وحی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

واژه [[وحی]] و مشتقات آن ۷۸ مرتبه در [[قرآن کریم]] به کار رفته و بیشترین موارد استعمال آن [[وحی رسالی]] است که از این تعداد [[چهل]] مورد درباره [[پیامبر اکرم|پیامبر اسلام]] {{صل}} است.

در [[قرآن کریم]] و [[روایات]] [[معصومین]] به انواع مختلف [[وحی]] اشاره شده است. [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} می‌فرمایند:  

== [[وحی]] در [[قرآن]] ==

====۱. القای امر از جانب [[خداوند]] ====

'''الف. [[فرمان]] به [[زمین]]:'''در [[سوره زلزال]] در [[وصف]] [[روز قیامت]] آمده است: {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا }}<ref> در آن روز زمین رازهایش را باز می‌گوید، زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سوره زلزله، آیه: ۴ - ۵.</ref>. {{متن قرآن|أَوْحَى لَهَا }} به معنای أوحَی إلَیها است. برخی گفته‌اند معنای [[وحی]] در این [[آیه]] [[فرمان]] است، بنا بر این أوحَی لَها یعنی أمَرَها<ref>لسان العرب، ابن منظور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۸ م، ج ۱۵، ص ۲۴۰ (ذيل واژۀ وَحی).</ref>، اما از آن جهت آن را [[وحی]] نامیده است که امر [[خداوند]] به [[زمین]] امری طبیعی و [[آشکار]] نیست. برخی [[مفسران]] معتقدند که [[آیه]] به طور ضمنی بر این معنا دلالت می‌كند که همه موجودات و حتی جمادات دارای [[حیات]] و شعورند به طوری که به امر و [[فرمان الهی]] [[زبان]] به گفتار می‌گشایند و مشاهدات خود را باز می‌گویند<ref>ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسين، بی‌تا، ج ۲۰، ص۳۴۲.</ref>. در جای دیگری هم آمده است که [[خداوند]] به [[آسمان]] و [[زمین]] فرمود: "خواه ناخواه بیایید". و آن دو گفتند: "فرمان‌پذیر آمدیم"<ref>سوره فصلت، آیه:۱۱.</ref> که اين آيه حکایت از فرمان‌پذیری [[زمین]] و [[آسمان]] در مقابل امر [[خداوند]] دارد<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص ۴۵.</ref>.

در باره این [[آیه]] دو نظریه مشهور وجود دارد: '''نخست''' آن‌که، [[خداوند]] پس از [[آفرینش]] [[هفت آسمان]]، [[سنن]] و [[قوانین]] مربوط به هر یک را در آن پدید آورد تا به طور خودکار [[وظایف]] خود را انجام دهد<ref>ر. ک: منشور جاوید، جعفر سبحانی، قم، انتشارات توحید، ۱۳۷۰ ش، ج ۱۰، ص ۸۳؛ تفسیر نمونه، ذیل آیه؛ منهج الصادقین، ذیلِ آیه.</ref>. با توجه به عبارت {{متن قرآن|ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ }} در پایان [[آیه]]، این [[وحی]] را [[وحی]] تقدیری نام نهاده‌اند<ref>التفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، تصحیح سید طیب جزائری، قم، مؤسسۀ دارالکتاب، ۱۴۰۴ﻫ، چاپ سوم، ج ۲، ص ۳۶۳.</ref>. '''دوم''' آن‌که، حوادثی که برای [[بشر]] اتفاق می‌افتد، به تقدیر و [[امر الهی]] است. که این امر را [[فرشتگان]] دریافت می‌کنند و آنها هستند که آن را به [[زمین]] می‌رسانند. این امر به اعتبار فرشتگانی که در [[آسمان‌ها]] ساکن‌اند نسبتی به تک تک آنها دارد و به اعتبار اینکه حامل آن امرند نسبتی به هر گروه از [[فرشتگان]] دارد به عنوان مثال، فرشته‌ای که حامل امر [[موت]] است، او را [[ملک الموت]] می‌نامند. برگشت این نظریه به آن است که [[خداوند]] در هر آسمانی [[امر الهی]] مربوط به آن را به [[فرشتگان]] آن [[آسمان]] [[وحی]] می‌کند<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۵ - ۴۶.</ref>.

[[خداوند]] در [[سوره شمس]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا }}<ref> و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد؛ سوره شمس، آیه: ۷- ۸.</ref>. مراد از این [[الهام]] آن است که [[خدای تعالی]] صفات [[عمل]] [[انسان]] را به [[انسان]] شناسانده و به او فهمانده است که عملی را که انجام می‌دهد [[تقوا]] یا [[فجور]] است. در [[آیه شریف]] با آوردن حرف فاء مسئله [[الهام]] را نتیجه تسویه قرار داده است و این اشاره است به اینکه [[الهام]] [[فجور]] و [[تقوا]] همان [[عقل عملی]] است که از نتایج تسویه [[نَفْس]] است، پس این [[الهام]] از صفات و خصوصیات [[خلق]] [[آدمی]] ‌است، همچنان‌که در جای دیگر فرمود: {{متن قرآن|فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَعْلَمُونَ}}<ref> بنابراین با درستی آیین روی (دل) را برای این دین راست بدار! بر همان سرشتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است؛ هیچ دگرگونی در آفرینش خداوند راه ندارد؛ این است دین استوار اما بیشتر مردم نمی‌دانند؛ سوره روم، آیه:۳۰.</ref><ref>ر. ک: محمد حسين طباطبائی، المیزان، ج ۱۶، ص ۱۷۸ (ذيل آيه).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۶ - ۴۸.</ref>.

[[عمل]] [[خیرات]] نیز که از آنها صادر می‌شده، به [[وحی]] و دلالت [[باطنی]] و [[الهی]] بوده که مقارن آن صورت می‌گرفته است و این [[وحی]] غیر از [[وحی تشریعی]] است که در آن ابتدا عمل را [[تشریع]] می‌کند و سپس انجام آن را مقرر می‌دارد. این [[وحی]] را می‌توان [[وحی]] [[تسدید]] نامید نه [[وحی تشریعی]]. خلاصه آن‌که این اشخاص، مؤید به [[روح القدس]] و [[روح]] [[طهارت]] و [[پاکی]] هستند و نیرویی ربّانی آنها را به انجام [[کارهای نیک]] فرا می‌خواند<ref>ر. ک: محمد حسين طباطبائی، المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۵ (ترجمۀ المیزان، ج ۱۴، ص ۴۲۸).</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۶ - ۴۸.</ref>.

نوع دومِ [[ارتباط]] [[کلامی]] [[خداوند]] با [[بشر]]، ایجاد گفتار از طریق اشیاء است که آن را [[وحی]] از وراء [[حجاب]] نامیده است. [[سخن گفتن]] [[خدا]] با [[حضرت موسی]] {{ع}} از طریق درخت از این قسم است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۸ - ۴۹.</ref>.

نوع سوم [[ارتباط]] كلامی، ابلاغِ گفتار [[خداوند]] توسط [[فرشته وحی]] است. [[سخن گفتن]] [[فرشتگان]] با [[حضرت زکریا]] {{ع}} و [[حضرت مریم]] {{س}} از این‌گونه [[وحی]] است<ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۸ - ۴۹.</ref>.

[[قرآن]] در مورد [[حضرت زکریا]] {{ع}} می‌گوید: {{متن قرآن|فَنَادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ }}<ref> پس فرشتگان او را در حالی که در محراب به نماز ایستاده بود ندا دادند: خداوند تو را به (تولّد) یحیی نوید می‌دهد که «کلمه‌ای از خداوند» را راست می‌شمارد و سالار و (در برابر زنان) خویشتندار و پیامبری از شایستگان است؛ سوره آل عمران، آیه:۳۹.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۸ - ۴۹.</ref>.

همچنین در مورد [[حضرت مریم]] {{س}} آمده است: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِينَ يَا مَرْيَمُ اقْنُتِي لِرَبِّكِ وَاسْجُدِي وَارْكَعِي مَعَ الرَّاكِعِينَ}}<ref> و آنگاه فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزید و پاکیزه داشت و بر زنان جهان برتری داد. ای مریم! پروردگارت را به فروتنی فرمان بر و سجده کن و با نمازگزاران نماز بگزار؛ سوره آل عمران، آیه: ۴۲- ۴۳.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۸ - ۴۹.</ref>.

در [[آیه]] ۱۶۳ [[سوره نساء]] آمده است: {{متن قرآن|إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا}}<ref> ما به تو همان‌گونه وحی فرستادیم که به نوح و پیامبران پس از وی، و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی فرستادیم و به داود زبور دادیم؛ سوره نساء، آیه:۱۶۳.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۹ - ۵۱.</ref>.

'''نمونه‌ای از [[وحی]] اخباری:'''<ref>موارد زیر نمونه‌هایی دیگر از این دست وحی است: سوره ابراهیم، آیه:۱۳، سوره یوسف، آیه:۱۰۲.</ref>در [[سوره آل‌عمران]] [[خداوند]] پس از گزارش گوشه‌هایی از داستان [[حضرت زکریا]] {{ع}} و [[حضرت مریم]] {{س}}، خطاب به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} می‌فرماید: {{متن قرآن|ذَلِكَ مِنْ أَنبَاء الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُون أَقْلامَهُمْ أَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ}}<ref> این از خبرهای نهانی است که به تو وحی می‌کنیم و تو هنگامی که آنان تیرچه‌های (قرعه) خود را (در آب) می‌افکندند تا (بدانند) کدام، مریم را سرپرستی کند و هنگامی که با هم (در این کار) ستیزه می‌ورزیدند نزد آنان نبودی؛ سوره آل عمران، آیه:۴۴.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۹ - ۵۱.</ref>.

'''نمونه‌ای از [[وحی]] ابلاغی:''' {{متن قرآن|شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاء وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ}}<ref> از دین، همان را برای شما بیان داشت که نوح را بدان سفارش کرده بود و نیز آنچه را که به تو وحی کردیم و آنچه را که به ابراهیم و موسی و عیسی، سفارش کردیم که دین را استوار بدارید و در آن به پراکندگی نیفتید؛ بر مشرکان آنچه آنان را بدان می‌خوانی گران است، خداوند است که هر که را بخواهد به سوی خود برمی‌گزیند و هر که را (به درگاه او) بازگردد به سوی خویش رهنمون می‌گردد؛ سوره شوری، آیه:۱۳.</ref>، {{متن قرآن|كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِّتُنذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ}}<ref> و بدین‌گونه ما به تو قرآنی عربی وحی کردیم تا (مردم) امّ القری و پیرامون آن را بیم دهی و (نیز) از روز گرد آمدن (همگان در رستخیز) که تردیدی در آن نیست بیم دهی؛ سوره شوری، آیه:۷.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۴۹ - ۵۱.</ref>.

====۲. القای امر از [[فرشته]] به [[انسان]] ====

مطابق [[قرآن]] و نیز دیگر [[کتب مقدس]]، [[فرشته]] بر [[پیامبران]] و غیر [[پیامبران]] نازل می‌شده و سخن [[خدا]] را به آنها [[ابلاغ]] می‌کرده است. در مورد [[وحی]] [[قرآن]] به [[پیامبر]] هم [[فرشته وحی]]، که [[جبرئیل]] است، واسطه این [[وحی]] بوده است: {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنذِرِينَ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُّبِينٍ}}<ref> که روح الامین آن را فرود آورده است. بر دلت، تا از بیم‌دهندگان باشی؛ به زبان عربی روشن؛ سوره شعراء، آیه: ۱۹۳- ۱۹۵.</ref><ref>[[محمد کاظم شاکر|شاکر، محمد کاظم]]، [[آشنایی با علوم قرآنی (کتاب)|آشنایی با علوم قرآنی]]، ص۵۲.</ref>.

====۳. القای امر از [[انسان]] به [[انسان]] ====

====۴. القای امر از جانب [[شیاطین]] ====

== بررسی اقسام واژگان ==

# واژه‌های بیان‌کنندۀ رابطۀ پیام‌رسانی بین وحی‌کننده و گیرنده [[وحی]]، مانند واژۀ [[کلام]]، قول، نبأ، قصص؛

# واژهای مربوط به از جانب [[خدا]] بودن [[وحی]]، مانند: [[نزول]]، آتی و مجیء؛

# واژهای بیانگر [[نزول]] لفظی [[قرآن]]، مانند: قرائت، [[تلاوت]] و ترتیل.

'''علت کاربردهای مختلف در موقعیت‌های متفاوت چیست؟''' '''جواب:''' ظهورِ بهتر معنای مورد نظر خاص، به‌ وسیله لفظ خاص، مثلاً: در [[آیه]] {{متن قرآن|وَ كَلَّمَ اللَّهُ مُوسى‏ تَكْليماً‏}} [[خداوند]] هم رابطه گفتاری [[حضرت موسی]] {{ع}} با خود را بیان کرده و هم فهمانده که او نسبت به انبیای پیش از خود فضیلتی نیز دارد. از واژه قول استفاده نکرده که ناظر به [[گفت‌وگو]] و [[مذاکره]] بین دو ذات است. و یا هرگاه [[عنایت]] به قطعی بودن و شگفت‌آور بودن سخن باشد از آن با واژه "نبأ" تعبیر می‌شود و نیز هرگاه مقصود گویایی مطلب یا خبری پیوسته به شکل داستان باشد از واژه "قصص" استفاده شده است<ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۳۸ و ۳۹.</ref>.

===۱. واژگان بیان‌کننده رابطۀ گفتاری [[وحی]] ===

:'''ب. [[کلام]]''': بیشترین مورد [[کلام]] در [[قرآن کریم]] درباره [[خداوند متعال]] با [[حضرت موسی]] {{ع}} آمده است. قول و [[کلام]] از نظر "عرف عام" عبارت است از: حروف و اصواتی که از [[متکلم]] صادر می‌شود. [[هدف]] اصلی صدا و [[کلام]]، ابراز سرّ درون است، نه ایجاد صوت و لفظ. بر این اساس هر [[رفتاری]] از متلکم که همان اثر [[سخن گفتن]] را دارا باشد، می‌شود آن را "[[کلام]]" نامید <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۴۲ و ۴۳.</ref>. مثلاً هر چیزی که [[قدرت الهی]] را نمایش دهد، کلمه [[الهی]] است. مثل [[حضرت عیسی]] {{ع}} پایه و اساس [[حقیقت]] [[کلام]] چیزی است که دلالت بر معنای پنهانی و [[باطنی]] [[انسان]] می‌کند. ویژگی‌هایی که تابع مصادیق و افراد آن است، و در معنای [[حقیقی]] [[کلام]]، دخالت ندارد. و نیز وجودات خارجی که با تمام وجود حکایت از علت خود می‌کنند کلامند. [[کلام]] و قول را می‌توان بر دو قسم دانست:

# '''تکوینیات:''' که قول و [[کلام]] همان [[فعل خداوند]] است. {{متن قرآن|إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‏}}؛

# '''غیر تکوینیات:''' ابراز خواسته‌های درونی به‌ صورت لفظ یا غیر آن.

===۲. واژگان مبین بیرونی و غیر [[نفسانی]] بودن [[وحی]] ===

:'''ب. اتیان و اتیاء''': آمدن با سهولت و آسانی را گویند و بیشترین مورد آن مربوط به اعطاء کتاب به [[حضرت موسی]] {{ع}} است <ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۵۰ و ۵۱.</ref>، {{متن قرآن|وَ أَتَيْناكَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّا لَصادِقُونَ‏‏}}. آمدن واژه "آتی" با واژگانی چون ذکر، سبع الثمانی و [[حق]]، [[بهترین]] [[گواه]] در ارائه مفهوم [[وحی]] و آمدن [[قرآن]] از جانب [[خداوند متعال]] است.

===۳. واژگان دال بر [[نزول]] لفظی [[قرآن]] ===

:'''الف. قرائت''': به معنای [[خواندن]] به کار رفته است و در اصل به معنای جمع‌ کردن و نیز جمع‌ کردن حروف و کلمات است. [[خواندن]] [[آیات قرآن]] بر [[پیامبر]] {{صل}} جز به‌ واسطه حروف و کلمات انجام نمی‌پذیرد.

== کاربردهای [[وحی]] در [[قرآن]] ==

:۱. '''[[وحی]] به [[زمین]]''': {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحى‏ لَها}}<ref>در آن روز زمین رازهایش را باز می‌گوید، زیرا پروردگارت به آن، وحی کرده است؛ سورۀ زلزال، آیۀ ۴ و ۵.</ref>. * دیدگاه‌های مختلفی در مورد معنا و ماهیت [[وحی]] به [[زمین]] وجود دارد مانند:

:۲. '''[[وحی]] به [[آسمان]]''': {{متن قرآن|وَ أَوْحى‏ في‏ كُلِّ سَماءٍ أَمْرَها}}<ref> در هر آسمانی کار آن را وحی کرد؛ سورۀ فصلت، آیۀ:۱۲.</ref>. بیشتر [[مفسران]] وحی را به معنای [[خلق]] و امر را به معنای [[شأن]] گرفته‌اند: منظور از "امر" حوادث مربوط به [[زمین]] است که به [[اهل آسمان]] یعنی [[فرشتگان]] ساکن در آن [[وحی]] می‌شود تا به [[زمین]] برسد <ref> [[علامه طباطبایی]]، المیزان، ج۱۷، ص۳۶۷.</ref><ref> [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]] ص ۸۰-۸۳.</ref>. البته باید توجه داشت [[وحی]] به معنای [[خلق]] به قرینه [[نیاز]] دارد و اساسی‌ترین اشکال این است که از سیاق [[آیات]] و [[ضمیر]] {{متن قرآن|أَمْرَها}} استفاده می‌شود، [[سخن]] درباره حوادث [[آسمان]] است؛ نه [[زمین]]؛ بنابراین "[[وحی]]" می‌تواند به معنای [[القاء]] و "امر" به معنای ایجاد امور [[تکوینی]] باشد.

:۳. '''[[وحی]] به [[زنبور عسل]]''': {{متن قرآن|وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً}} <ref> سورۀ نحل، آیۀ:۶۸ </ref>. از [[امام باقر]] {{ع}} درباره معنای این [[آیه]] پرسیده شد فرمود: منظور [[الهام]] است.

:۶. '''[[وحی]] به [[مادر موسی]]''': {{متن قرآن|وَ أَوْحَيْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏‏‏}}<ref> سورۀ قصص، آیۀ:۷.</ref>. [[وحی]] در این [[آیه]] یا [[الهام|الهام قلبی]] است و یا خوابی که [[مادر موسی]] {{س}} دید و یا خبر دادن [[فرشته]] یا [[انبیای گذشته]] به [[مادر موسی]]<ref>[[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۸۳-۸۵.</ref>.

:۷. '''[[وحی]] به [[حواریون]]''': {{متن قرآن|وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا}}<ref> سورۀ مائده، آیۀ:۱۱۱.</ref>. [[امام باقر]] {{ع}} فرمود: به آنان "[[حواریون]]" [[الهام]] شده است.

:۸. '''[[وحی]] به [[ائمه]] {{عم}}''': {{متن قرآن|وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ}}<ref> سورۀ انبیاء، آیۀ:۷۳.</ref>. [[وحی]] در این [[آیه]] تسدیدی یا تأییدی است؛ بدین معنا که [[وحی]]، آنان را [[تأیید]] می‌کند.

===۱. کاربرد [[وحی]] در حوزه [[ارتباط]] [[خداوند]] با [[انسان‌ها]] ===

# '''تأییدات عملی [[امامان|امامان حق]]''': در این حوزه، [[وحی]] مطلق به مکنونات [[قلبی]] و [[اراده]] افراد است و موحی [[خداوند]] و موحی الیه انسان‌های [[شایسته]] می‌باشند. {{متن قرآن|وَ أَوْحَيْنا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إيتاءَ الزَّكاةِ‏‏‏‏‏}}. برخی از [[مفسرین]] در ذیل [[آیه]] گفته‌اند: اضافه شدن مصدر فعل به معمولش یعنی "[[خیرات]]" این معنا را می‌رساند که "[[فعل خیر]]" در خارج تحقق دارد؛ زیرا نفرمود {{عربی|"أن یعفوا الخیرات"‏‏‏‏}} <ref> [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]] ص ۲۶ و ۲۷.</ref>. پس [[عمل]] [[خیرات]] که از ایشان صادر می‌شده، به [[وحی]] و دلالتی [[باطنی]] و [[الهی]] بوده و مقارن آن صورت می‌گرفته و این [[وحی]] غیر از [[وحی]] مشرعی است. مؤید این معنا جمله {{متن قرآن|وَ كانُوا لَنا عابِدينَ‏}} است. یعنی [[ائمه]] پیش از این نوع [[وحی]] هم [[خدا]] را [[عبادت]] می‌کرده‌اند و عبادتشان با اعمالی بوده که [[وحی]] [[تشریعی]] مشخص کرده. پس این [[وحی]]، [[وحی]] [[تسدید]] "[[تأیید]]" است. یعنی [[پروردگار متعال]] بنده‌ای از [[بندگان]] خود را به [[روح القدس]] اختصاص می‌‌دهد تا او آن [[بنده]] را در انجام [[کارهای نیک]] و [[دوری از گناه]] [[ارشاد]] نماید<ref> [[علامه طباطبایی]]، المیزان، ج۱، ص۲۸۴.</ref>

# '''[[الهامات]] [[الهی]]:''' [[الهام]] به معنای [[القاء]] و در [[دل]] افکندن است <ref> [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبائی]] ص ۲۸ و ۲۹.</ref>. [[الهام]] بیشتر در مورد [[انسان]] به کار می‌رود، زیرا [[الهام]] به معنای القای در [[قلب]] است و این معنا با [[الهام]] به [[انسان]]، بیشتر [[سازگاری]] دارد. گاهی [[وحی]] در این معنا به کار رفته: {{متن قرآن|أَوْحَيْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏ أَنْ أَرْضِعيهِ‏‏‏‏‏‏}}<ref> سوره قصص، آیۀ:۷.</ref>.

===۲. کاربرد [[وحی]] در امور [[تکوینی]] ===

::۱. [[آسمان]] محل نازل شدن امر از [[ناحیه]] [[خدا]] به‌ سوی [[زمین]] است {{متن قرآن|يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ‏‏‏‏‏‏}}. بعد از {{متن قرآن|يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ‏‏‏‏‏‏}} از این جهت قرار گرفته است که کلمه {{متن قرآن|يُدَبِّرُ‏‏‏‏‏‏}} معنای تنزیل را متضمن است و منظور از کلمه "امر" همان [[امر الهی]] است، در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ‏‏‏‏‏‏}} یعنی همان کلمه ایجاد. پس امر از هر [[آسمان]] پایین‌تر نازل می‌شود.

===۳. کاربرد [[وحی]] در حوزه [[ارتباطات]] [[انسان‌ها]] ===

[[امام باقر]] {{ع}} در جواب این سؤال که آیا [[خداوند متعال]] به [[حضرت موسی]] {{ع}} و [[هارون]]، هر دو [[وحی]] می‌کرد؛ فرمودند: "[[وحی]] بر [[حضرت موسی]] {{ع}} نازل می‌شد و [[حضرت موسی]] {{ع}} آن را به [[هارون]] [[وحی]] می‌کرد<ref>{{عربی|" كَانَ‏ الْوَحْيُ‏ يَنْزِلُ‏ عَلَى‏ مُوسَى‏ وَ مُوسَى‏ يُوحِيهِ‏ إِلَى‏ هَارُونَ‏ ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"}}؛ بحارالانور، ج۱۳، ص ۲۷</ref><ref>[[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[نبوت (کتاب)|نبوت]]</ref>.

===۴. کاربرد [[وحی]] در حوزه [[ارتباطات]] [[جنیان]] و [[شیاطین]] ===

== وحی در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲==

=== [[وحی]] به [[پیامبر]] در تداوم [[وحی]] به انبیای دیگر ===

# از آنجا که یک اشکال همیشگی [[مشرکان]] به [[پیامبران]] این بوده است که چرا آنها بشرند و از [[ملائکه]] نیستند [[خداوند]] یک بار دیگر به این ایراد پاسخ می‌گوید: که ما هیچ [[پیامبری]] را قبل از تو نفرستادیم مگر این که آنها مردانی بودند که [[وحی]] به آنها می‌فرستادیم، مردانی که از شهرهای آباد و مراکز جمعیت برخاستند {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى}}؛

=== [[دانش]] [[تاریخی]] [[پیامبر]] از [[طریق وحی]] ===

# بیان سرگذشت واقعی و بدون [[تحریف]] [[پیامبران]]، تنها از [[طریق وحی]] ممکن است {{متن قرآن|تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}} وگرنه [[تاریخ]] پیشینیان آن [[قدر]] با افسانه‌ها آمیخته است که [[شناخت حق]] از [[باطل]] در آن ممکن نیست. [[پیامبران الهی]] از [[طریق وحی]] [[الهی]] از [[غیب]] [[آگاه]] می‌شدند، ولی اندازه آن به خواست [[خدا]] بستگی داشت {{متن قرآن|مَا كُنْتَ تَعْلَمُهَا أَنْتَ وَلَا قَوْمُكَ مِنْ قَبْلِ}}؛

=== [[پیامبر]] [[مأمور]] به [[اطاعت]] تنها از [[وحی]] ===

=== [[پیامبر]] [[مأمور]] به [[اتباع]] از [[ملت]] [[ابراهیم]] ===

#{{متن قرآن|قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا}}<ref>«بگو خداوند راست فرموده است؛ بنابراین از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کنید و او از مشرکان نبود» سوره آل عمران، آیه ۹۵.</ref>. '''نکته''': {{متن قرآن|قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا}} یعنی: وقتی معلوم شد در آن‌چه به شما خبر می‌دهم و دعوتتان می‌کنم، [[حق]] با من است، پس مرا [[پیروی]] کنید و به [[دین]] من درآیید و اعتراف کنید به اینکه گوشت شتر [[حلال]] است و همچنین همه طیبات که [[خدا]] حلالش کرده، [[حلال]] است و اگر قبلاً بر شما [[حرام]] کرده بود، به عنوان [[مجازات]] و [[عقوبت]] [[ظلم]] شما بوده، همچنان که خود [[خدای تعالی]] این‌طور خبر داده است. پس جمله: {{متن قرآن|فَاتَّبِعُوا...}} به منزله کنایه است از [[پیروی]] [[دین]] [[رسول خدا]] {{صل}} و اگر نام [[دین]] آن جناب را [[نبرد]] و به جای آن فرمود: [[پیروی]] کنید [[دین ابراهیم]] را برای این بود که مخاطبین این خطاب [[دین ابراهیم]] را قبول داشتند. خواست اشاره کند به اینکه: [[دین اسلام]] هم که من شما را به آن [[دعوت]] می‌کنم همان [[دین حنیف]] و [[فطری]] [[ابراهیم]] است. چون [[دین فطری]] هیچ‌گاه [[انسان]] را از خوردن گوشت [[پاکیزه]] و رزق‌های [[پاکیزه]] دیگر جلوگیری نمی‌کند<ref>ترجمه تفسیر المیزان، ج۳، ص۵۳۹.</ref>. در [[تورات]] کنونی در [[سفر]] “لاویان” فصل یازدهم ضمن بیان گوشت‌های [[حرام]] و [[حلال]] چنین می‌خوانیم: “از نوشخوار کنندگان و سم چاکان اینها را نخورید، شتر را با وجودی که نوشخوار می‌کند اما تمام سم چاک نیست آن برای شما [[ناپاک]] است”. از جمله‌های فوق استفاده می‌شود که [[یهود]] گوشت شتر و سایر سم چاکان را [[حرام]] می‌دانستند، ولی هیچ‌گونه دلالتی بر [[تحریم]] آنها در [[آیین]] [[ابراهیم]] و [[نوح]] ندارد ممکن است این قسمت از آنها باشد که به عنوان [[مجازات]] بر [[یهود]] [[تحریم]] شده بود. {{متن قرآن|قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«بگو خداوند راست فرموده است؛ بنابراین از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کنید و او از مشرکان نبود» سوره آل عمران، آیه ۹۵.</ref> [[خداوند]] به [[پیامبر]] میگوید: بگو اکنون که می‌بینید من در [[دعوت]] خود صادق و راستگویم، پس از [[آیین]] من که همان [[آیین پاک]] و [[بی‌آلایش]] [[ابراهیم]] است [[پیروی]] نمایید زیرا او “حنیف” بود یعنی از [[ادیان]] [[باطل]] متمایل به [[حق]] شده بود و در [[دستورات]] او حتی در مورد غذاهای [[پاک]] یک [[حکم]] [[انحرافی]] و [[تحریم]] بی‌دلیل وجود نداشت. او هرگز از [[مشرکان]] نبود و این که [[مشرکان]] [[عرب]] خود را بر [[آیین]] او می‌دانند کاملاً بی معنی است، “بت‌پرست” کجا و “بت‌شکن” کجا؟ قابل توجه اینکه در [[قرآن]] بارها روی این جمله تکیه شده است که [[ابراهیم]] از [[مشرکان]] نبود. تعبیر {{متن قرآن|وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}} در [[سوره آل عمران]]: ۶۷-۹۵ و انعام: ۱۶۱ و نحل: ۱۲۴ و بقره: ۱۳۵ دیده می‌شود؛ زیرا همان‌طور که قبلاً هم اشاره کردیم [[بت‌پرستان]] [[جاهلیت]] مدعی بودند که بر [[آیین]] [[ابراهیم]] هستند و آن [[قدر]] در این ادعا پیش رفته بودند که دیگران، آنها را “حنفا” ([[پیروان]] [[ابراهیم]])! معرفی می‌کردند، لذا [[قرآن]] مکرر این موضوع را [[نفی]] می‌کند<ref>تفسیر نمونه، ج۳، ص۶.</ref>.

=== پیام‌های مهم [[وحی]] به [[پیامبر]] و [[پیامبران]] ===

#{{متن قرآن|فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ يَقُولُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّمَا أَنْتَ نَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ}}<ref>«و مبادا تو برخی از آنچه را بر تو وحی شده است کنار نهی و دل از آن تنگ داری از آن رو که می‌گویند: “چرا بر او گنجی فرو فرستاده نمی‌شود یا فرشته‌ای همراه وی نمی‌آید؟ ” تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و خداوند بر هر چیزی مراقب است» سوره هود، آیه ۱۲.</ref>.

# [[خداوند]] به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[دستور]] می‌دهد آن‌چه را بر تو [[وحی]] شده محکم بگیر که تو بر [[صراط مستقیم]] قرار داری {{متن قرآن|فَاسْتَمْسِكْ بِالَّذِي أُوحِيَ إِلَيْكَ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}} کم‌ترین اعوجاج و کجی در کتب و برنامه تو نیست، و عدم [[پذیرش]] گروهی از آنان [[دلیل]] بر [[نفی]] [[حقانیت]] تو نخواهد بود تو با نهایت [[جدیت]] به راه خویش ادامه ده، بقیه با ما است.

# مجموعه اوامر [[وحی]] شده به [[پیامبر]] تعالیمی حکیمانه و جلوه [[ربوبیت]] خاص [[خداوند]] برای آن [[حضرت]]: {{متن قرآن|ذَلِكَ مِمَّا أَوْحَى إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَلَا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ فَتُلْقَى فِي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَدْحُورًا}}؛

# از آنجا که مسأله [[نبوت]] در طول تاریخش با انواع [[غلو]] و [[مبالغه]] همراه بوده است [[خداوند]] [[پیامبر اسلام]] را به عنوان بشری هم‌چون بقیه [[مردم]] معرفی می‌کند {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ}} و بر تمام امتیازات پنداری و شرک‌آلود خط بطلان می‌کشد و جلوی [[انحراف]] [[مسلمانان]] و معبودانگاری [[پیامبر]] را می‌گیردو بر مسئله [[توحید]] {{متن قرآن|أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ}} و [[نفی]] [[شرک]] تأکید می‌کند {{متن قرآن|وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا}} زیرا این مسئله مهم‌ترین [[پیام]] [[وحی]] و محور همه [[اعتقادات]] و برنامه‌های فردی و [[اجتماعی]] [[دین اسلام]] است؛

=== [[تردید]] ناپذیری [[وحی]] ===

#{{متن قرآن|فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ}}<ref>«پس اگر در برخی از آنچه به سوی تو فرو فرستاده‌ایم شک داری از آنان که پیش از تو کتاب آسمانی را می‌خواندند بپرس، به راستی حق از سوی پروردگارت نزد تو آمده است پس هرگز از دودلان مباش!» سوره یونس، آیه ۹۴.</ref>. '''نکته''': [[خداوند]] خطاب به [[پیامبر]] می‌فرماید: اگر از آن‌چه بر تو نازل کردیم در [[شک و تردید]] هستی {{متن قرآن|فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ}} از کسانی که [[کتب آسمانی]] را قبل از تو می‌خوانند بپرس {{متن قرآن|فَاسْأَلِ الَّذِينَ يَقْرَءُونَ الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكَ}} تا از این طریق ثابت شود که آن‌چه بر تو نازل شده [[حق]] است و از طرف [[پروردگار]] {{متن قرآن|لَقَدْ جَاءَكَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ}} بنابراین هیچ گونه [[شک و تردید]] هرگز به خود راه مده {{متن قرآن|فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ}} [[پیامبر]] [[وحی]] را از طریق [[شهودی]] دریافت می‌کرد و در مسائل [[شهودی]] تردید معنا ندارد؛ چراکه [[انسان]] خود واقعیت و [[حقیقت]] را می‌یابد همان‌طور که وجود داشتنِ خود را [[درک]] می‌کند و می‌یابد. پس اگر چه خطاب [[آیات]] فوق به [[پیامبر]] است، اما از آنجا که [[پیامبر]] در مورد [[وحی]] تردید ندارد، پس مخاطبان واقعی [[آیات]]، [[کافران]] و [[مشرکان]] هستند که در مورد [[حقانیّت]] [[پیامبر]] و [[قرآن]] تردید دارند. و جالب آن است که این [[آیه]] به صورت جمله شرطیه آمده است؛ یعنی می‌گوید: {{متن قرآن|فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ}} اگر [[شک]] داری و جمله شرطیه دلالت بر تحقّق و وجود شرط ندارد، بلکه گاهی برای تأکید بر مطلب یا بیان یک [[قانون]] کلی است. به عبارت دیگر، مخاطب [[آیه]] [[پیامبر]] {{صل}} است، اما مقصود کنایی آن دیگران هستند.

# با آن‌که [[پیامبر]] {{صل}} مطالب [[وحی]] را به صورت [[شهودی]] دریافت می‌کرد و در آن [[شک]] نمی‌کرد، اما در این [[آیه]] به [[پیامبر]] گفته شد که هرگز در آن‌چه بر تو فرود آمد تردیدی به [[دل]] راه مده. و این روش [[قرآن]] است که گاهی به [[پیامبر]] خطاب می‌کند، اما مقصودش عموم [[مسلمانان]] هستند هرگز در آن‌چه بر تو نازل شده تردید به خود راه مده {{متن قرآن|فَلَا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ}} چرا که این سخن حقی است از سوی [[پروردگار]] تو {{متن قرآن|إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ}} ولی بسیاری از [[مردم]] - بر اثر [[جهل]] و [[تعصب]] و [[خودخواهی]] -[[ایمان]] نمی‌آورند {{متن قرآن|وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ}}؛

=== توصیفات خاص از [[وحی نبوی]] ===

#{{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ * وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ * وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ * وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ}}<ref>«که این (قرآن) بازخوانده فرستاده‌ای گرامی است * توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، * آنجا فرمانگزاری امین است * و همنشین شما، دیوانه نیست * و بی‌گمان او (- جبرئیل) را در افق روشن دیدار کرده است، * و او در (رساندن) وحی، تنگ‌چشمی نمی‌ورزد» سوره تکویر، آیه ۱۹- ۲۴.</ref>. '''نکته''': [[خداوند]] در توصیف پیک [[وحی]] -[[جبرئیل]] - میفرماید: یقیناً این [[قرآن]] [[کلام]] فرستاده [[بزرگواری]] است - [[جبرئیل امین]] - که از سوی [[خداوند]] برای پیامبرش آورده {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ}} و این پاسخی است به آنها که [[پیامبر]] را متهم می‌کردند که [[قرآن]] را خود ساخته و پرداخته، و به [[خدا]] نسبت داده است. در این [[آیه]] و [[آیات]] بعد پنج [[وصف]] برای “جبرئیل” پیک [[وحی]] [[خدا]] بیان شده، که در [[حقیقت]] اوصافی است که برای هر فرستاده جامع الشرایط لازم است. نخست توصیف او به “کریم” بودن که اشاره به [[ارزش]] وجودی اوست. سپس به اوصاف دیگر پرداخته، می‌افزاید: “او صاحب [[قدرت]] است، و نزد ([[خداوند]]) صاحب [[عرش]] [[مقام]] والایی دارد” {{متن قرآن|ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ}} {{متن قرآن|ذِي الْعَرْشِ}} اشاره به ذات [[پاک]] [[خداوند]] است، گر چه او صاحب تمام [[عالم هستی]] است ولی از آنجا که [[عرش]] - خواه به معنی عالم ماوراء [[طبیعت]] باشد، و یا [[مقام]] [[علم مکنون]] [[خداوند]] - اهمیت بیشتری دارد، او را به صاحب [[عرش]] بودن توصیف می‌کند. و در چهارمین و پنجمین توصیف می‌گوید: “در [[آسمان‌ها]] مورد [[اطاعت]] ([[فرشتگان]]) و [[امین]] است” {{متن قرآن|مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ}} از [[روایات]] استفاده می‌شود که گاه [[جبرئیل امین]] برای [[ابلاغ]] [[آیات قرآن]] از سوی گروه عظیمی از [[فرشتگان]] [[همراهی]] می‌شد و مسلماً در میان آنها [[مطاع]] بود و یک [[رسول]] باید در میان همراهانش [[مطاع]] باشد. سپس به [[نفی]] نسبت ناروایی که به [[پیامبر]] {{صل}} می‌دادند پرداخته، می‌افزاید: و [[صاحب شما]] - [[پیامبر]] - دیوانه نیست {{متن قرآن|وَمَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ}} تعبیر به “صاحب” اشاره به این است که او سالیان دراز در میان شما [[زندگی]] کرده، و همنشین با افراد شما بوده است، و او را به [[عقل]] و [[درایت]] و [[امانت]] شناخته‌اید، چگونه نسبت [[جنون]] به او می‌دهید؟! بعد برای تأکید [[ارتباط]] [[پیامبر]] با [[جبرئیل امین]] می‌افزاید: او -[[جبرئیل]] - را در افق روشن دیده است {{متن قرآن|وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ}} منظور از “افق مبین” همان “افق اعلی” و افق [[آشکار]] کننده [[فرشتگان]] است که [[پیامبر]] [[جبرئیل]] را در آن [[مشاهده]] کرد. سپس می‌افزاید: “و او نسبت به آن‌چه از [[طریق وحی]] دریافت داشته [[بخل]] ندارد” {{متن قرآن|وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ}} همه را بی‌کم و کاست در [[اختیار]] [[بندگان خدا]] می‌نهد، او مانند بسیاری از [[مردم]] نیست که وقتی به [[حقیقت]] مهمی دست می‌یابند [[اصرار]] در [[کتمان]] آن دارند، و غالباً از بیان آن [[بخل]] می‌ورزند. اگر دیگران به خاطر [[علوم]] محدودشان چنین صفتی را دارند [[پیامبر]] که سرچشمه علمش اقیانوس بی‌کران [[علم]] خداست از این‌گونه صفات مبراست<ref>برگزیده تفسیر نمونه، ج۵، ص۴۲۳.</ref>. {{متن قرآن|وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ}} کلمه {{متن قرآن|بِضَنِينٍ}} صفت مشبهه از ماده “ضن” است، که به معنای [[بخل]] است، می‌فرماید [[رسول خدا]] {{صل}} به هیچ چیز از آن‌چه به او [[وحی]] می‌شود [[بخل]] نمی‌ورزد، و چیزی را از کسی [[کتمان]] و پنهان نمی‌کند و [[تغییر]] و تبدیل نمی‌دهد، و [[وحی]] را نه همه‌اش و نه بعضی از آن را به چیز دیگر تبدیل نمی‌کند، بلکه همان‌طور که به او [[تعلیم]] داده به [[مردم]] [[تعلیم]] می‌دهد، و آن‌چه را [[مأمور]] به تبلیغش شده [[تبلیغ]] می‌کند<ref>ترجمه المیزان، ج۲۰، ص۳۵۹.</ref>.

# در توصیف ویژگی‌های [[وحی]] [[خداوند]] میفرماید: آن [[پیام]] [[وحی]] - [[قرآن]] - را [[روح]] الامین -[[جبرئیل]] - از سوی [[خداوند]] نازل کرده است {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ}} اگر آن [[فرشته وحی]] آن را از سوی [[خداوند]] نیاورده بود، این چنین درخشان و [[پاک]] و خالی از [[آلودگی]] به [[خرافات]] و [[اباطیل]] نبود. آری این [[روح]] الامین [[قرآن]] را بر [[قلب]] تو از سوی [[پروردگار]] نازل کرد تا از [[انذار]] کنندگان باشی {{متن قرآن|عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ}}؛

# از ویژگی‌های توصیفی [[وحی]] از سوی [[خداوند]] تحقق روش‌های سه‌گانه [[وحی]] تکلم بی‌واسطه {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا}} [[وحی]] از پس [[حجاب]] {{متن قرآن|أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ}} و [[نزول]] [[فرشته]] {{متن قرآن|أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ}} برای [[پیامبر]]؛

# [[پیامبر]] آن‌چه می‌گوید از سوی خداست، و هرگز از روی [[هوای نفس]] [[سخن]] نمی‌گوید {{متن قرآن|وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى}} [[نزول وحی]] بر [[پیامبر]] به وسیله [[جبرئیل]]، از بالاترین افق و [[جایگاه]] {{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى}} و [[نزول وحی]] بر [[پیامبر]] در [[معراج]] از سوی [[جبرئیل]]، در فاصله به اندازه دو کمان یا کمتر از آن: {{متن قرآن|ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى * فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى}} [[قلب]] [[پیامبر]] {{صل}} در آن‌چه دید صادق بود و هرگز [[دروغ]] نمی‌گفت {{متن قرآن|مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى}}؛

== [[وحی]] در اصطلاح [[قرآن]] ==

== کاربردهای وحی در قرآن ==

در هفتاد [[آیه]] از [[قرآن کریم]]، ۷۸ بار از مشتقات واژه «[[وحی]]» استفاده شده است؛ افزون بر آنکه برخی واژگان دیگر، مانند «تکلیم»<ref>{{متن قرآن|وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيمًا}} «و موسی با خداوند بی‌میانجی سخن گفت» سوره نساء، آیه ۱۶۴.</ref> ([[سخن گفتن]] [[خداوند]] با [[بشر]]) یا ندای خداوند<ref>{{متن قرآن|إِذْ نَادَاهُ رَبُّهُ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى}} «آنگاه که پروردگارش او را در سرزمین پاک «طوی» فرا خواند» سوره نازعات، آیه ۱۶؛ همچنین ر. ک: {{متن قرآن|فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِينٌ}} «پس آنان را با فریب فرو لغزاند؛ و چون از آن درخت چشیدند شرمگاه‌هایشان بر آنان نمودار گشت و به چسباندن از برگ‌های بهشت بر آنها آغازیدند و پروردگارشان به آن دو ندا داد: آیا شما را از این درخت باز نداشته و به شما نگفته بودم که به راستی شیطان، شما را دشمنی آشکار است؟» سوره اعراف، آیه ۲۲؛ {{متن قرآن|وَمَا كُنْتَ بِجَانِبِ الطُّورِ إِذْ نَادَيْنَا وَلَكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْمًا مَا أَتَاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ}} «و آنگاه که ندا سر دادیم تو در سوی (غربی) طور نبودی ولی (این وحی) بخشایشی از پروردگار توست تا به گروهی که پیش از تو بیم‌دهنده‌ای برای آنان نیامده است بیم دهی، باشد که پند گیرند» سوره قصص، آیه ۴۶.</ref> نیز از واژه‌های مرتبط با وحی‌اند که در [[قرآن]] آمده است. با وجود این، وحی کلمه محوری برای دستیابی به معنا و ماهیت [[علوم]] [[وحیانی]] است. از بررسی کاربردهای [[قرآنی]] وحی می‌توان دریافت که همان معنای لغوی، در کاربردهای قرآنی این واژه [[حفظ]] شده است. بنابراین در قرآن کریم نیز وحی به معنای القای [[امور معنوی]] (غیر مادی) مانند [[نور]]، [[علم]] و [[وسوسه]] به [[ذهن]] یا [[قلب]] دیگران به کار رفته است که به طور مخفیانه و سریع محقق می‌شود.

=== [[وحی پیامبرانه]] ===

بیشترین کاربرد [[قرآنی]] وحی، به وحی پیامبرانه اختصاص دارد. [[آیات]] زیر از این نوع وحی سخن می‌گویند: {{متن قرآن|إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا}}<ref>«ما به تو همان‌گونه وحی فرستادیم که به نوح و پیامبران پس از وی، و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی فرستادیم و به داود زبور دادیم» سوره نساء، آیه ۱۶۳.</ref>؛ {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ}}<ref>«و بدین‌گونه ما به تو قرآنی عربی وحی کردیم تا (مردم) امّ القری و پیرامون آن را بیم دهی و (نیز) از روز گرد آمدن (همگان در رستخیز) که تردیدی در آن نیست بیم دهی» سوره شوری، آیه ۷.</ref> و...<ref>ر. ک: {{متن قرآن|كَذَلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ اللَّهُ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}} «بدین‌گونه خداوند پیروزمند فرزانه به سوی تو و کسانی که پیش از تو بوده‌اند وحی می‌کند» سوره شوری، آیه ۳؛ {{متن قرآن|شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ}} «از دین، همان را برای شما بیان داشت که نوح را بدان سفارش کرده بود و نیز آنچه را که به تو وحی کردیم و آنچه را که به ابراهیم و موسی و عیسی، سفارش کردیم که دین را استوار بدارید و در آن به پراکندگی نیفتید؛ بر مشرکان آنچه آنان را بدان می‌خوانی گران است، خداوند است که هر که را بخواهد به سوی خود برمی‌گزیند و هر که را (به درگاه او) بازگردد به سوی خویش رهنمون می‌گردد» سوره شوری، آیه ۱۳؛ {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}} «و بدین‌گونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم؛ تو نمی‌دانستی کتاب و ایمان چیست ولی ما آن را نوری قرار دادیم که بدان از بندگان خویش هر که را بخواهیم راهنمایی می‌کنیم و بی‌گمان تو، به راهی راست راهنمایی می‌کنی» سوره شوری، آیه ۵۲؛ {{متن قرآن|أَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا أَنْ أَوْحَيْنَا إِلَى رَجُلٍ مِنْهُمْ أَنْ أَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا أَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْكَافِرُونَ إِنَّ هَذَا لَسَاحِرٌ مُبِينٌ}} «آیا برای مردم شگرف است به مردی از آنان وحی کنیم که به مردم هشدار بده و مؤمنان را آگاه ساز که نزد پروردگارشان پایگاهی راستین دارند؛ کافران می‌گویند: بی‌گمان این جادوگری آشکار است» سوره یونس، آیه ۲؛ {{متن قرآن|نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ وَإِنْ كُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَافِلِينَ}} «ما با این قرآن که به تو وحی کرده‌ایم، به بهترین (شیوه) داستانسرایی برای تو داستان می‌گوییم و بی‌گمان تو پیش از آن از ناآگاهان بودی» سوره یوسف، آیه ۳؛ {{متن قرآن|ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}} «سپس به تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم درست‌آیین پیروی کن و (او) از مشرکان نبود» سوره نحل، آیه ۱۲۳؛ {{متن قرآن|وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ إِنَّ اللَّهَ بِعِبَادِهِ لَخَبِيرٌ بَصِيرٌ}} «و آنچه از کتاب (آسمانی قرآن) به تو وحی کردیم راستین است و چیزی را که پیش از آن بوده است راست می‌شمارد، بی‌گمان خداوند به بندگان خویش، آگاهی بیناست» سوره فاطر، آیه ۳۱؛ {{متن قرآن|وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمَانِهِمْ لَئِنْ جَاءَتْهُمْ آيَةٌ لَيُؤْمِنُنَّ بِهَا قُلْ إِنَّمَا الْآيَاتُ عِنْدَ اللَّهِ وَمَا يُشْعِرُكُمْ أَنَّهَا إِذَا جَاءَتْ لَا يُؤْمِنُونَ}} «و سخت‌ترین سوگندهایشان را به خداوند خوردند که اگر نشانه ای برای آنان بیاید به آن ایمان می‌آورند؛ بگو: نشانه‌ها تنها نزد خداوند است و شما چه می‌دانید هنگامی که آن (نشانه هم) بیاید ایمان نمی‌آورند» سوره انعام، آیه ۱۰۹؛ {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ}} «و اوست که شما را جانشینان (خویش یا گذشتگان) در زمین گمارد و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید؛ بی‌گمان پروردگار تو زودکیفر است و به راستی او آمرزنده بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۱۶۵؛ {{متن قرآن|فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ يَقُولُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّمَا أَنْتَ نَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ}} «و مبادا تو برخی از آنچه را بر تو وحی شده است کنار نهی و دل از آن تنگ داری از آن رو که می‌گویند: «چرا بر او گنجی فرو فرستاده نمی‌شود یا فرشته‌ای همراه وی نمی‌آید؟» تو، تنها بیم‌دهنده‌ای و خداوند بر هر چیزی مراقب است» سوره هود، آیه ۱۲؛ و….</ref>. مخاطب این [[وحی]]، پیامبران‌اند. [[خداوند]] از این طریق، [[معارف الهی]] و [[حقایق]] [[جهان]] را به آنان [[ابلاغ]] می‌کرد که با [[رحلت رسول اکرم]] {{صل}} این نوع وحی برای همیشه پایان پذیرفت.<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۸.</ref>

=== وحی غیر پیامبرانه ===

==== وحی به جمادات ====

ظاهر برخی [[آیات]]، مراتبی از [[شعور]] و [[فهم]] را به همه موجودات، حتی جمادات نسبت می‌دهد. مانند آیه {{متن قرآن|وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ}}<ref>«آسمان‌های هفتگانه و زمین و آنچه در آنهاست او را به پاکی می‌ستایند و هیچ چیز نیست مگر اینکه او را به پاکی می‌ستاید اما شما ستایش آنان را در نمی‌یابید؛ بی‌گمان او بردباری آمرزنده است» سوره اسراء، آیه ۴۴.</ref>. دو [[تفسیر]] برای [[تسبیح]] موجودات در این آیه بیان شده است: تسبیح [[تکوینی]] و تسبیح [[تشریعی]]<ref>ر. ک: ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۲، ص۱۳۴.</ref>. در تسبیح تکوینی، [[آفرینش]] اشیا به طور تکوینی بر [[عظمت خداوند]] و منزه بودن او از [[عیب]] و [[نقص]] دلالت دارد. چنین تسبیحی، نیازمند [[درک]] و [[شعور]] [[تسبیح]] گوینده نیست. در مقابل، تسبیح [[تشریعی]] با درک و شعور تسبیح کننده همراه است. به نظر می‌رسد مقصود [[آیه شریفه]]، تسبیح [[تکوینی]] موجودات نیست؛ زیرا تسبیح، فعل تسبیح گوینده است که اگر مقصود [[آیه]] را تسبیح تکوینی موجودات بدون شعور بدانیم، چنین نسبت به همه اشیای مجازی و خلاف ظاهر است. افزون بر آن، تعبیر {{متن قرآن|وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ}}، که در انتهای آیه آمده نیز مؤید آن است که مقصود آیه شریفه تسبیح تشریعی است؛ زیرا ما تسبیح تکوینی موجودات را می‌فهمیم؛ در حالی که در آیه یاد شده آمده است که شما تسبیح آنان را نمی‌فهمید. پس مقصود از تسبیحی که ما آن را نمی‌فهمیم، تسبیح تکوینی نیست؛ بلکه همان تسبیح تشریعی است<ref>ر. ک: محمد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۷، ص۲۱۴-۲۱۵.</ref>.

البته [[فهم]] و شعور موجودات، درجات مختلف دارد که به تناسب آن فهم و شعور، تسبیح آنان و [[وحی]] به آنان نیز متفاوت است<ref>ر. ک: محمد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ص۲۱۲؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۳۴۲؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنا عشری، ج۷، ص۳۸۲.</ref>. بنابراین، وحی به آنان، با وجود اشتراک در معنای لغوی (القای [[علم]] به طور سریع و مخفیانه)، به تناسب فهم و جایگاه وجودی آنان، با وحی به دیگر موجودات متفاوت است. از [[مفسران]] نخستین نیز در این خصوص تعابیری نقل شده است که تسبیح و فهم یاد شده را [[تأیید]] می‌کنند. مثلا آواز بلند خروس، [[نماز]] او معرفی شده است<ref>ر. ک: احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۰۲-۱۰۳؛ عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۲۶؛ اسماعیل بن عمر بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم ج۵، ص۷۴؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۴، ص۱۸۳.</ref>. این [[تفسیر]]، اگرچه درباره جمادات نیست، اما در بحث [[تسبیح]] با جمادات مشترک است؛ زیرا معمولا بین تسبیح حیوانات و جمادات فرقی گذاشته نمی‌شود. چنین تسبیحی، به معنای تسبیح [[تکوینی]] نیست؛ زیرا بنا بر تسبیح تکوینی، وجود خروس و یکایک کارهای او [[تسبیح خداوند]] است و تسبیحش اختصاص به آواز خاص او ندارد. بنابر این مقصود آن است که خروس به طور [[تشریعی]]، در اندازه [[فهم]] خود، [[خداوند]] را تسبیح می‌کند و آوازش تسبیح اوست.<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۳۸.</ref>

==== [[وحی]] به حیوانات ====

معمولا از این نوع وحی، به [[هدایت]] غریزی تعبیر شده است<ref>ر. ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۲۹۲؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۲۹۶؛ محمد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۱۶، ص۴۰۱.</ref>. البته این نوع هدایت، به زنبور عسل اختصاص ندارد و حیوانات دیگر را نیز شامل می‌شود؛ هرچند زنبور عسل یکی از مثال‌های روشن آن است. این گونه کاربردهای وحی، توضیح این [[حقیقت]] است که [[خداوند متعال]] به گونه‌های مختلف، [[علوم]] و حقایقی را به موجودات مختلف می‌آموزد که البته در هر مرتبه از وجود، متناسب آن مرتبه است. رساندن این علوم به جمادات، به گونه‌ای است؛ به حیوانات به شکلی و به [[انسان‌ها]] به گونه‌ای دیگر است که همه این اقسام در معنای لغوی وحی مشترک‌اند. [[تفاسیر]] نقل شده از [[مسلمانان]] نخستین نشان می‌دهد که آنان نیز به این [[آیات]] توجه داشته و از این مباحث [[آگاه]] بوده‌اند<ref>ر. ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۵۷۳؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۹۳؛ عبدالرحمن بن محمدبن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۲۲۸۹.</ref>.<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۴۰.</ref>

==== وحی به [[فرشتگان]] ====

با توجه به [[مقام فرشتگان]] و امتیازات آنان، روشن است که این نوع وحی، مرتبه‌ای فراتر از وحی به جمادات و حیوانات است و با وجود اشتراک در معنای لغوی وحی، ویژگی‌های خود را نیز دارد. در برخی [[منابع تفسیری]] اولیه، این وحی، به [[الهام]] به فرشتگان [[تفسیر]] شده است<ref>ر. ک: نصر بن محمد بن احمد سمرقندی، بحر العلوم، ج۲، ص۱۱.</ref>.<ref>[[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، ص ۴۱.</ref>

==== وحی به انسان‌های غیر [[پیامبر]] ====

'''وحی شیطانی''': در بسیاری از [[آیات]]، به [[صراحت]] بیان شده است که وحی کننده به [[پیامبران]]، [[خداوند متعال]] است<ref>تعابیری مانند {{متن قرآن|أَوْحَيْتُ}}، {{متن قرآن|أَوْحَى رَبُّكَ}} و {{متن قرآن|أَوْحَيْنَا}} بر همین مطلب دلالت دارند: ر. ک: مائده، ۱۱۱؛ نحل، ۷۸؛ اسراء، ۳۹؛ زلزال، ۵؛ نساء، ۱۱۳؛ اعراف، ۱۹۰ و ۱۷۷؛ یونس، ۲ و ۶۸۷؛ یوسف، ۳ و ۱۵، و....</ref>؛ البته در آیه‌ای بیان شده است که وحی گاهی به وسیله فرشتگان به مخاطب آن می‌رسد<ref>در بخشی از این آیه، وحی، به فرستادگان خداوند (فرشتگان) نسبت داده شده است: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ}} «و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است» سوره شوری، آیه ۵۱.</ref>. در برخی [[آیات]]، بر [[وسوسه]] و القائات [[شیطانی]] نیز [[وحی]] اطلاق شده است: {{متن قرآن|وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ}}<ref>«و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود» سوره انعام، آیه ۱۲۱.</ref>: مراد از شیطان‌ها در این [[آیه]]، برخی از [[جنیان]] یا [[انسان]] هایند؛ اما مخاطب این نوع وحی شیطانی، یا به عبارت دیگر دریافت کننده آن، برخی انسان‌هایند که با دریافت آن به [[مجادله]] با [[مؤمنان]] می‌پردازند<ref>ر. ک: محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۲۵۷؛ حسن مصطفوی، تفسیر روشن، ج۸ ص۱۵۶؛ محمد بن حبیب الله سبزواری نجفی، الجدید فی تفسیر القرآن المجید، ج۳، ص۸۹.</ref>. در آیه‌ای دیگر، از رابطه شیطان‌های جنی با انسی و وحی به یکدیگر سخن گفته شده است: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ}}<ref>«و بدین‌گونه برای هر پیامبری دشمنی از شیطان‌های آدمی و پری قرار دادیم که برخی به برخی دیگر یکدیگر، به فریب سخنان آراسته الهام می‌کنند و اگر پروردگار تو می‌خواست آن (کار) را نمی‌کردند پس آنان را با دروغی که می‌بافند واگذار» سوره انعام، آیه ۱۱۲.</ref>. در [[تفسیری]] که از [[ابن عباس]] در ذیل این آیه نقل شده، آمده است که شیاطن [[جن]] به شیطان‌های [[انسانی]] وحی می‌کنند (نه عکس آن). ایشان [[تفسیر]] خود را با آیه‌ای دیگر که از وحی شیطان‌ها به دوستانشان خبر می‌دهد<ref>{{متن قرآن|وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ}} «و از چیزی که (در ذبح) نام خداوند بر آن برده نشده است نخورید؛ و آن به راستی نافرمانی (از خداوند) است و شیطان‌ها بی‌گمان در یاران خویش می‌دمند که با شما چالش ورزند و اگر از آنان فرمانبرداری کنید به یقین مشرک خواهید بود» سوره انعام، آیه ۱۲۱.</ref>، [[تأیید]] کرده است<ref>عبدالرحمن بن محمدبن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۳۷۲؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۳، ص۳۹.</ref>. دیگر [[مفسران]] نخستین نیز توضیحی افزون بر معنای لغوی از [[وحی]] در [[آیه]] یادشده ارائه نکرده‌اند<ref>ر. ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۴؛ عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۴، ص۱۳۷۱؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۸۲؛ حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۲؛ عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۲، ص۶۸؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنشور فی تفسیر المأثور، ج۳، ص۳۹.</ref>. بنابراین می‌توان گفت که آنان نیز با توجه به روشنی [[آیات]] یادشده، القائات [[شیطانی]] را نوعی وحی غیر پیامبرانه می‌دانستند.

== [[:رده:آثار وحی|منبع‌شناسی جامع وحی]] ==

  | نویسنده اصلی=<!--جوکار، پورانزاب،واثق، امینی،بهمنی-->

  | ارزیابی=<!--آماده، نشده، تمام-->

  | ارزیابی نهایی =<!--نشده، -،خیرآبادی، فرقانی،تمام توسط [[کاربر:خیرآبادی|خیرآبادی]]، تمام توسط [[کاربر:فرقانی|فرقانی]]-->

  | جعبه اطلاعات = <!--ندارد، -، دارد-->

  | عکس = <!-- ندارد، -، دارد-->

  | کپی‌کاری = <!--از چند منبع، از تک منبع، ندارد-->