ح۱۰.</ref>.

'''یادآوری:''' در بعضی اسناد [[روایی]]، عنوان ابراهیم بن عقبة با [[وصف]] «الخزاعی» آمده<ref>{{متن حدیث|عَنْهُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ الْخُزَاعِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: رَأَيْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا {{ع}} بِخُرَاسَانَ فِي رَوْضَةٍ وَ هُوَ يَأْكُلُ الْكُرَّاثَ...}}؛ (المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۲).</ref> که بر این اساس، برخی از [[رجالیان]] احتمال داده‌اند که این دو عنوان (ابراهیم بن عقبة و ابراهیم بن عقبة الخزاعی) [[متحد]] باشند و یک [[راوی]] به شمار آیند<ref>ر. ک: تنقیح المقال، ج۴، ص۱۹۳، ش۴۰۰.</ref>، مؤیدش [[قرب]] طبقه است؛ زیرا هر دو با یک واسطه از [[امام رضا]] {{ع}} [[حدیث]] نقل کرده‌اند<ref>ر. ک: تهذیب الأحکام، ج۷، ص۲۵۶، ح۱۱۰۹؛ المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۲.</ref>.

[[علامه حلی]] نیز در کتاب [[منتهی المطلب (کتاب)|منتهی المطلب]] (ط. ق) روایتی را از ابراهیم بن عقبة با [[وصف]] «الربعی» نقل کرده<ref>{{متن حدیث|ما رواه علی بن الریان قال کتب بعض أصحابنا بید إبراهیم بن عقبة الربعی أباجعفر {{ع}} یسأله عن الصلاة علی الخمرة المدنیة...}}؛ (منتهی المطلب (ط. ق) ج۱، ص۲۵۲) یادآوری می‌شود که در چاپ جدید منتهی المطلب (ج ۴، ص۳۶۵) سند حدیث بدین صورت آمده است: {{عربی|کتب بعض أصحابنا بید إبراهیم بن عقبة إلیه یعنی أباجعفر {{ع}}...}}.</ref>؛ ولی این [[روایت]] در [[جوامع حدیثی]]، مانند [[کافی]]، [[تهذیب الأحکام]] و [[وسائل الشیعة]]<ref>ر. ک: الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۷؛ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۰۶، ح۱۲۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۳۵۹، ح۶۷۹۰.</ref> بی‌وصف الربعی ثبت شده، پس شاید واژه الربعی [[مصحف]] باشد.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۴۰۹-۴۱۰.</ref>

از [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] ابراهیم بن عقبه گزارشی به دست نیامده؛ ولی [[برقی]] و [[شیخ طوسی]] او را از [[اصحاب امام هادی]] {{ع}} دانسته‌اند<ref>ر. ک: رجال الطوسی، ص۳۸۳، ش۵۶۳۶؛ رجال البرقی، ص۵۸.</ref> و بر پایه [[اسناد روایات]]، وی با یک واسطه از [[امام رضا]] {{ع}} و بی‌واسطه از [[امام هادی]] {{ع}} [[حدیث]] نقل کرده است. بر این اساس، [[آیت الله بروجردی]] احتمال داده که ابراهیم بن عقبه از [[راویان]] طبقه ششم یا هفتم بوده است<ref>ر. ک: الموسوعة الرجالیة (طبقات رجال الکافی)، ص۳۰.</ref>.

همچنین بیشتر روایاتش از آن [[حضرت]] (امام هادی {{ع}}) به گونه مکاتبه‌ای است<ref>مانند: {{متن حدیث|... عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الثَّالِثِ {{ع}} أَسْأَلُهُ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ وَ عَنْ زِيَارَةِ أَبِي الْحَسَنِ وَ أَبِي جَعْفَرٍ {{عم}} أَجْمَعِينَ فَكَتَبَ إِلَيَّ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} الْمُقَدَّمُ وَ هَذَا أَجْمَعُ وَ أَعْظَمُ أَجْراً}}؛ (الکافی، ج۴، ص۵۸۳ - ۵۸۴، ح۳).</ref> و در بعضی اسناد، تعبیر {{عربی|"کتبت إلی العسکری {{ع}}"}} آمده که امام هادی {{ع}} مراد است؛ نه [[امام عسکری]] {{ع}}<ref>مانند: {{متن حدیث|... قَالَ حَدَّثَنِي إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَى الْعَسْكَرِيِّ {{ع}}: جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ هَؤُلَاءِ الْمَمْطُورَةَ فَأَقْنُتُ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِي...}}؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰، ح۸۷۵) مقصود از العسکری در این روایت، امام هادی {{ع}} است، چون این روایت در موضع دیگر در رجال کشی تکرار شده و در سند آن به جای العسکری، عبارت أبا الحسن ثبت شده است: {{متن حدیث|... عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ {{ع}} جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ بُغْضَ هَذِهِ الْمَمْطُورَةِ...}}؛ (رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۱، ح۸۷۹).</ref>.

'''یادآوری:''' در برخی [[احادیث]] مکاتبه‌ای ابراهیم بن عقبه، مکتوب الیه مشخص نشده، از این رو بعضی آن را به [[امام هادی]] {{ع}} برگرداندند و برخی به [[امام جواد]] {{ع}}؛ نمونه‌هایش:

#{{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ {{ع}} لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا}}<ref>الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹.</ref>.

#{{متن حدیث|مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ حَجَّ عَنْ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ أَ يُجْزِي كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا تِلْكَ الْحَجَّةُ عَنْ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ أَمْ لَا بَيِّنْ لِي ذَلِكَ يَا سَيِّدِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ فَكَتَبَ {{ع}} لَا يُجْزِي ذَلِكَ}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۱۱، ح۱۴۳۰.</ref>.

[[مجلسی]] اول در کتاب [[روضة المتقین (کتاب)|روضة المتقین]] [[مرجع]] [[ضمیر]] {{عربی|"کتبت إلیه"}} را به امام هادی {{ع}} برگردانده: {{متن حدیث|مَا رَوَاهُ الشّیخ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ أي إلى الهادي {{ع}} أَسْأَلُهُ عَنْ رَجُلٍ صَرُورَةٍ لَمْ يَحُجَّ قَطُّ...}}<ref>روضة المتقین، ج۵، ص۵۵.</ref>؛ در حالی که صاحب [[کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام (کتاب)|کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام]] و [[صاحب جواهر]]، ضمیر را به امام جواد {{ع}} برگرداندند<ref>ر. ک: کشف اللثام، ج۱، ص۲۹۸؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۳۶۵.</ref>.

[[آیت الله بروجردی]] و [[آیت الله خویی]] نیز ابراهیم عقبة را از [[راویان]] امام جواد {{ع}} به شمار آورده‌اند<ref>ر. ک: معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۳۶، ش۲۱۵؛ الموسوعة الرجالیه (طبقات رجال الکافی)، ص۳۰.</ref><ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص۴۱۰-۴۱۲.</ref>

بی‌تردید، ابراهیم بن عقبة هم از [[اصحاب امام هادی]] {{ع}} است؛ هم از آن [[حضرت]] [[حدیث]] نقل کرده؛ اما بر اینکه [[امام جواد]] {{ع}} را [[درک]]، و از آن حضرت حدیث نقل کرده باشد، [[دلیل قطعی]] وجود ندارد و علت اینکه صاحب [[کشف اللثام]] و [[صاحب جواهر]]، نیز [[آیت الله بروجردی]] و [[آیت الله خویی]] وی را از [[راویان]] امام جواد {{ع}} به شمار آورده‌اند، بر اساس روایتی است که مرحوم [[کلینی]] به گونه مکاتبه آن را از [[ابراهیم بن عقبه]] گزارش کرده که در این [[روایت]] تصریح شده که مکتوب الیه، امام جواد {{ع}} است: {{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ وَ غَيْرُهُ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الرَّيَّانِ قَالَ: كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَيْهِ بِيَدِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ يَعْنِي أَبَا جَعْفَرٍ {{ع}} عَنِ الصَّلَاةِ عَلَى الْخُمْرَةِ الْمَدَنِيَّةِ فَكَتَبَ...}}<ref>الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۷.</ref>.

جمله یعنی «ابا جعفر {{ع}}» می‌تواند از [[علی بن ریان]] یا دیگران باشد، گرچه احتمال نخست، قوی‌تر به نظر می‌رسد.

به هر روی، روایت ابراهیم بن عقبة از امام جواد {{ع}} از جهت طبقه محذوری ندارد، چون با یک واسطه از [[امام رضا]] {{ع}} [[حدیث]] نقل کرده؛ نیز در بعضی از [[احادیث]] ابراهیم بن عقبه، عبارت {{عربی|"کتبت إلی العبد الصالح {{ع}}"}} به کار رفته که مراد از آن به قرینه دیگر [[روایات]]، [[امام هادی]] {{ع}} است<ref>{{متن حدیث|... عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَى الْعَبْدِ الصَّالِحِ {{ع}} إِنْ رَأَى سَيِّدُنَا أَنْ يُخْبِرَنِي بِأَفْضَلِ مَا جَاءَ بِهِ فِي زِيَارَةِ الْحُسَيْنِ {{ع}} وَ هَلْ تَعْدِلُ ثَوَابَ الْحَجِّ لِمَنْ فَاتَهُ فَكَتَبَ {{ع}} تَعْدِلُ الْحَجَّ لِمَنْ فَاتَهُ الْحَجُّ}}؛ (کامل الزیارات، ص۱۵۷، ح۹). </ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص۴۱۲-۴۱۳.</ref>

# [[علامه مامقانی]] بعد از یادآوری [[روایت]] [[احمد بن محمد بن خالد]]، [[معاویة بن حکیم]]، [[علی بن مهزیار]] و... از ابراهیم بن عقبه: {{عربی|و یستفاد من روایة هؤلاء عنه، کونه محل وثوق، بل یستفاد من کتابة علی بن الریان معه<ref>اشاره دارد به این سند:{{متن حدیث|... عَنْ عَلِيِّ بْنِ الرَّيَّانِ قَالَ: كَتَبَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا إِلَيْهِ بِيَدِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ يَعْنِي أَبَا جَعْفَرٍ {{ع}}...}}؛ (الکافی، ج۳، ص۳۳۱، ح۴).</ref> أنه من أصحابنا، و لا یبعد عد الرجل حسناً، والله العالم}}<ref>تنقیح المقال، ج۴، ص۱۹۲ - ۱۹۳، ش۳۹۹.</ref>.

# امامی بودن وی و این که از هر گونه [[انحراف فکری]] و [[عقیدتی]] که در [[زمان ائمه]] {{عم}} رایج بوده و شماری از [[راویان حدیث]] به آنها [[مبتلا]] بوده‌اند، به دور بوده

یکی از روایاتی که بر امامی بودن ابراهیم بن عقبه و [[حُسن]] [[عقیده]] وی دلالت دارد: {{متن حدیث|مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ هِيَ بِرِطْلِ بَغْدَادَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ وَ هَلْ يَجُوزُ إِعْطَاؤُهَا غَيْرَ مُؤْمِنٍ فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلَيْكَ أَنْ تُخْرِجَ عَنْ نَفْسِكَ صَاعاً بِصَاعِ النَّبِيِّ {{صل}} وَ عَنْ عِيَالِكَ أَيْضاً لَا يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تُعْطِيَ زَكَاتَكَ إِلَّا مُؤْمِناً}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۴، ص۸۷ - ۸۸، ح۲۵۷.</ref>؛

از این روایت نیز وثاقت وی فهمیده می‌شود: {{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ مَهْزِيَارَ قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ عِنْدَنَا جَوَارِبُ وَ تِكَكٌ تُعْمَلُ مِنْ وَبَرِ الْأَرَانِبِ فَهَلْ تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِي وَبَرِ الْأَرَانِبِ مِنْ غَيْرِ ضَرُورَةٍ وَ لَا تَقِيَّةٍ فَكَتَبَ {{ع}} لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهَا}}<ref>الکافی، ج۳، ص۳۹۹، ح۹.</ref>؛

{{عربی|و أما المكتوب إلیه: فمن المحتمل بعیداً غایة البعد أنه غیر الإمام {{ع}} إذ لا ینقل ابن مهزیار كتابة عادیة لا جدوی فیها من جهة التشریع أصلاً، فالموثوق به هو كونه المعصوم {{عم}} فمعه لا نقاش فی السند}}

{{عربی|و أما المتن: فظاهرة المنع فیما لا ضرورة عند العمل و لا اتقاء عند الإمتثال و المراد من التقیة هنا هو تقیة المكلف فی مقام العمل، لا اتقاء الإمام {{ع}} فی موطن الحكم و بیان الواقع، كما سیتضح المیز بینهما، فارتقب}}<ref>کتاب الصلاه، آیت الله جوادی آملی، تقریرات درس آیت الله محقق داماد، ج۲، ص۲۸۰.</ref>.

بر پایه بعضی [[احادیث]]، ابراهیم بن عقبه نه تنها دارای [[ثبات قدم]] در [[اعتقاد]] به [[مذهب]] [[حق]] بوده، در برابر جریان‌های [[فکری]] [[باطل]] نیز بی‌تفاوت نبوده است. این [[روایت]] که در [[رجال]] کشی نقل شده، [[شاهد]] این مدعا است: {{متن حدیث|حَمْدَوَيْهِ، قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى، عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ، قَالَ:، كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا الْحَسَنِ {{ع}} جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ عَرَفْتَ بُغْضَ هَذِهِ الْمَمْطُورَةِ أَ فَأَقْنُتُ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِي قَالَ نَعَمْ اقْنُتْ عَلَيْهِمْ فِي صَلَاتِكَ}}<ref>رجال الکشی (اختیار معرفة الرجال)، ص۴۶۰، ح۸۷۵.</ref>؛ ابراهیم بن عقبه می‌گوید: به [[امام هادی]] {{ع}} نوشتم که من این سگ‌های [[باران]] خورده<ref>فرقة واقفیه مراد است که از آنها به کلاب ممطورة تعبیر شده است.</ref> را میشناسم؟ آیا در [[قنوت]] [[نماز]] بر آنها [[نفرین]] کنم؟ [[حضرت]] در جواب فرمود: آری! در قنوت نماز بر آنها نفرین کن.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۱ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۱ ص ۴۱۵-۴۱۸.</ref>