|
|
| (۳۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{ویرایش غیرنهایی}}
| | {{جعبه اطلاعات مجموعه کتاب |
| {{جعبه اطلاعات کتاب | | | عنوان پیشین = |
| | عنوان = الکافی | | | عنوان = الکافی |
| | عنوان اصلی = | | | عنوان پسین = |
| | تصویر = 152558.jpg | | | عنوان اصلی = |
| | اندازه تصویر = 200px | | | تصویر = 152558.jpg |
| | از مجموعه = | | | اندازه تصویر = 200px |
| | زبان = عربی | | | از مجموعه = |
| |زبان اصلی = | | | زبان = عربی |
| | نویسنده = [[شیخ کلینی]] | | | زبان اصلی = |
| | نویسندگان = | | | نویسنده = [[شیخ کلینی]] |
| | تحقیق یا تدوین = [[دار الحدیث]] | | | نویسندگان = |
| | زیر نظر = | | | تحقیق یا تدوین = [[دار الحدیث]] |
| | به کوشش = [[محمد حسین درایتی]] | | | زیر نظر = |
| | مترجم = | | | به کوشش = [[محمد حسین درایتی]] |
| | مترجمان = | | | مترجم = |
| | ویراستار = | | | مترجمان = |
| | ویراستاران = | | | ویراستار = |
| | موضوع = [[امامت]] و [[ولایت]]، [[احادیث معصومین]]، [[منابع روایی شیعه]]، [[کتب اربعه]] | | | ویراستاران = |
| | مذهب = [[شیعه]] | | | موضوع = [[امامت]] و [[ولایت]]، [[احادیث معصومین]]، [[منابع روایی شیعه]]، [[کتب اربعه]] |
| | ناشر = *[[دار الحدیث (ناشر)|دار الحدیث]]: (قم، ایران ۱۳۸۹ش، ۱۳۹۲ش، ۱۳۹۳ش، ۱۳۹۷ ش) ۱۵ جلدی و ۱۶ جلدی | | | مذهب = شیعه |
| *[[دار الکتب الاسلامیة (ناشر)|دار الکتب الاسلامیة]]: (قم، ایران ۱۳۶۳ش، ۱۳۶۸ش، ۱۳۷۵ش، ۱۳۸۷ ش) ۸ جلدی و ۱۲ جلدی | | | ناشر = * [[دار الحدیث (ناشر)|دار الحدیث]]: (قم، ایران ۱۳۸۹ش، ۱۳۹۲ش، ۱۳۹۳ش، ۱۳۹۷ ش) ۱۵ جلدی و ۱۶ جلدی |
| | به همت = | | * [[دار الکتب الاسلامیة (ناشر)|دار الکتب الاسلامیة]]: (قم، ایران ۱۳۶۳ش، ۱۳۶۸ش، ۱۳۷۵ش، ۱۳۸۷ ش) ۸ جلدی و ۱۲ جلدی |
| | وابسته به = | | | به همت = |
| | محل نشر = قم، ایران | | | وابسته به = |
| | سال نشر = | | | محل نشر = قم، ایران |
| | تعداد جلد =۱۵ جلد: <br/> [[الکافی ج۱ (کتاب)|جلد اول]] <br/> [[الکافی ج۲ (کتاب)|جلد دوم]] <br/> [[الکافی ج۳ (کتاب)|جلد سوم]] <br/> [[الکافی ج۴ (کتاب)|جلد چهارم]] <br/> [[الکافی ج۵ (کتاب)|جلد پنجم]] <br/> [[الکافی ج۶ (کتاب)|جلد ششم]] <br/> [[الکافی ج۷ (کتاب)|جلد هفتم]] <br/> [[الکافی ج۸ (کتاب)|جلد هشتم]] <br/> [[الکافی ج۹ (کتاب)|جلد نهم]] <br/> [[الکافی ج۱۰ (کتاب)|جلد دهم]]<br/> [[الکافی ج۱۱ (کتاب)|جلد یازدهم]]<br/> [[الکافی ج۱۲ (کتاب)|جلد دوازدهم]]<br/> [[الکافی ج۱۳ (کتاب)|جلد سیزدهم]]<br/> [[الکافی ج۱۴ (کتاب)|جلد چهاردهم]]<br/> [[الکافی ج۱۵ (کتاب)|جلد پانزدهم]] | | | سال نشر = |
| | صفحه =
| | | تعداد جلد = ۱۵ |
| | قطع = وزیری
| | | فهرست جلدها = |
| | نوع جلد = گالینگور | | | شابک = 978-964-493-340-0 |
| | شابک = 978-964-493-340-0 | | | شماره ملی = ۱۸۸۲۹۲۱ |
| | رده‌بندی کنگره = BP۱۲۹/ک۸ک۲ ۱۳۸۸
| |
| | رده‌بندی دیویی = ۲۹۷/۲۱۲
| |
| | شماره ملی = ۱۸۸۲۹۲۱ | |
| }} | | }} |
| '''الکافی'''، کتابی است پانزده جلدی که با زبان عربی به نقل [[روایات پیامبر اکرم]] و [[اهل‌بیت]] {{عم}} در زمینه عقاید، اخلاق و احکام می‌پردازد. این مجموعه اثر [[شیخ کلینی]] می‌باشد و [[دار الحدیث (ناشر)|انتشارات دار الحدیث]] و [[دار الکتب الاسلامیة (ناشر)|انتشارات دار الکتب الاسلامیة]] انتشار آن را به عهده داشته است.<ref>[http://www.ketab.ir/BookList.aspx?Type=BookSetId&Code=32774 وبگاه خانه کتاب]</ref> | | '''الکافی'''، کتابی است پانزده جلدی که با زبان عربی به نقل [[روایات پیامبر اکرم]] و [[اهل‌بیت]] {{عم}} در زمینه عقاید، اخلاق و احکام می‌پردازد. این مجموعه اثر [[شیخ کلینی]] می‌باشد و [[دار الحدیث (ناشر)|انتشارات دار الحدیث]] و [[دار الکتب الاسلامیة (ناشر)|انتشارات دار الکتب الاسلامیة]] انتشار آن را به عهده داشته است.<ref>[https://db.ketab.ir/BookList.aspx?Type=BookSetId&Code=32774 وبگاه خانه کتاب]</ref> |
| [[پرونده:152559.jpg|بندانگشتی|200px|طرح جلد دیگری از این کتاب]] | | [[پرونده:152559.jpg|بندانگشتی|200px|طرح جلد دیگری از این کتاب]] |
| [[پرونده:152560.jpg|بندانگشتی|200px|طرح جلد دیگری از این کتاب]] | | [[پرونده:152560.jpg|بندانگشتی|200px|طرح جلد دیگری از این کتاب]] |
|
| |
|
| ==دربارهٔ کتاب== | | == دربارهٔ کتاب == |
| در معرفی این کتاب آمده است: «از آثار متعدد و [[ارزشمند]] مرحوم [[کلینی]]، تنها کتاب کافی ایشان به دست ما رسیده، اثری که مؤلف بیست سال از [[عمر]] خویش را صرف تألیف آن نموده است. کافی جامع‌ترین و مهمترین کتاب در میان [[کتب اربعه شیعه]] است. [[علامه مجلسی]] کتاب کافی را دقیق‌ترین، جامع‌ترین، بزرگترین و [[بهترین]] تألیفات [[شیعه]] معرفی کرده است. احتمالا نام "کافی" به عنوان نام اثر [[کلینی]] از خطبه وی در شروع کتاب اقتباس گشته است، آنجا که در پاسخ شخصی که از او تقاضای تدوین چنین کتابی را کرده بود مینویسد: گفته بودی که علاقه‌مندی کتابی در [[اختیار]] تو قرار گیرد که تو را [[کفایت]] کند و تمام [[فنون]] [[علم دین]] در آن گردآمده باشد<ref>{{عربی|"وقلت انك تحِبّ أن يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه من جميع فنون علم الدين"}}.</ref>. مرحوم [[کلینی]] در ابتدای کافی انگیزه خود را از تألیف کتاب بیان کرده است و از مطالعه این مقدمه که ظاهراً پس از تألیف کتاب نوشته شده است، روشن می‌گردد که او جامع خود را به تقاضای یکی از دوستانش نوشته است و علت درخواست آن شخصی از [[کلینی]] حل دو مشکل اساسی در آن زمان بوده است: | | در معرفی این کتاب آمده است: «[[کتاب کافی]] یکی از مهمترین کتابهای [[حدیثی]] و نخستین کتاب از کتب اربعۀ [[شیعه]] است. |
| #در برخی از امور، [[اختلاف روایات]]، مشکل‌ساز شده است و [[حقیقت]] شناخته نمی‌شود.
| |
| #کتابی که جامع تمام [[فنون]] [[علم دین]] باشد لازم است، تا طالبان [[علم]] [[دین]] از طریق [[اخبار صحیح]] به [[علوم]] و [[سنن]] [[دین]] دسترسی پیدا کنند».
| |
| * در ادامه معرفی آمده است: «شروع و پایان تألیف [[کتاب کافی]] دقیقاً مشخص نیست، اما [[نجاشی]] به نگاشته شدن آن در بیست سال، تصریح کرده است. کافی حدود ۱۶۰۰۰ [[حدیث]] دارد و در سه بخش اصلی تنظیم گردیده است: (۱): [[اصول الکافی (کتاب)|اصول]]؛ (۲): [[فروع الکافی (کتاب)|فروع]]؛ (۳): [[روضة الکافی (کتاب)|روضه]].
| |
| :در برخی از متون کهن برای جدا ساختن بخش‌ها به جای تعابیری همچون "فصل" یا "بخش" از تعبیر "کتاب" استفاده می‌‌شد. [[اصول الکافی (کتاب)|اصول]] و [[فروع الکافی (کتاب)|فروع کافی]] نیز دارای بخش‌های متعددی است که با تعبیر "کتاب" از یکدیگر متمایز شده است؛ مانند کتاب التوحید، [[کتاب الحجة]] و کتاب الطهارة اما [[روضة الکافی (کتاب)|روضه]] باب‌بندی ندارد و [[روایات]]، یکی پس از دیگری ذکر شده است.
| |
| :* [[اصول الکافی (کتاب)|اصول کافی]]: شامل ۸ کتاب، ۴۹۹ باب، ۳۷۸۶ [[روایت]]. موضوع [[اصول الکافی (کتاب)|اصول کافی]] [[مباحث اعتقادی]] و [[اخلاقی]] است که در هشت بخش سامان یافته است. بخش‌های هشتگانه [[اصول الکافی (کتاب)|اصول کافی]] به ترتیب عبارت‌اند از: "[[کتاب العقل و الجهل]]، کتاب [[فضل]] العلم، کتاب التوحید، [[کتاب الحجة]]، کتاب الایمان و الکفر، کتاب الدعاء، کتاب [[فضل]] القرآن، کتاب العشرة". مرحوم [[کلینی]] در [[اصول الکافی (کتاب)|اصول کافی]] با چینشی دقیق و منطقی، ابتدا با استناد به [[روایات]] متعدد به اهمیت [[عقل]] و [[جایگاه]] آن در [[شناخت]] [[معارف]] پرداخته و سپس به [[فضیلت]] [[علم آموزی]] و [[آداب]] آن مبادرت نموده است تا اهمیت [[معرفت]] و [[آگاهی]] را در [[اثبات]] مبانی [[اعتقادی]] روشن سازد؛ آنگاه به مهمترین اصل [[اعتقادی]]؛ یعنی [[توحید]] و مباحث مربوط به [[خداشناسی]] پرداخته است. سپس در [[کتاب الحجة]] ابتدا مباحث [[نبوت]] و در پی آن مباحث [[امامت]] را ذکر کرده است و پس از تحکیم [[اصول اعتقادی]]، در نیمه دوم [[اصول الکافی (کتاب)|اصول کافی]]، مباحث [[اخلاقی]] و [[تربیتی]] را آورده است. مباحثی از قبیل: [[تواضع]]، [[حلم]]، [[قناعت]]، [[غیبت]]، [[فضیلت]] [[دعا]]، [[فضیلت قرآن]] و [[آداب]] [[معاشرت]].
| |
| :* [[فروع الکافی (کتاب)|فروع کافی]]: شامل ۲۶ کتاب، ۱۷۴۴ باب، ۱۰۸۰۰ [[روایت]]. این بخش به [[روایات]] [[فقهی]] از قبیل [[نماز]]، [[زکات]]، [[روزه]] و [[حج]] اختصاص دارد که به [[دلیل]] تخصصی بودن مطالب معمولا مورد استفاده [[فقیهان]] قرار میگیرد
| |
| :* [[روضة الکافی (کتاب)|روضه کافی]]: این بخش با ۵۹۷ [[حدیث]]، شامل مباحث گوناگونی همچون [[خطبه‌ها]] و نامه‌های [[ائمه]]{{عم}}، [[مواعظ]]، داستان‌ها و مطالب [[تاریخی]] است و به همین [[دلیل]] همین تنوع موضوعی، به [[روضه]] یعنی بوستان نامگذاری شده است».
| |
| *در ادامه معرفی آمده است: «برخی از ویژگی‌های کافی عبارت‌اند از:
| |
| #تألیف کافی در عصر [[غیبت صغری]] و نزدیک بودن تألیف آن به [[عصر حضور ائمه]]{{عم}}
| |
| # [[جامعیت]] [[کتاب]] "اشتمال بر [[روایات]] [[اعتقادی]]، [[اخلاقی]]، [[فقهی]]" که این ویژگی در دیگر [[کتب اربعه]] وجود ندارد.
| |
| #بیشتر بودن [[روایات]] آن نسبت به دیگر [[جوامع حدیثی]] متقدم [[شیعه]] و نیز [[صحاح اهل سنت]].
| |
| # صرف ۲۰ سال وقت برای گردآوری، تدوین و پیرایش کتاب که این امر موجب شده است؛ کافی نسبت به دیگر [[کتب اربعه]] از [[استحکام]] و دقت بیشتری در [[نقل]] اسناد و متون برخوردار گردد.
| |
| #ذکر کامل اسناد: در کافی غالبا سندها به صورت کامل [[نقل]] شده است، برخلاف دیگر [[کتب اربعه]]، خصوصا کتاب [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]] که [[سند]] بسیاری از [[احادیث]] در متن این کتب کامل نیست و برای کامل کردن [[سند]] لازم است به بخش پایانی کتاب به نام "مشیخه" مراجعه شود.
| |
| #عنوان دهی دقیق ابواب با عناوین کوتاه و رسا: عناوین انتخابی برای هر دسته از [[احادیث]] معمولاً کوتاه، رسا و کاربردی است»<ref>[http://hadith.net/post/62214/%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%A7%D9%81%DB%8C/ حدیث نت]</ref>.
| |
|
| |
|
| پانزده جلد از این کتاب به چاپ رسیده است:
| | نویسنده برای تدوین و تألیف این کتاب به [[شهرها]] و روستاهای مختلف مناطق [[جهان اسلام]] مثل [[خراسان]]، [[ایران]]، [[شام]]، [[عراق]] و [[عربستان]] [[مسافرت]] کرده و با دست یابی به کتابهای تألیف شده توسط [[شاگردان]] [[اهل بیت]] {{ع}} ـ که به اصول اربعمائة [[شهرت]] داشتند ـ به فراگیری [[حدیث]] و [[معارف اهل بیت]] {{ع}} پرداخت. |
| {{فهرست اثر}}
| |
| {{ستون-شروع|5}}
| |
| *[[الکافی ج۱ (کتاب)|الکافی ج۱]]
| |
| *[[الکافی ج۲ (کتاب)|الکافی ج۲]]
| |
| *[[الکافی ج۳ (کتاب)|الکافی ج۳]]
| |
| *[[الکافی ج۴ (کتاب)|الکافی ج۴]]
| |
| *[[الکافی ج۵ (کتاب)|الکافی ج۵]]
| |
| *[[الکافی ج۶ (کتاب)|الکافی ج۶]]
| |
| *[[الکافی ج۷ (کتاب)|الکافی ج۷]]
| |
| *[[الکافی ج۸ (کتاب)|الکافی ج۸]]
| |
| *[[الکافی ج۹ (کتاب)|الکافی ج۹]]
| |
| *[[الکافی ج۱۰ (کتاب)|الکافی ج۱۰]]
| |
| *[[الکافی ج۱۱ (کتاب)|الکافی ج۱۱]]
| |
| *[[الکافی ج۱۲ (کتاب)|الکافی ج۱۲]]
| |
| *[[الکافی ج۱۳ (کتاب)|الکافی ج۱۳]]
| |
| *[[الکافی ج۱۴ (کتاب)|الکافی ج۱۴]]
| |
| *[[الکافی ج۱۵ (کتاب)|الکافی ج۱۵]]
| |
| {{پایان}}
| |
| {{پایان}} | |
|
| |
|
| ==مباحث جلدهای کتاب==
| | این کتاب در واقع نخستین کتابی است که به صورت جامع در همۀ زمینه‌های [[اعتقادی]]، [[فقهی]]، [[اخلاقی]]، [[تفسیر]] و [[تاریخ]]، [[روایات معتبر]] را جمع کرده است. به طوری که تعداد [[روایات]] آن برابر و بلکه بیش از همۀ روایات [[صحاح سته]] است. [[کلینی]] کتاب خود را در سه بخش عمده مرتب کرده است: [[اصول دین]] «[[اصول کافی]]»، [[فروع دین]] «[[فروع کافی]]»، متفرقه که با عنوان «روضۀ کافی» شناخته شده است. |
| *'''جلد اول''' شامل: اصول: کتاب العقل و الجهل، کتاب العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجة.
| |
| *'''جلد دوم''' شامل: اصول: کتاب الحجة.
| |
| *'''جلد سوم''' شامل: اصول: کتاب الایمان و الکفر.
| |
| *'''جلد چهارم''' شامل: اصول: کتاب الایمان والکفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، کتاب العشرة.
| |
| *'''جلد پنجم''' شامل: فروع: کتاب الطهارة، کتاب الحیض و کتاب الجنائز.
| |
| *'''جلد ششم''' شامل: فروع: کتاب الصلاة.
| |
| *'''جلد هفتم''' شامل: فروع: کتاب الزکاة و کتاب الصیام.
| |
| *'''جلد هشتم''' شامل: فروع: کتاب الحج.
| |
| *'''جلد نهم''' شامل: فروع: کتاب الحج، کتاب الجهاد و کتاب المعیشة.
| |
| *'''جلد دهم''' شامل: فروع: کتاب المعیشة و کتاب النکاح.
| |
| *'''جلد یازدهم''' شامل: فروع: کتاب النکاح، کتاب العتیقة و کتاب الطلاق.
| |
| *'''جلد دوازدهم''' شامل: فروع: کتاب العتق، کتاب الصید، کتاب الاطعمة و کتاب الاشربة.
| |
| *'''جلد سیزدهم''' شامل: فروع: کتاب الزی، کتاب الدواجن، کتاب الوصایا و کتاب المواریث.
| |
| *'''جلد چهاردهم''' شامل: فروع: کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الشهادات، کتاب القضاء، کتاب الایمان و النذور و الکفارات.
| |
| *'''جلد پانزدهم''' شامل: روضه: احادیث شماره ۱۴۸۱۶ تا ۱۵۴۱۳.<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/search/briefListSearch.do?command=FULL_VIEW&id=1882921&pageStatus=0&sortKeyValue1=sortkey_title&sortKeyValue2=sortkey_author وبگاه کتابخانه ملی]</ref>
| |
|
| |
|
| ==معرفی کتاب==
| | کلینی این کتاب را در پاسخ به درخواست برخی از [[شیعیان]] تدوین کرد که به علت تعدد و [[اختلاف]] روایتها نمی‌توانستند مسائل و [[حقایق]] [[اسلامی]] را به طور دقیق و [[حقیقی]] تشیخص دهند. بنابر این این کتاب را با [[هدف]] گردآوری همۀ [[فنون]] دانش‌های [[دین]] تألیف کرد تا [[عمل به دستورات]] اهل بیت {{ع}} بر اساس آن برای شیعیان آسان گردد. و به دلیل همین [[جامعیت]]، نام آن را کافی نهاد؛ یعنی کفایت کننده از کتب دیگر. |
| [[کتاب شریف کافی]] تألیف ثقةالاسلام [[محمد بن یعقوب کلینی]] [[رازی]] از مهمترین [[کتب اربعه]] است و دیگر نویسندگان کتب اربعه از این کتاب بهره برده‌اند. [[انتخاب]] این نام به این سبب است که مؤلف آن را به درخواست شخصی نوشته که خواستار کتابی بوده که در جمیع دانش‌های [[دینی]] کافی و کامل باشد که همه به آن مراجعه کنند و مشتمل بر آثار صحیح [[صادقین]]{{عم}} باشد و باعث اقامه دستورهای [[واجب الهی]] و [[سنت نبوی]] گردد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۸: {{عربی|و قلت: إنّك تحبّ أن يكون عندك كتاب كاف يجمع [فيه] من جميع فنون علم الدين، ما يكتفي به المتعلّم و يرجع إليه المسترشد و يأخذ منه من يريد علم الدين و العمل به بالآثار الصحيحة عن الصادقين{{ع}} و السنن القائمة الّتي عليها العمل و بها يؤدّي فرض الله عزّ و جلّ و سنّة نبيّه{{صل}}}}.</ref>. [[نجاشی]] نام کافی را برای این مجموعه گزارش کرده است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref>. این اثر دارای سه بخش کلی [[اصول کافی]]، [[فروع کافی]] و [[روضه]] کافی است. [[کلینی]] این کتاب را در مدت بیست سال نگاشته است<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref>. [[کتاب کافی]] نقش زیادی در [[تبیین]] و شرح [[عقاید]] و دیدگاه‌های [[فقهی]] [[شیعه]] و [[گرایش]] [[عقلی]] [[تشیع]] داشته و دارد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| ==مؤلف کافی==
| |
| مؤلف کافی ثقةالاسلام [[ابوجعفر]] [[محمد]] بن [[یعقوب بن اسحاق]] کلینی رازی (م ۳۲۹ق) است. او در کلین، روستایی از [[حسن]] آباد تابع [[شهر]] [[ری]] در ۳۵ کیلومتری جنوب [[تهران]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی: المقدمه، ج۱، ص۳۳ (چ دارالحدیث).</ref> به [[دنیا]] آمد و در [[محل]] خود به کسب [[دانش]] پرداخت؛ سپس به ری رفت و از بزرگان آنجا بهره برد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی: المقدمه، ج۱، ص۳۳ (چ دارالحدیث).</ref> و از علمای [[قم]] نیز استفاده کرده<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی: المقدمه، ج۱، ص۴۱.</ref> آن گاه به [[بغداد]] رفت و از [[دانشمندان]] متعددی در [[عراق]] بهره برد؛ به همین جهت به او [[بغدادی]] هم گفته میشود<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی: المقدمه، ج۱، ص۳۳.</ref>. [[ابن عساکر]] از [[سفر]] وی به [[دمشق]] و ارائه [[حدیث]] در بعلبک لبنان سخن گفته<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۶، ص۲۹۷، ش۷۱۲۶.</ref> و او را از فقهای شیعه‌ای می‌داند که برابر مذهبشان آثاری را تصنیف کرده است. او می‌گوید [[کلینی]] در باب [[کوفه]] [[بغداد]] در درب [[سلسله]] بغداد، ساکن بوده و [[مقبره]] وی نیز در باب الکوفه است<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۶، ص۲۹۸.</ref>. مشابه وی [[ابن حجر]] نیز به اختصار به معرفی کلینی پرداخته است<ref>ابن حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۴۳۳.</ref> و نویری در بیان تفاوت کلبی و کلینی او را از [[شیعیان]] دانسته است<ref>شهاب الدین احمد نویری، نهایة الإرب، ج۹، ص۲۱۰.</ref>. [[ذهبی]] گوید: [[ابوجعفر]] کلینی [[رازی]]، شیخ [[فاضل]] از رؤسای [[شیعه]] و فقهای آنان که برابر مذهبشان کتاب نگاشته است<ref>شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۲۴، ص۲۵۰.</ref>. [[ابن اثیر]] او را از [[رهبران]] [[امامیه]] و علمای آنان معرفی کرده است<ref>ابن اثیر جزری (عزالدین)، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۳۶۴.</ref>. ابن اثیر در جامع الأصول خود، کلینی را در کنار دیگر فقهای [[مذاهب چهارگانه اهل سنت]] از مجددین [[مذهب امامیه]] در آغاز [[قرن سوم]] دانسته است<ref>ابن اثیر جزری (مبارک)، جامع الأصول، ج۱۱، ص۳۲۳؛ سیدمحسن امین، أعیان الشیعه، ج۲، ص۱۴۴.</ref>.
| |
|
| |
|
| [[علمای شیعه]] افزون بر توثیق کلینی به [[تجلیل]] از او پرداخته‌اند. [[نجاشی]] وی را اوثق [[مردمان]] دانسته<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷: {{عربی|شيخ أصحابنا في وقته بالري و وجههم و كان أوثق الناس في الحديث و أثبتهم}}.</ref> و [[شیخ طوسی]] وی را [[عارف]] به [[اخبار]]<ref>شیخ طوسی، الفهرست، ص۳۹۳: {{عربی|محمد بن يعقوب الكليني يكني أبا جعفر ثقة عارف بالأخبار}}.</ref> و [[طبرسی]] از اجلّ روات شیعه<ref>فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی (چ جدید)، ج۱، ص۴۰۵: {{عربی|و هو من أجلّ رواة الشيعة و ثقاتها}}.</ref> و [[علامه حلی]] از اوثق [[مردم]] به اخبار و اثبت آنان معرفی کرده است<ref>علامه حلی، خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۴۵.</ref>. دیگر [[علمای شیعه]] نیز هر یک به گونه‌ای به [[تجلیل]] وی پرداخته‌اند. نام ۴۵ استاد و شیخ و ۳۵ [[شاگرد]] از آثار وی استخراج کرده‌اند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۵-۷۴، (چ دارالحدیث).</ref>. [[کلینی]] افزون بر کافی کتابهای دیگری نگاشته که چون کمتر مطرح هستند، از آنها یاد می‌کنیم:
| | کلینی هر مبحث کلی را با نام «کتاب» آورده و در هر یک از این کتابها چند عنوان مرتبط با موضوع به نام «باب» ذکر کرده است. او در ذیل همۀ ابواب کافی حدود شانزده هزار حدیث از [[چهارده معصوم]] {{ع}} ذکر کرده که همۀ آنها را به طور [[مسند]] آورده است. |
| #رسائل الائمه<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref>: این کتاب متأسفانه مفقود است و تا [[قرن هفتم]] وجود داشته و [[سید بن طاووس]] (م ۶۶۴ق) از آن، نامۀ [[حضرت علی]]{{ع}} به [[شیعیان]] را [[نقل]] کرده است<ref>ابن طاووس، کشف المحجة لثمرة المهجه، ص۲۳۵.</ref>. بسیاری از [[توقیعات]] مهم در آن بوده است. [[نجاشی]] چهار کتاب دیگر برای کلینی نام [[برده]] که هیچ یک در دسترس نیست.
| |
| #تعبیر الرؤیا در [[تعبیر خواب]]؛
| |
| # الرد [[علی]] القرامطه؛
| |
| #کتاب الرجال؛
| |
| #ما قیل فی الائمة من الشعر<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref>.
| |
| بنا به قول صحیح و نقل نجاشی کلینی در [[بغداد]] در سال ۳۲۹ قمری -سال درگذشت [[علما]]، مشهور به [[تناثر النجوم]]- درگذشت<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| ==دربارهٔ پدیدآورنده==
| |
| {{:شیخ کلینی}}
| |
|
| |
|
| ==دیدگاه علما درباره کافی==
| | اصول کافی، به ترتیب کتابهای زیر را در بردارد: |
| باید توجه داشت بسیاری از تعابیری که درباره کلینی ذکر شده، به جهت اهمیت [[کتاب شریف کافی]] است. هر یک از علمای شیعه که درباره کافی اظهار نظر کرده‌اند، به تجلیل از کلینی پرداخته‌اند. ما به چند نمونه از اظهارنظرهای علمای بزرگ [[شیعه]] درباره کافی اکتفا می‌کنیم.
| | #«[[کتاب العقل و الجهل]]»؛ |
| [[شیخ مفید]] درباره کافی مینویسد: کافی از بزرگ مرتبه‌ترین کتب شیعه و بافایده‌ترین آنهاست<ref>شیخ مفید، تصحیح إعتقادات الإمامیه، ص۷۰.</ref>. [[شهید ثانی]] درباره کافی مینویسد: کافی کتابی است که در [[دنیا]] مانند آن نزد ما نیست، به جهت گردآوری، باب‌بندی و ترتیب [[احادیث]]. این کتاب را در بیست سال نگاشته است. [[خداوند]] تلاشش را بپذیرد<ref>محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج۱۰۵، ص۱۴۱.</ref>. [[فیض کاشانی]] در مقدمه وافی مینویسد: کافی شریف‌ترین [[کتب اربعه]] و مطمئن‌ترین و [[کامل‌ترین]] و [[جامع‌ترین]] آنهاست؛ زیرا مشتمل بر اصول، بدون داشتن مطالب اضافی است<ref>محمدمحسن فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۵.</ref>. [[ملاصدرا]] در آغاز [[شرح اصول کافی]] مینویسد: [[اصول کافی]] مشتمل بر پایه‌های [[معارف دینی]] است که [[اصحاب]] [[امامیه]] از [[امامان معصوم]] دریافت کرده‌اند. دیگر نوشته‌ها قابل مقایسه با این کتاب نیستند. آنها گاهی [[اشتباه]] می‌کنند و گاهی به [[درستی]] نظر می‌دهند و [[دانش]] و [[معارف]] آنان دارای صحت نیست. در این اثر حقایق عجیب و دلیل‌های آشکاری است که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه به [[قلب]] کسی خطور کرده است<ref>محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، شرح أصول الکافی، ج۱، ص۱۰۸.</ref>.
| | #«کتاب فضل العلم» که بیست و دو باب دارد؛ |
| [[علامه مجلسی]] درباره علت آغاز شرح [[کتب اربعه]] و مقدم داشتن کافی مینویسد: زیرا کافی منضبط‌ترین اصول و [[جامع‌ترین]] آنهاست و [[بهترین]] تألیف [[فرقه ناجیه]] و عظیم‌ترین آنهاست<ref>محمدباقر مجلسی، مرآة العقول، ج۱، ص۳.</ref>. [[شیخ عباس قمی]] پس از [[تجلیل]] از [[کلینی]]، درباره کافی مینویسد: کافی از جلیل‌ترین کتابهای [[اسلامی]] و بزرگترین تصنیفات امامیه است؛ کتابی که مانند آن [[نگارش]] نیافته است<ref>شیخ عباس قمی، سفینة البحار، ج۴، ص۲۵۸، ذیل واژه «کلن».</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| | #«کتاب التوحید» که چهل باب از مسائل مهم [[عقیدتی]] را در بردارد؛ |
| ==ساختار کلی کافی==
| | #«[[کتاب الحجة]]» که حدود یکصد و سی باب دربارۀ مسائل مختلف [[امامت]] و [[ولایت]] را در ذیل آن آورده و در پایان آن نیز بیست باب دربارۀ [[تاریخ زندگانی ائمه]] {{عم}} با عنوان «ابواب التاریخ» گرد آورده است؛ |
| [[کتاب کافی]] متشکل از اصول، [[فروع]] و [[روضه]] کافی است. کافی دارای ۳۴ کتاب و ۳۲۶ باب است<ref>شیخ محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۷، ص۲۴۵.</ref> به این ترتیب: | | #«کتاب الایمان و الکفر» که حدود دویست و بیست باب دربارۀ مسائل مختلف [[ایمان]]، [[اخلاق]]، تزکیۀ نفس و [[سیر]] و [[سلوک الی الله]] در ذیل آن منعقد ساخته است؛ |
| #[[الأصول من الکافی]]: چندین کتاب دارد. [[کتاب العقل و الجهل]]، کتاب العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجه، کتاب الایمان و الکفر (که بسیاری از مسائل [[اخلاقی]] را ذکر کرده است)، کتاب الدعاء، کتاب [[فضل]] القرآن و کتاب العشره، [[اصول کافی]] شامل دو جلد از نسخه [[عربی]] است.
| | #«کتاب الدعاء» که حدود شصت باب در زمینه‌ها و ابعاد مختلف [[دعا]] در آن آورده است؛ |
| #الفروع من الکافی؛ شامل کلیه کتابهای [[فقهی]] است؛ البته ترتیب آن با آنچه رایج و برگرفته از شرائع [[محقق حلی]] است، متفاوت است. با کتاب الطهاره آغاز میشود و در بخش پایانی، کتاب القضایا و الاحکام را قرار داده و بعد با کتاب النذور و الأیمان و الکفارات پایان می‌یابد. این بخش شامل جلد سوم تا هفتم چاپ مشهور کافی است.
| | #«کتاب فضل القرآن» که سیزده باب دربارۀ فضل [[قرائت قرآن]] و مسائل مربوط به آن ذکر کرده است؛ |
| #الروضة من الکافی: مشتمل بر سخنان [[امامان]]، [[سیره پیامبران]] و [[معصومان]]{{عم}} است و جلد هشتم را در بر میگیرد. در چاپ دارالحدیث جلد پانزدهم روضۀ کافی است. در مقدمه این چاپ بحثی راجع به روضۀ کافی وجود دارد و در آن بیان شده که از جهت شیوه [[نگارش]] و [[شهرت]] اسناد آن به [[کلینی]] توسط متقدمانی نظیر [[نجاشی]]<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۷۷، ش۱۰۲۶.</ref> و [[شیخ طوسی]] در فهرست که روضه را آخرین کتاب کافی معرفی میکند<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۳۹۴.</ref> و [[نقل]] مستقیم قدما از روضه [[دلیل]] بر آن است که این کتاب جزوی از کافی است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، مقدمه، ج۱، ص۱۰۴.</ref>.
| | # کتاب العشرة (المعاشرة) که حدود سی باب دربارۀ مسائل مختلف [[آداب]] [[معاشرت]] و [[حقوق اجتماعی]] [[مسلمانان]] و سایر [[انسان‌ها]] در آن آورده است. |
| یکی از مهمترین امتیازات کتاب کافی بخش اصول کافی است که در آن [[عقاید شیعه]] بیان شده است. شروع آن با کتاب [[عقل]] و [[جهل]] و بعد کتاب [[علم]]، نشانۀ اهتمامی است که [[رهبران]] [[شیعه]] به [[تعقل]] و [[تفکر]] و علم و [[دانش]] دارند و تفاوت اساسی تفکر شیعه با [[تسنن]] [[اشعری]] است. بحث [[توحید]] و مناظرات [[امامان]] با دیگر فِرق و حتی [[دهریان]] این [[اندیشه]] را پویا کرده و با دیگر [[مذاهب]] متفاوت ساخته است. در این اثر مباحث [[نبوت]] و [[امامت]] در کتاب الحجه بیان شده است. به نظر می‌رسد [[کلینی]] در این تنظیم از [[کتاب ]][[بصائر الدرجات]] بهره [[برده]] است. جزو اول آن کتاب در باب [[علم]] است و سه باب اول آن در مطلق [[برتری]] علم و عالم و از باب چهارم [[ائمه]] به عنوان [[علما]] و [[شیعیان]] به عنوان متعلمان معرفی می‌شوند<ref>ابوجعفر محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات، ص۲-۸.</ref>.
| |
| با صرف نظر از دیگر امتیازات کلی کافی، اکنون به برخی از جزئیات ساختار و ویژگی‌های این کتاب می‌پردازیم.[[ شیوه]] کلینی در این کتاب در ارائه [[حدیث]] از جهت [[سند]] و متن با دیگر نویسندگان [[کتب اربعه]] متفاوت است. این تفاوت‌ها کافی را از دیگر کتب اربعه ممتاز میکند.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
|
| |
|
| ==اسناد کافی==
| | «[[فروع کافی]]» نیز بیست و شش کتاب در همۀ [[ابواب فقهی]] از [[طهارت]] تا دیات را در بردارد که بخش عمدۀ کتاب یعنی پنج جلد را شامل میشود. |
| در ساختار اسناد کافی چند نکته مهم وجود دارد:
| |
| #کلینی [[سند احادیث]] را بیان کرده و از این جهت تفاوت اساسی با من لایحضره الفقیه دارد که اسناد [[اخبار]] را در بیشتر موارد در متن کتاب حذف کرده و در مشیخه سند خود را به کتاب یک [[راوی]] آورده است. روش شیخ در [[تهذیب]] الأحکام و إستبصار نیز مشابه [[من لا یحضره الفقیه]] است که سند خود را به برخی اخبار در پایان بیان کرده است.
| |
| #کلینی در مواردی از روش اختصار در سند استفاده کرده است؛ مانند این تعبیر که دارد و “بهذا الأسناد” و در مواردی نیز از تعبیر “عدﺓ من اصحابنا” آورده که بعد از آن عبارت، نام چند نفر ذکر شده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۸.</ref> که در کتب [[رجال]] و حدیث به توضیح درباره آنان پرداخته‌اند<ref>علامه حلی، خلاصة الأقوال (رجال العلامة)، ص۲۷۱، فائده سوم؛ میرزاحسین نوری، خاتمة المستدرک، ج۳، ص۵۰۷.</ref>.
| |
| # با اینکه کلینی سند احادیث را [[نقل]] میکند، در مواردی که خبری مرسل یا مرفوع است، از [[نقل]] آن خوداری نمی‌کند و به جهت اعتمادی که به کتاب منبع داشته، آن را نقل میکند؛ مثلاً در باب ترک [[اطاعت]] [[زنان]]، چندین [[روایت]] مرفوع و با تعبیر “باسناده” و “بهذا الاسناد” آورده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۵۱۷، ح۶، ۷، ۹، ۱۱، تعبیر باسناده ح۴، بهذا الاسناد، ح۱۰ و مرسل(بعض اصحابه)، ح۱۲.</ref>. مامقانی مراسیل [[کلینی]] را مانند مراسیل ابن ابی [[عمیر]] قابل [[اعتماد]] می‌داند<ref>عبدالله بن محمدحسن مامقانی، نهایة المقال فی تکمیل غایة الآمال، ص۱۰۹.</ref>.
| |
| #اگر روایتی دو [[سند]] داشته باشد، به هر دو اشاره میکند و در صورت یکسانی متن، آن را تکرار نمی‌کند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۳۳۷، بخشی از نامه حضرت به امام حسن{{ع}} را نقل کرده، سپس سند دیگری را آورده و افزوده است: در این سند ذکر شده که این وصیت را حضرت برای محمد بن حنفیه نگاشته است.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
|
| |
|
| ==متن کافی==
| | روضۀ کافی که شامل [[مواعظ]]، [[خطبه‌ها]]، [[تاریخ]] و [[احادیث]] متفرقه در زمینه‌های مختلف است و نزدیک به ششصد (دقیقا ۵۸۶) [[حدیث]] را در آن آورده است. |
| روش کلینی در تنظیم کتابها و ابواب [[فروع]] با دیگر [[کتب اربعه]] تفاوت دارد:
| |
| #عنوان‌های کتابهای [[فقهی]] کافی در مواردی تفاوت کلی با دیگر کتب اربعه دارد؛ مثلاً [[شیخ صدوق]] پس از کتاب [[حج]]، کتاب القضایا و الاحکام را قرار داده و برخی کتابهای دیگر را نیز ذیل این عنوان آورده است. [[شیخ طوسی]] هم مشابه آن عمل کرده و پس از کتاب [[جهاد]]، کتاب قضایا را آورده است؛ اما کلینی در کافی، کتاب [[قضاء]] را پس از دیات و شهادات در آخر [[فروع کافی]] آورده است. از آنجا که کلینی در [[اصول کافی]] در کتاب الحجه مسائل [[امامت]] را ذکر کرده است، [[روایات]] [[خمس]]، [[انفال]] و فیء را در بابی مستقل در اصول کافی در پایان کتاب الحجه آورده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۳۸.</ref>؛ زیرا [[خمس]] [[حق امام]] و [[حجت]] به [[حق]] است.
| |
| #همان‌گونه که از اظهارات بزرگان استفاده میشود، مرحوم کلینی در باب‌بندی کافی بسیار دقیق عمل کرده است و این باب‌ها را می‌توان فتوای وی نیز دانست. ایشان گاهی در آغاز بابی به توضیح موضوع پرداخته است؛ مانند باب فیء و [[انفال]] و [[خمس]] که [[آیات]] مربوط به آن را بیان کرده و یک تقسیم‌بندی از [[مصرف]] [[خمس]] دارد<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۳۸.</ref> یا اول باب‌های [[تاریخ ائمه]] که با عنوان “مولد النبی”<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۳۹.</ref> آغاز و با “مولد الصاحب”<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۱۴.</ref> پایان می‌یابد، با گزارش‌های [[تاریخی]] درباره [[تاریخ]] [[تولد]]، [[وفات]]، دوران [[امامت]]، نام [[پدر]] و [[مادر]] آنان همراه است و پس از آن، به [[نقل حدیث]] می‌پردازد یا در آغاز کتاب [[میراث]] به نظر می‌رسد تقسیم آن از [[کلینی]] است؛ همچنین باب وجوه [[فرایض]] و بیان فرایض در کتاب<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۷۰-۷۵.</ref>. در مواردی که [[حدیث]] یا [[احادیث]] تحت عنوان خاصی ارائه نشده، با عنوان باب “نادر” یا “نوادر” از دیگر احادیث مربوطه یاد میکند.
| |
| #کلینی در عین اینکه ناقل حدیث است، گاهی به توضیح احادیث هم می‌پردازد؛ مثلاً در موردی مینویسد: لازم است [[احترام]] [[ماه رمضان]] را [[حفظ]] کند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۱۳۵ و ۹۱.</ref> و در مواردی نکات [[فقهی]] را از دیگر [[علمای شیعه]] [[نقل]] میکند؛ مثلاً پس از نقل روایتی درباره قراردادن اذخر در دهان برای دخول [[حرم]]، مینویسد: از برخی [[اصحاب]] از این مسئله پرسیدم؛ پاسخ دادند این کار [[مستحب]] است تا دهان خوشبو شود برای بوسیدن [[حجر]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۴، ص۳۹۸.</ref> یا کلینی در مواردی نظر [[یونس بن عبدالرحمان]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۸۳.</ref> و دیدگاه‌های [[فضل بن شاذان]] را در مسائل مختلف نقل میکند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۷، ص۱۰۵.</ref>.
| |
| #کلینی به تناسب باب، بخشی از یک حدیث را در باب دیگر نقل میکند؛ ولی چنانچه به تلخیص روایتی بپردازد، سعی میکند سخن [[معصوم]] را با تعبیر “قال” جدا کند؛ برای مثال [[روایت]] مفصل حمّاد را در باب خمس و فیء و [[انفال]] به تفصیل [[نقل]] کرده<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۵۳۹.</ref>؛ اما همان [[حدیث]] را در کتاب [[جهاد]] باب [[غنائم]]، [[گزینش]] کرده و فرازهای مورد نیاز آن را آورده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۵، ص۴۴.</ref>.
| |
| #[[کلینی]] در عین اینکه بر [[نقل روایات]] [[معصومان]] [[اصرار]] دارد، بیشتر از دیگر [[کتب اربعه]]، به [[سیره]] و [[تاریخ]] [[صدر اسلام]] بها داده است؛ به گونه‌ای که [[شیخ طوسی]] قسمتی از [[اخبار]] کلینی را در [[فروع کافی]] نقل نکرده است. کلینی از نقل [[سیره پیامبران]] مانند [[خضر]] و [[موسی]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۵۹.</ref>، [[یحیی]] و [[عیسی]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۶۵.</ref> و [[لقمان]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۴۲.</ref> و بزرگان [[صحابه]] مانند [[سلمان]]<ref>توصیه سلمان به افشای سلام (محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۶۴۴).</ref> و [[ابوذر]]<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۵۸.</ref> نیز از طریق [[معصومین]] [[امتناع]] نمی‌ورزد که این مسئله توجه وی را به سیره در ابعاد مختلف نشان می‌دهد.
| |
| #کلینی در کافی دقت داشته است که فقط از [[شیعیان]] [[حدیث]] نقل کند و در [[نقل حدیث]] توجه کرده که اخبار شنیده شده و [[روایت]] شده را به طریقی که در آن [[زمان]] معتبر بوده و باعث [[اتهام]] به [[شیعه]] نباشد، نقل نماید و از نقل [[توقیعات امام زمان]]{{ع}} که ممکن است مورد تردید برخی قرار گیرد، اجتناب ورزیده است. وی برای این گونه مسائل کتاب دیگری به نام رسائل الائمه نگاشته است. این نکته مهمی است که [[علامه امینی]] در [[پاسخ به شبهات]] [[رشید رضا]] درباره شیعه بیان میکند که [[علمای شیعه]] در کتب اربعه با اینکه نامه‌های دیگر [[ائمه]] را نقل کرده‌اند، از نقل توقیعات امام زمان{{ع}} به این جهت خودداری کرده‌اند، با اینکه کلینی در [[بغداد]] و در زمان سفرای [[حضرت حجت]] [[زندگی]] کرده است و در کافی [[احادیث]] زیادی آمده و بسیاری از [[توقیعات]] در [[اختیار]] او بوده است، همین طور [[شیخ صدوق]] با اینکه [[توقیعات]] متعددی در [[اختیار]] داشته است<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۵۴. اگر هم گاهی توقیعی نقل کرده‌اند، در مسائلی بوده که روایات دیگر کلیت آن را ذکر کرده‌اند.</ref> و نیز [[شیخ طوسی]]؛ زیرا می‌دانستند که گروهی منکر [[حضرت حجت]] هستند و نگران بودند مبادا [[شیعه]] را به کسی نسبت دهند که به [[عقیده]] [[عامه]] وجود خارجی ندارد و به تعبیر [[علامه امینی]]، به خاطر اینکه [[مذهب]] [[عترت پیامبر]]{{صل}} را از [[جعفریه]] به مهدویه [[تغییر]] ندهند و آن را وهمی ندانند، توقیعات را [[نقل]] نکرده‌اند<ref>علامه عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، ج۳، ص۳۸۸ و چاپ اعلمی، ص۳۴۰.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
|
| |
|
| ==نسخه‌ها و شرح‌های کافی==
| | در مجموع، [[کتاب کافی]] سی و چهار کتاب و سیصد و بیست و شش باب را در بردارد. این کتاب از همان [[زمان]] تألیف مورد توجه و [[عنایت]] [[دانشمندان]] و [[محدثان]] [[جهان اسلام]] به‌ویژه علمای [[تشیع]] بوده و در طول [[تاریخ]] همواره توسط بزرگان [[دانش]] و [[معرفت]] مورد [[تدریس]] و تحقیق قرار گرفته است. البته آنچه در میان عامۀ [[مردم]] شایع شده است که این کتاب توسط [[نایب چهارم]] [[امام عصر]] یعنی [[ابوالحسن علی بن محمد سمری]] به [[امام]] {{ع}} عرضه شده و ایشان در [[تأیید]] آن فرموده اند: {{عربی|"الكَافي كَافٍ لِشِيعَتِنَا"}} (یعنی کتاب کافی برای [[شیعیان]] ما کافی است)، چندان مورد قبول علمای بزرگ تشیع نبوده و اصل و اساسی برای این ماجرا وجود ندارد. فقط یک عبارت در میان [[روایات شیعه]] دربارۀ [[تفسیر]] حرف کاف در ذیل آیۀ نخست [[سورۀ مریم]] یعنی ([[کهیعص]]) وجود دارد که [[امام صادق]] {{ع}} فرمود {{متن حدیث| كَافٌ كَافٍ لِشِيعَتِنَا}} یعنی حرف کاف در این [[آیه]] برای [[شیعیان]] ما کفایت میکند. و شاید عده‌ای از افراد [[نادان]] این عبارت را [[تحریف]] کرده و به صورت {{عربی|"الكَافي كَافٍ لِشِيعَتِنَا"}} در آورده‌اند»<ref>[https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=23&lid=0&mid=249263&catid=24114&start=1&pageindex=0 پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی]</ref> |
| [[کتاب کافی]] دارای نسخه‌های خطی فراوانی است<ref>ر.ک: سیداحمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی، ج۱، ص۲۵۹ که ۵۹ نسخه کامل و ناقص در آن معرفی شده است.</ref> و به جهت اهتمامی که [[علما]] به آن داشته‌اند، شرح و چاپ‌های مختلف و ترجمه‌های گوناگونی دارد که به شماری از آنها اشاره می‌کنیم. چاپ‌های قدیمی آن را آقابزرگ معرفی کرده است<ref>شیخ محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۷، ص۲۴۶.</ref>. کافی چاپ‌های متعددی دارد که دو چاپ آن مشهور است: | |
| #چاپ هشت جلدی با [[تحقیق]] مرحوم [[علی‌اکبر غفاری]] که ما از آن استفاده کرده‌ایم.
| |
| #چاپ ۱۵ جلدی که دارالحدیث با تحقیقی نو و با استفاده از نسخه‌های خطی متعدد و ذکر نسخه بدل‌ها در سال ۱۴۳۰ قمری منتشر کرده است. در این چاپ شماره [[احادیث]] کافی به صورت مسلسل و باب باب آمده که مجموع آن به ۱۵۴۱۳ [[حدیث]] رسیده است.
| |
| #چاپ‌هایی هم همراه دیگر [[کتب اربعه]] در دست است که در آنها [[روایات]] اعراب‌گذاری شده است. ناشران بیروتی نیز چاپ‌های متعددی دارند که یک نمونه آن هفده مجلد است<ref>مشخصات آنها در کتاب نامه آمده است.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
|
| |
|
| ===[[شرح‌ها]] و ترجمه‌ها=== | | == مباحث جلدهای کتاب == |
| #شرح [[ملاصالح مازندرانی]] (م ۱۰۸۶ق) جزو شرح‌های مطرح بر کافی است که در گذشته فقط بخش اصول آن منتشر شده بود و اخیراً [[فروع]] آنکه از پسر ملاصالح، یعنی محمدهادی می‌باشد؛ از سوی انتشارات دارالحدیث در [[اختیار]] علاقه‌مندان قرار گرفته است.
| | {{مباحث جلدها}} |
| #[[مرآة العقول]] نوشته [[علامه مجلسی]] (م۱۱۱۰ق) یکی از مشهورترین شرح‌های کافی است.
| | * '''جلد اول''' شامل: اصول: کتاب العقل و الجهل، کتاب العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجة. |
| #کتاب وافی ملامحسن [[فیض کاشانی]] (م ۱۰۹۱ق) را که مجموعه‌ای از [[احادیث]] [[کتب اربعه]] است، چون نکات مبهم آنها را شرح داده، می‌توان جزو شروح کافی و کتب اربعه دانست.
| | * '''جلد دوم''' شامل: اصول: کتاب الحجة. |
| #شرح [[محمد بن ابراهیم ملاصدرا]] (م ۱۰۵۰ق) بر کافی که ناتمام است. او بخشی از [[اصول کافی]] را شرح داده و در نوع خود بسیار مهم است؛ اما از کتاب الحجه فراتر نرفته است.
| | * '''جلد سوم''' شامل: اصول: کتاب الایمان و الکفر. |
| #درخشان پرتوی از اصول کافی، شرح و ترجمه [[محمد]] [[حسینی همدانی]]، در شش جلد.
| | * '''جلد چهارم''' شامل: اصول: کتاب الایمان والکفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، کتاب العشرة. |
| | * '''جلد پنجم''' شامل: فروع: کتاب الطهارة، کتاب الحیض و کتاب الجنائز. |
| | * '''جلد ششم''' شامل: فروع: کتاب الصلاة. |
| | * '''جلد هفتم''' شامل: فروع: کتاب الزکاة و کتاب الصیام. |
| | * '''جلد هشتم''' شامل: فروع: کتاب الحج. |
| | * '''جلد نهم''' شامل: فروع: کتاب الحج، کتاب الجهاد و کتاب المعیشة. |
| | * '''جلد دهم''' شامل: فروع: کتاب المعیشة و کتاب النکاح. |
| | * '''جلد یازدهم''' شامل: فروع: کتاب النکاح، کتاب العتیقة و کتاب الطلاق. |
| | * '''جلد دوازدهم''' شامل: فروع: کتاب العتق، کتاب الصید، کتاب الاطعمة و کتاب الاشربة. |
| | * '''جلد سیزدهم''' شامل: فروع: کتاب الزی، کتاب الدواجن، کتاب الوصایا و کتاب المواریث. |
| | * '''جلد چهاردهم''' شامل: فروع: کتاب الحدود، کتاب الدیات، کتاب الشهادات، کتاب القضاء، کتاب الایمان و النذور و الکفارات. |
| | * '''جلد پانزدهم''' شامل: روضه: احادیث شماره ۱۴۸۱۶ تا ۱۵۴۱۳.<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/1882921 وبگاه کتابخانه ملی]</ref> |
| | {{پایان مباحث جلدها}} |
|
| |
|
| مجموعه‌ای از [[شرح‌ها]]، حاشیه‌ها و ترجمه‌های کافی توسط دارالحدیث منتشر و در اثری معرفی شده است<ref>محمد قنبری، کتاب‌شناسی کلینی و کتاب الکافی، ص۲۷ به بعد.</ref>؛ مانند تحفة الأولیاء: ترجمه اصول کافی در چهار جلد که مترجم آن مرحوم محمد [[علی]] بن محمدحسن [[اردکانی]] (زنده در سال ۱۲۳۷ق) است. ترجمه‌های متعددی به [[فارسی]] از بخش اصول کافی و [[روضه]] کافی در دسترس است. ترجمه [[فروع کافی]] توسط جمعی از مترجمان همراه با متن [[عربی]] و [[اعراب]] منتشر شده است. گزیدۀ کافی شامل مجموعه [[احادیث صحیح]] کافی به نظر مؤلف آن، همراه با ترجمه منتشر گردیده است<ref>مترجم در انتخاب حدیث صحیح افزون بر ملاک‌های معروف، عقل خود را هم دخیل دانسته است؛ به همین جهت احادیث صحیح گزینش شدۀ ایشان کمتر از آمار معروف است و به ۴۴۲۸ حدیث می‌رسد. انتشار صحیح من الکافی مخالفت‌هایی را هم در پی داشت که آنچه ایشان صحیح دانسته، نظر ایشان است و نمی‌توان اخبار صحیح کافی را منحصر در این موارد دانست.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| | == دربارهٔ پدیدآورنده == |
| | {{پدیدآورنده |
| | | پدیدآورنده کتاب = شیخ کلینی}} |
|
| |
|
| ===کتاب‌هایی پیرامون کافی=== | | == کتابهای وابسته == |
| کتابهای متعددی هم درباره کافی نگاشته شده که برخی به [[سند]] و برخی به [[شبهات]] پیرامون کافی پرداخته‌اند که به برخی اشاره میشود:
| | {{آثار وابسته}} |
| #ترتیب أسانید [[الکافی]]: [[آیت الله بروجردی]] آن را نگاشت و توسط مرکز پژوهش‌های آستان [[قدس]] [[رضوی]] همراه اسناد دیگر [[کتب اربعه]] و برخی [[کتب حدیثی]] منتشر شده است.
| | * [[الکافی ج۱ (کتاب)|الکافی ج۱]] |
| #توضیح الأسناد المشکلة فی الکتب الأربعه: أسناد [[الکافی]]، از سیدمحمدجواد شبیری که توسط دارالحدیث منتشر گردیده است.
| | * [[الکافی ج۲ (کتاب)|الکافی ج۲]] |
| #الکلینی و الکافی: از شیخ [[عبدالرسول عبدالحسین غفار]] در سال ۱۴۱۶ قمری منتشر گردید.
| | * [[الکافی ج۳ (کتاب)|الکافی ج۳]] |
| #دراسات فی الکافی للکلینی و الصحیح للبخاری: از [[هاشم]] معروف الحسنی در بیروت منتشر شد و ترجمه آن با نام [[پژوهشی]] تطبیقی در [[احادیث]] [[بخاری]] و [[کلینی]] منتشر شده است.
| | * [[الکافی ج۴ (کتاب)|الکافی ج۴]] |
| #[[دفاع]] عن الکافی: از [[ثامر هاشم حبیب عمیدی]] در دو جلد که توسط مرکز [[الغدیر]] در [[قم]] منتشر گردیده و ترجمه آن به [[فارسی]] نیز از همین ناشر است.
| | * [[الکافی ج۵ (کتاب)|الکافی ج۵]] |
| #معجم‌ها: درباره الفاظ کافی و کتب اربعه معجم‌های متعددی نوشته شده است. اولین معجم المفهرس لألفاظ اصول الکافی از [[الیاس]] کلانتر است که در سال ۱۳۶۲ شمسی در یک جلد منتشر شده است. معجم المفهرس لألفاظ أحادیث الکتب الأربعه زیر نظر [[علی رضا برازش]] و [[وزارت]] [[فرهنگ]] و [[ارشاد]] [[اسلامی]] نیز در ده جلد رحلی منتشر شده است. معجم‌های دیگری نیز وجود دارد.
| | * [[الکافی ج۶ (کتاب)|الکافی ج۶]] |
| افزون بر اینها، آثاری درباره برخی از احادیث کافی منتشرشده است؛ مانند شرح [[جنود]] [[عقل]] و [[جهل]] [[امام خمینی]] که [[حدیثی]] را شرح داده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| | * [[الکافی ج۷ (کتاب)|الکافی ج۷]] |
| | * [[الکافی ج۸ (کتاب)|الکافی ج۸]] |
| | * [[الکافی ج۹ (کتاب)|الکافی ج۹]] |
| | * [[الکافی ج۱۰ (کتاب)|الکافی ج۱۰]] |
| | * [[الکافی ج۱۱ (کتاب)|الکافی ج۱۱]] |
| | * [[الکافی ج۱۲ (کتاب)|الکافی ج۱۲]] |
| | * [[الکافی ج۱۳ (کتاب)|الکافی ج۱۳]] |
| | * [[الکافی ج۱۴ (کتاب)|الکافی ج۱۴]] |
| | * [[الکافی ج۱۵ (کتاب)|الکافی ج۱۵]] |
| | {{پایان آثار وابسته}} |
|
| |
|
| ==کتاب [[من لایحضره الفقیه]]== | | == جستارهای وابسته == |
| این کتاب نوشته [[محمد بن علی بن بابویه]] ملقب به [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ق) است که مورد توجه [[علمای شیعه]] بوده و [[مرجع]] آنان در [[استنباط]] [[احکام]] است. نام کتاب را از کتاب محمد زکریای [[رازی]] به نام من لایحضره الطبیب گرفته است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲.</ref>؛ یعنی این کتاب، [[فقیه]] کسی است که فقیهی در دسترس وی نباشد. شماری به جهت اظهار نظر [[صدوق]] در آغاز کتاب که گفته [[اخبار]] مورد [[اعتماد]] خود را در این اثر آورده‌ام<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲: {{عربی|وَ لَمْ أَقْصِدْ فِيهِ قَصْدَ المصنفين فِي إِيرَادِ جَمِيعِ مَا رَوَوْهُ بَلْ قَصَدْتُ إِلَى إِيرَادِ مَا أُفْتِي بِهِ وَ أَحْكُمُ بِصِحَّتِهِ وَ أَعْتَقِدُ فِيهِ أَنَّهُ حُجَّةٌ فِيمَا بَيْنِی وَ بَيْنَ رَبِّي تَقَدَّسَ ذِكْره}}.</ref>، [[عنایت]] خاصی به آن دارند و [[احادیث]] آن را بر احادیث دیگر [[کتب اربعه]] ترجیح می‌دهند؛ چون [[صدوق]] صحت آن را در اول کتاب تضمین کرده است<ref>محمدتقی مجلسی، روضة المتقین، ج۱۴، ص۳۵۰: {{عربی|ذكروا أنّ الصدوق ضمن صحة جميع ما في كتابه}}.</ref>؛ به گونه‌ای که صاحب مستدرک الوسائل مینویسد: بدون [[اختلاف]] و درنگ، احادیث آن جزو حدیث‌های صحیح است<ref>میرزاحسین نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، ج۴، ص۵: {{عربی|أحاديثه معدودة في الصحاح من غير خلاف و لا توقف}}.</ref> و گفته‌اند [[روایات]] مرسل [[کتاب ]][[من لا یحضره الفقیه]] مانند مرسلات ابن ابی [[عمیر]] از جهت [[حجیت]] و اعتبار است<ref>شیخ بهائی، حبل المتین، ص۵۲ و ضمن رسائل، ص۱۱؛ میرزاحسین نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، ج۵، ص۵۰۲؛ البته شماری گفته‌اند صدوق دو نوع مرسل دارد: در مواردی در من لایحضره الفقیه گفته «روی» و در مواردی گفته «قال» که دومی قابل اعتماد است (سیدعلی حسینی سیستانی، لا ضرر و لا ضرار، ص۸۵، به نقل از سیدابوالقاسم موسوی خوئی؛ جعفر سبحانی تبریزی، الزکاة فی الشریعة الإسلامیة الغراء، ج۲، ص۲۶)؛ این تفصیل را از برخی شاگردان امام خمینی شنیده‌ام که نظر امام این بوده است.</ref> و این ویژگی مخصوص این کتاب است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| | {{مدخل وابسته}} |
| | |
| ===صدوق مؤلف کتاب من لا یحضره الفقیه===
| |
| نویسنده این کتاب [[ارزشمند]] [[شیخ صدوق]] است که در [[شیعه]] مورد [[احترام]] فراوان است. گفته میشود ایشان به دعای [[حضرت حجت]] به [[دنیا]] آمده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، مقدمه، ج۱، ص۷؛ سیدمهدی بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۹۳.</ref>. او در گردآوری [[احادیث اهل بیت]] تلاش فراوانی کرد. صدوق در [[قم]] نشو و نما یافت و بعد به [[ری]] رفت. وی برای گردآوری [[حدیث]] به شهرهای مختلف [[جهان اسلام]] [[سفر]] کرده و از استادان گوناگون حدیث شنیده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، مقدمه، ج۱، ص۷.</ref>. مرحوم ربانی شیرازی در مقدمه معانی الأخبار تلاش کرده سفرهای وی را از کتاب‌هایش استخراج کند. او [[هجرت]] [[صدوق]] به [[ری]] را در سال ۳۳۹ و [[رجب]] سال ۳۴۷ قمری بیان کرده است. صدوق در سال ۳۵۲ به [[مشهد]]، [[نیشابور]] و [[مرو]] و بعد به [[بغداد]] و [[کوفه]] رفته است. پس از [[سفر]] [[حج]] نیز به فید، [[همدان]] و مناطق مختلف ماوراءالنهر سفر کرده است. او به بلخ، ایلاق، [[سرخس]]، [[سمرقند]] و فرغانه نیز سفر کرده است<ref>شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۱۷-۲۵، مقدمه.</ref>. استادان زیادی برای صدوق ذکر کرده و گفته‌اند از حدود ۲۵۲ نفر [[حدیث]] شنیده و ۲۷ نفر از او [[روایت]] کرده‌اند<ref>شیخ صدوق، معانی الأخبار، ص۳۷-۷۲، مقدمه؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه؛ مقدمه، ج۱.</ref>. در مقدمه کتاب الهدایه ذکر شده که [[مشایخ]] صدوق ۲۰۶ نفر هستند و این کتاب ۳۵ نفر از آمار ذکر شده در مقدمه معانی الأخبار را دقیق نمی‌داند<ref>شیخ صدوق، الهدایة فی الأصول و الفروع، ص۴۷-۸۹، مقدمه تحقیق.</ref>.
| |
| [[نجاشی]] وی را [[قمی]] و ساکن ری معرفی میکند؛ ولی حوزه [[نفوذ]] صدوق را [[خراسان]] هم می‌داند و مینویسد: [[ابوجعفر]] (صدوق) که در ری بود، شیخ ما و [[فقیه]] ما و وجه [[طائفه]] در خراسان که در سال ۳۵۵ قمری به بغداد آمد، و شیوخ طائفه از او حدیث شنیدند، با اینکه [[جوان]] بود<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۸۹.</ref>.
| |
| | |
| [[پدر]] [[شیخ بهایی]] در هنگام معرفی مؤلف [[کتاب ]][[مدینة العلم]] [[شیخ صدوق]] و [[من لا یحضره الفقیه]] وی مینویسد: این دو اثر از شیخ [[جلیل نبیل ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی]] است. این شیخ جلیل القدر دارای [[منزلت]] بزرگ در میان [[خاصه]] و [[عامه]] بود. او [[احادیث]] را [[حفظ]] کرد و [[بصیر]] و [[آگاه]] به [[فقه]]، [[رجال]] و [[علوم عقلیه]] و نقلیه و ناقد [[اخبار]] بود. او شیخ [[فرقه ناجیه]] و فقیه آن و بزرگ آن در خراسان و [[عراق]] [[عجم]] بود. او دارای کتابهای [[ارزشمندی]] مانند دعائم الإسلام، [[غریب]] حدیث النبی و الائمه، [[ثواب]] الأعمال و [[عقاب]] الأعمال، کتاب التوحید، الإعتقادات ([[عقاید]] [[دین]] الأمامیه) و دارای حدود سیصد تصنیف بود. مانند او در [[حفظ]] و [[دانش]] زیاد نبودند. در سال ۳۵۵ به [[بغداد]] رفت و بزرگان [[شیعه]] از او [[حدیث]] شنیدند، درحالی که [[جوان]] بود. در [[ری]] در سال ۳۸۱ قمری درگذشت؛ [[رحمت خدا]] بر او باد<ref>حسین بن عبد الصمد عاملی، وصول الأخیار، ص۸۶.</ref>. شیخ [[بهائی]] بین تعریف [[نجاشی]] که [[نقل]] شد و آنچه [[شیخ طوسی]] ذکر کرده، جمع کرده است، با این تفاوت که شیخ تصریح میکند در میان علمای [[قم]] مانند او دیده نشده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة و أصولهم، ص۴۴۲: {{عربی|محمّد بن علي بن الحسين بن موسى بن بابويه القمّي؛ يكنّي أباجعفر كان جليلا حافظا للأحاديث بصيرا بالرجال ناقدا للأخبار، لم ير في القميين مثله، في حفظه و كثرة علمه. له نحو من ثلاث مائة مصنّف و فهرست كتبه معروف، و أنا أذكر ما يحضرني في الوقت من أسماء كتبه}}.</ref>. اکنون قبرستانی که [[شیخ صدوق]] در شهرری در آن [[دفن]] است، با نام [[ابن بابویه]] در کنار امامزاده [[عبدالله]] مشهور است.
| |
| [[خطیب بغدادی]] در معرفی شیخ صدوق مینویسد: او به بغداد وارد شد و به نقل از پدرش حدیث نقل می‌کرد؛ از شیوخ و بزرگان شیعه و مشهوران رافضیان بود؛ سپس [[حدیثی]] با واسطه از وی نقل میکند<ref>ابی بکر احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۳۰۳.</ref>. [[ابن ندیم]] در شرح حال پدرش از او یاد میکند<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۲۷۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===تألیفات شیخ صدوق===
| |
| شیخ صدوق که دارای سبک و اندیشه‌ای خاص در ساماندهی [[اخبار]] بوده، در سفرهای خود توانست اخبار زیادی را گرد آورد و به گونه‌ای متفاوت [[احادیث]] شنیده شده خود را سامان دهد. او آثار فراوانی نگاشته که بخش عمده آن مفقود شده است<ref>ر.ک: احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۸۹، ش۱۰۴۹.</ref>؛ درعین حال مقدار مهمی از آنها باقی مانده است. شیخ صدوق دو کتاب مهم در [[فقه]] به نام [[المقنع]] و الهدایه دارد و کتاب إعتقادات الإمامیه، کتاب التوحید و [[کمال الدین و تمام النعمه]] از دیگر کتب مهم او در [[مسائل اعتقادی]] هستند.
| |
| | |
| [[صدوق]] [[کتب حدیثی]] زیادی داشته که بسیاری مفقوداند و شماری از آنها به جای مانده است؛ مانند کتاب الخصال، [[علل الشرائع]]، معانی الأخبار، عیون أخبار [[الرضا]]{{ع}}، [[ثواب]] الأعمال و [[عقاب]] الأعمال، الأمالی، صفات الشیعه، [[فضائل]] الشیعه، فضائل أشهر الثلاثه، مصادقة الإخوان و المواعظ. یکی از آثار [[حدیثی]] وی [[مدینة العلم]] بوده<ref>ر.ک: احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۸۹، ش۱۰۴۹.</ref> که از [[کتاب ]][[من لا یحضره الفقیه]] بزرگ‌تر بوده است<ref>شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعه و أصولهم، ص۴۴۳.</ref>. با توجه به وجود کتاب مدینة العلم است که [[پدر]] شیخ [[بهائی]] به جای [[کتب اربعه]]، از تعبیر کتب خمسه استفاده کرده است<ref>حسین بن عبدالصمد عاملی، وصول الأخیار، ص۸۵؛ شیخ محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۱۴، ص۹۳، ج۲۰، ص۲۵۱.</ref>؛ ولی متأسفانه این اثر مفقود است. [[علی بن طاووس]] (م ۶۶۴ق) این کتاب را در دسترس داشته و در کتاب [[فلاح]] السائل در موارد متعدد از آن [[نقل]] کرده است<ref>ابن طاووس، فلاح السائل، ص۶۹، ۷۲، ۷۸، ۸۵، ۱۲۷ و ۱۵۵.</ref>؛ صاحب مستدرک الوسائل هم موارد آن را از فلاح السائل به نقل از مدینة العلم گزارش کرده است<ref>میرزاحسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۲، ص۱۷۲، ۲۲۱، ۳۶۲، ۳۷۲، ۵۱۷، ۵۲۰ و ج۳، ص۲۱، ۹۷، ۱۰۲، ۱۱۲، ۱۳۰ و ج۹، ص۱۶۳.</ref>؛ [[علامه حلی]] هم در منتهی المطلب در چند مورد از این کتاب نقل کرده است<ref>علامه حلی، منتهی المطلب، ج۴، ص۵۰ و ۶۴.</ref>. صاحب معالم العلماء آن را دارای ده جزء معرفی کرده که ناتمام مانده است<ref>ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۱۲.</ref>. کتاب در [[النظیم هم از مدینة العلم حدیث]] نقل کرده است<ref>یوسف بن حاتم شامی، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم، ص۴۰.</ref>. [[شهید]] اول در ذکری الشیعه در هنگام مقایسه کتب [[شیعه]] با کتابهای [[اهل سنت]]، حجم مدینة العلم را زیاد می‌داند که این مطلب نشان می‌دهد آن را دیده است<ref>شهید اول، ذکری الشیعه، ج۱، ص۵۹؛ البته امکان دارد شهید بر اساس نظر شیخ طوسی این مطلب را گفته باشد.</ref>. گفته میشود وقتی [[علامه مجلسی]] متوجه شد این کتاب در برخی مناطق [[یمن]] موجود است، از طریق [[سلطان]] وقت تلاش کرد آن را به دست آورد که به نتیجه نرسید<ref>سید نعمت‌الله جزائری، کشف الأسرار فی شرح الإستبصار، ج۱، ص۲۸۴.</ref>. با توجه به گزارش معالم العلماء و [[نقل]] در النظیم به نظر می‌رسد این کتاب فقط در [[فروع دین]] نبوده؛ بلکه باب اول آن در [[توحید]] بوده است. شاید مانند کتاب الهدایة فی الأصول و الفروع تدوین شده باشد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===ساختار [[من لا یحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]]===
| |
| [[کتاب]] من لا یحضره الفقیه مجموعه‌ای از کتب [[فقهی]] است که کتاب [[طهارت]] آن با باب المیاه آغاز و با [[احکام]] الأموات پایان می‌یابد. بعد از کتاب طهارت، ابواب الصلاة و حدودها، شروع میشود و تا پایان جلد اول به مسائل [[نماز]] اختصاص دارد. جلد دوم هم با عنوان ابواب [[زکات]] است. مسائل [[روزه]] نیز با عنوان کتاب الصوم یاد میشود. این دو تعبیر متفاوت در ادامه کتاب نیز وجود دارد. قبل از کتابِ حدود عنوان باب “مناهی النبی{{صل}}” آمده که در دیگر [[کتب اربعه]] نیست. [[احادیث]] فقهی کتاب من لا یحضره الفقیه با کتب [[الفرائض]] و المواریث پایان می‌یابد. آخرین باب آن باب النوادر است<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۳۲۰-۳۵۲.</ref>. تعداد احادیث این کتاب بر اساس شمارش نسخه [[غفاری]] ۵۹۲۰ [[حدیث]] است.
| |
| | |
| ====نگاهی به منابع و اسناد کتاب من لا یحضره الفقیه====
| |
| اکنون نگاهی اجمالی به شیوه نقل، منابع و [[سند]] [[روایات]] در این اثر می‌اندازیم:
| |
| #[[صدوق]] در مقدمه کتاب، بخشی از منابع خود را ذکر کرده است؛ مانند کتاب [[حریز بن عبدالله]]، کتاب [[عبیدالله حلبی]]، کتابهای [[علی بن مهزیار]]، کتابهای [[حسین بن سعید اهوازی]]، [[نوادر ابن ابی عمیر]] و جامع [[حسن بن ولید]] و کتبی دیگر<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳.</ref>. ایشان در مواردی از [[کلینی]] [[حدیث]] [[نقل]] کرده که نشان می‌دهد [[کتاب شریف کافی]]<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۳۵۳.</ref> را در [[اختیار]] داشته است.
| |
| #[[شیخ صدوق]] در موارد زیادی برای اختصار، [[سند]] [[روایات]] را حذف کرده و فقط [[راوی]] آخر را آورده است؛ گرچه برخی از همان [[اخبار]]، در دیگر کتب [[صدوق]] با سند نقل شده است. گاهی با تعبیر “قال” و گاهی با عبارت “روی” [[حدیثی]] را آورده. برخی تعبیر “قال” را در حد خبر معتبر می‌دانند<ref>آقاحسین طباطبایی بروجردی، نهایة التقریر، ج۲، ص۳۵۱: {{عربی|فرق بين ما إذا عبّر بقوله "قال" و بين ما إذا عبّر بقوله "روى" فيعتبر الأوّل دون الثاني}}.</ref>. صدوق برخی اخبار را به صورت مرسل نقل کرده است.
| |
| #صدوق در پایان کتاب، اسناد خود را به کتب مختلفی که از آنها نقل کرده، تحت عنوان “مشیخه” گزارش کرده است تا روایات را از ارسال خارج سازد و [[مسند]] جلوه دهد؛ اما در مواردی نمی‌توان با [[تکیه]] بر مشیخه خبری را مسند دانست؛ زیرا قراین کافی برای مسند ساختن آن در متن کتاب و مشیخه وجود ندارد؛ درنتیجه تعداد زیادی از خبرهای آن مرسل تلقی میشود.
| |
| | |
| ====روش شیخ صدوق در [[کتاب]] [[من لا یحضره الفقیه]]====
| |
| در متن کتاب من لا یحضره الفقیه نکته‌های دقیق و قابل توجهی وجود دارد که به برخی آنها اشاره میشود:
| |
| #شیخ صدوق در موارد متعدد از رساله پدرش [[علی بن بابویه]] با تعبیر {{عربی|قال أبي في رسالته إلَىّ}}: “پدرم در رساله‌اش به من گفته است” نقل کرده<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۵۷، ۸۱، ۸۸، ۸۹، ۹۸، ۱۶۵، ۱۶۹، ۱۷۱، ۲۶۲-۲۶۳، ۲۶۹، ۲۷۹، ۳۷۷، ۳۸۰، ۴۰۲، ۴۱۴، ۴۸۴، ۴۹۶، ۵۶۱ و ۵۶۳ و جلدهای بعدی که در این موارد نظر خود را هم بیان می‌نماید.</ref> که اگر در تمام آن موارد دقت شود و با کتاب [[فقه]] [[الرضا]]، [[تطبیق]] داده شود، این نظر تقویت می‌گردد که فقه الرضا همان رساله [[علی بن بابویه]] است و چون فرزند [[بابویه]] [[موسی]] بوده، یعنی [[علی بن حسین بن موسی بن بابویه]] (گاهی [[علی بن موسی]] با حذف نام [[حسین]] آمده، زیرا برخی [[اسامی]] را در نسبت ذکر نمی‌کنند) [[تصور]] شده که منظور از علی بن موسی، [[امام رضا]]{{ع}} است<ref>مثلاً در آخر جلد سوم من لا یحضره الفقیه آمده «محمد بن علی بن بابویه» و در آغاز جلد چهارم باب مناهی النبی آمده {{عربی|قال: ابو جعفر محمد بن الحسين بن موسى بن بابويه القمي، فقيه، نزيل ري، مصنف هذا الكتاب}} که در آن، نام علی، پدر صدوق، ذکر نشده است.</ref>.
| |
| #[[صدوق]] در مواردی به بیان دیدگاه دیگر [[علمای شیعه]] می‌پردازد؛ برای نمونه در [[حدیثی]] در معنای [[تجدید]] [[قبر]]، نظر [[محمد بن حسن صفار]]، [[محمد بن حسن بن ولید]]<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۲۰۵ و ۲۵۳.</ref>، [[سعد بن عبدالله]] و [[احمد بن ابی عبدالله]] برقی<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۸۷.</ref> را [[نقل]] و سپس نظر خود را بیان میکند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۱۸۹.</ref>. گاهی هم در ضمن [[روایات فقهی]]، دیدگاه ویژه [[کلامی]] خود را بیان میکند؛ مانند نظرش درباره [[سهو النبی]] یا اسهاء النبی<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۵۹.</ref>؛ وی در موارد متعدد اظهار نظر [[فقهی]] دارد<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۵ و ۳۹۸.</ref> و به نظر می‌رسد مسائل [[ارث]] را از [[کتاب ]][[فضل بن شاذان]] نقل کرده باشد<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۵۷، ۲۷۶ و ۲۸۶.</ref>.
| |
| #ایشان به تناسب، نظر [[تاریخی]] خویش را بیان میکند؛ مانند [[محل دفن]] [[حضرت زهرا]]{{س}} که سه قول را بیان میکند و قول [[دفن]] [[حضرت]] در خانه‌اش را می‌پذیرد<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۷۲.</ref>. او گاهی به نقد مسائل تاریخی نیز می‌پردازد؛ مانند این ادعا که برخی ذبیح را [[اسحاق]] دانسته‌اند نه [[اسماعیل]]. ایشان این نظر را نقد میکند و ذبیح را اسماعیل می‌داند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۰.</ref>. او حتی روایتی از [[ابن عباس]] [[نقل]] میکند که [[عمر بن خطاب]] در هنگام [[دعا]] برای آمدن [[باران]]، [[عموی پیامبر]]{{صل}} را واسطه قرار داده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۵۳۸: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِعَمِّ نَبِيِّكَ}}.</ref>. [[اهل سنت]] نیز نقل کرده‌اند [[عمر]] برای [[نماز]] استسقاء به [[عباس]] [[توسل]] می‌جست<ref>شمس الدین سرخسی، المبسوط، ج۲، ص۷۷؛ علاءالدین کاسانی، بدائع الصنائع، ج۱، ص۲۸۳: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِعَمِّ نَبِيِّكَ العَبَّاس. حين أخرجه للاستسقاء}}.</ref>. البته هنگام بیان نظر خود می‌گوید: “مصنف این کتاب می‌گوید” تا مبادا سخنانش با [[حدیث]] درآمیزد.
| |
| #[[صدوق]] به تناسب شرح [[حدیثی]] که دیه [[اهل کتاب]] را مانند دیه [[مسلمان]] می‌شمرد و نقل [[اخبار]] [[مخالف]] آن، به نقش [[زمان]] و مکان در تفاوت [[حکم]] اشاره میکند و پس از بررسی می‌گوید: اگر شرایط [[ذمه]] را رعایت کنند و [[جزیه]] بدهند، دیه خطایی کشتن آنان دیه یک مسلمان است و روایاتی ناظر به این نظر نقل میکند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۱۲۲ و ۱۲۳: {{عربی|هَذِهِ الْأَخْبَارُ اخْتَلَفَتْ لِاخْتِلَافِ الْأَحْوَالِ وَ لَيسَتْ هِي عَلَى اخْتِلَافِهَا فِي حَالٍ وَاحِدَةٍ... وَ أَقَرُّوا بِالْجِزْيةِ وَ أَدَّوْهَا فَعَلَى مَنْ قَتَلَ وَاحِداً مِنْهُمْ خَطَأً دِيةُ الْمُسْلِمِ وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ}}.</ref>.
| |
| #[[شیخ صدوق]] گاهی به اظهار نظر رجالی و ارزیابی اسناد حدیث می‌پردازد؛ مثلاً [[سماعة بن مهران]] را [[واقفی]] معرفی میکند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۱۲۱، ۱۳۸ و ۱۶۱.</ref> یا حدیثی را [[غریب]] می‌شمارد که تنها از طریق [[عبدالعظیم حسنی]] رسیده است. صدوق او را [[مرضی]] می‌شمارد<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۱۲۸.</ref>.
| |
| #صدوق در موارد متعدد از دیگر آثار خود یاد کرده است، که شماری از آنها در دسترس نیست؛ مانند جامع [[علل]] الحج<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۰.</ref>، کتاب النبوه<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۱.</ref>، [[تفسیر قرآن]]<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۸.</ref>، [[تفسیر]] المنزل فی الحج<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۴۸۶.</ref> و کتاب [[مقتل]] الحسین{{ع}} که انواع [[زیارت‌ها]] را در آن بیان کرده است<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۵۹۸.</ref>.
| |
| #[[صدوق]] نکته‌های لغوی و ادبی جالبی بیان میکند؛ مثلاً دربارۀ معنای “وادی مهزور” در [[مدینه]] می‌گوید: این کلمه [[فارسی]] است و از “هرزآب” در فارسی گرفته شده؛ یعنی منطقه‌ای که آب اضافی و زائد به آنجا می‌رود<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۹۹.</ref> یا به بیان معنای عرف و مانند آن می‌پردازد<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۸۸.</ref> یا درباره معنای “ناصبی” و [[حکم]] [[ناصبی]] و [[لعن]] کننده [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نظر می‌دهد<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۴۰۸.</ref>.
| |
| #[[شیخ صدوق]] در پایان [[کتاب]] [[من لا یحضره الفقیه]] بابی دارد با عنوان “نوادر” که در آن [[اخبار]] مفصلی را [[نقل]] کرده که دارای [[موعظه]] و حِکَم [[اخلاقی]] سودمند است و جنبه [[فقهی]] به معنای مصطلح آن ندارد. در این باب ابتدا توصیه‌های [[پیامبر]]{{صل}} به [[علی]]{{ع}} را آورده و بعد [[کلمات قصار]] حکمت‌آمیزی از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل کرده است؛ آن گاه پاسخ‌های امیرالمؤمنین{{ع}} به مرد شامی و [[وصیت]] [[حضرت]] به [[محمد بن حنفیه]] را که همانند [[نامه]] ۳۱ [[نهج البلاغه]] به [[امام حسن]]{{ع}} است، با سندی دیگر آورده است<ref>این احتمال بعید نیست که این نامه را حضرت برای فرزندان خود نگاشته باشد و نسخه‌ای از آنچه برای امام حسن{{ع}} نوشته و آنچه برای محمد بن حنفیه نگاشته، در اختیار باشد.</ref>. سپس مواعظی از [[امام صادق]]{{ع}} و دیگر [[معصومان]] را همراه با اخباری دیگر نقل کرده است.
| |
| #همان‌گونه که در معرفی کافی ذکر شد، شیخ صدوق هم در مواردی به [[سیره]] افرادی مانند [[ابوذر]] از [[صحابه]] استناد کرده است؛ مانند [[شرایط امام]] [[جماعت]]<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۷۸؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ص۳۲۶؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۳، ص۳۰؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۴، ص۲۹۹: {{متن حدیث|قَالَ أَبُو ذَرٍّ: إِنَّ إِمَامَكَ شَفِيعُكَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا تَجْعَلْ شَفِيعَكَ سَفِيهاً وَ لَا فَاسِقاً}}.</ref> و سخنان ابوذر پس از [[مرگ]] پسرش ذر<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۸۵، ح۵۵۸.</ref>؛ روش [[عمر]] را هم درباره [[توسل]] بیان کرده است که شاید ناظر به جمعی بوده که توسل را از [[عقاید شیعه]] می‌دانستند و به آن [[انتقاد]] می‌کردند.
| |
| #با توجه به اینکه [[صدوق]] برای گردآوری [[حدیث]] به مناطق مختلف [[جهان اسلام]] رفته است، شماری از استادان و [[مشایخ]] وی از [[اهل سنت]] بوده‌اند. به نظر می‌رسد در [[کتاب ]][[من لا یحضره الفقیه]] در مواردی از [[احادیث عامه]] هم بهره [[برده]] است. می‌توان گفت برخی [[روایات نبوی]] که به صورت مرسل ذکر شده، به ویژه [[کلمات قصار]] [[پیامبر]]{{صل}} در باب نوادر، از منابع معتبر [[عامه]] گرفته شده باشد؛ درحالی که [[کلینی]] فقط [[احادیث شیعه]] را [[نقل]] کرده است.
| |
| | |
| ===نسخه‌ها و [[شرح‌ها]] و ترجمه ها===
| |
| کتاب من لا یحضره الفقیه دارای نسخه‌های خطی فراوانی است<ref>سیداحمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، ج۱، ص۲۹۹، در این کتاب ۵۳ نسخه کامل و ناقص معرفی شده است. نسخه ش۱۲۲ از شیخ عبدالله شوشتری است.</ref> و چاپ‌های متعددی دارد که شماری از آنها همراه با دیگر [[کتب اربعه]] منتشر شده است که در معرفی کافی به آنها اشاره شد. چاپ‌های قدیمی سنگی نسخه‌های خطی آن در مقدمه چاپ‌های جدید آمده است؛ اما اکنون دو چاپ مورد مراجعه وجود دارد:
| |
| #من لا یحضره الفقیه با [[تحقیق]] [[حسن]] موسوی خرسان که اول در [[نجف]] چاپ شده است.
| |
| #با تحقیق [[علی‌اکبر غفاری]] که مدار بحث و منبع ماست.
| |
| | |
| کتاب من لایحضره الفقیه دارای شرح‌ها و ترجمه‌هایی است که آنها را معرفی می‌کنیم:
| |
| #روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه تألیف [[محمدتقی مجلسی]]، [[پدر]] [[علامه مجلسی]]. این شرح در چهارده جلد توسط انتشارات کوشانپور منتشرشده که از [[بهترین]] شرح‌ها و مهمترین آنهاست.
| |
| #لوامع صاحبقرانی شرح [[فارسی]] از محمد تقی مجلسی که بخش‌هایی از آن تا کتاب [[حج]] در هشت جلد منتشر گردیده است.
| |
| #ترجمه کامل من لا یحضره الفقیه توسط آقایان [[علی اکبر غفاری]]، [[محمد جواد غفاری]] و [[صدر بلاغی]] در شش جلد که اولین بار توسط انتشارات [[صدوق]] در سال ۱۳۶۷ شمسی منتشر شده است.
| |
| #گزیدۀ من لایحضره الفقیه، با [[تحقیق]] و ترجمۀ [[محمد باقر بهبودی]] در دو جلد منتشر شده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===[[تهذیب]] الأحکام===
| |
| کتاب تهذیب الأحکام سومین اثر از [[کتب اربعه]] است. این کتاب را [[محمد بن حسن طوسی]] (م۴۶۰ق) برای برطرف ساختن [[اختلاف]] [[اخبار]] نگاشته است و به همین [[دلیل]] تهذیب الأحکام نام دارد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲.</ref>. این کتاب منبع مهمی برای [[استنباط]] [[احکام]] است و از اهمیت زیادی برخوردار است. این کتاب فقط به مسائل فرعی پرداخته و در اصل شرحی است بر کتاب استاد [[شیخ طوسی]]، یعنی [[شیخ مفید]]، به نام المقنعه. در جلدهای اولیه آن، عبارت مقنعه را با تعبیر “قال الشیخ” [[نقل]] و بعد [[احادیث]] مناسب با آن را گزارش میکند؛ اما پس از کتاب [[حج]]، کتاب [[جهاد]] آمده که در مقنعه نیست و چون کتابهای دیگر [[فقهی]] مقنعه کوتاه است؛ نقل قول‌های آن اندک است. البته در جلد سوم از کتاب وصایا و [[مواریث]] به بعد و جلد دوم کتاب حدود و دیات خبری از عبارات مقنعه نیست؛ شاید بدان جهت که بیشتر از اخبار بهره [[برده]] تا از متن مقنعه.
| |
| | |
| شیخ طوسی در مقدمه کتاب إستبصار خود درباره تهذیب الأحکام مینویسد: اما بعد، چون دیدم گروهی از [[اصحاب]] [[امامیه]] ما هنگامی که در کتاب بزرگ ما موسوم به تهذیب الأحکام نگریستند، دیدند در آن آنچه از اخبار [[حلال و حرام]] جمع کرده ایم و دیدند مشتمل است بر آنچه در بیشتر [[ابواب فقهی]] است و کمتر مطلبی از ابواب کتب فقهی در آن فروگذار شده است از آنچه در احادیث [[اصحاب]] ما و کتب آنان و اصول و مصنفاتشان آمده، جز اندک ناچیز و موارد کمیاب کم و [[شایسته]] است که کتابی موجود باشد که مبتدی برای [[تفقه]] به آن مراجعه کند و [[توانمند]] به آن یادآور شود و متوسط در آن غور کند و هر یک از این سه [[طایفه]] به مقصد خود می‌رسند و به مطلب خود دست می‌یابند؛ پس آن را مستقل قرار دادم<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، ج۱، ص۲: {{عربی|أما بعد، فإني رأيت جماعة من أصحابنا لمّا نظروا في كتابنا الكبير الموسوم بتهذيب الأحكام و رأوا ما جمعنا (فيه) من الأخبار المتعلقة بالحلال و الحرام و وجدوها مشتملة على أكثر ما يتعلق بالفقه، من ابواب الأحكام و أنه لم يشذّ عنه في جميع أبوابه و كتبه، ممّا ورد في أحاديث أصحابنا و كتبهم و أصولهم و مصنّفاتهم، إلّا نادر قليل و شاذّ يسير و إنه يصلح أن يكون كتابا مذخورا، يلجأ إليه المبتدي في تفقهه و المنتهي في تذكّره و المتوسط في تبحّره؛ فان كلّا منهم ينال مطلبه و يبلغ بغيته... مفرداً على طريق الإختصار}}.</ref>. بنابراین إستبصار بخشی از [[تهذیب]] الأحکام است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===دیدگاه‌ها درباره [[شیخ طوسی]] و تهذیب الأحکام===
| |
| [[شیخ الطائفه]] [[محمد بن حسن بن علی طوسی]] در سال ۳۸۵ قمری در [[شهر]] [[طوس]] به [[دنیا]] آمد. پس از مدتی کسب [[دانش]] در سال ۴۰۸ به [[بغداد]] رفت و از محضر [[شیخ مفید]] بهره برد. در بغداد تهذیب الأحکام را در ۲۵ سالگی نگاشت<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، مقدمه، ج۱، ص۴۶.</ref>. در کتابهای دیگرش به تهذیب ارجاع می‌دهد و با عنوان “کتاب کبیر ما” از آن یاد میکند<ref>شیخ طوسی، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج۱، ص۱۳۳ و ۱۳۷ و ج۴، ص۹۱.</ref>. [[نجاشی]] تهذیب الأحکام را کتابی بزرگ توصیف میکند<ref>احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۴۰۳.</ref>. پس از [[حمله]] به منطقه [[کرخ بغداد]] و به [[آتش]] کشیدن [[منزل]] شیخ طوسی و کتابخانه وی در سال ۴۴۸، شیخ طوسی به [[نجف]] رفت و [[حوزه نجف]] را بنیان نهاد و در سال ۴۶۰ قمری در نجف درگذشت و در منزلش [[دفن]] گردید<ref>شیخ محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۱۵۶.</ref>. شرح حال‌های مفصلی برای او نوشته‌اند. [[آقابزرگ تهرانی]] در مقدمه تبیان و اردوبادی در مقدمه إستبصار که در چاپ [[نجف]] آمده؛ شرح حال او را ذکر کرده‌اند؛ در مقدمه [[تحقیق]] [[غفاری]] نیز شرح حالی از شیخ ارائه شده است.
| |
| | |
| در [[منابع اهل سنت]] از شیخ به [[نیکی]] و [[عظمت]] یادشده است. [[ذهبی]] (م ۷۴۸ق) گوید: [[ابوجعفر طوسی]] شیخ [[شیعه]] و صاحب تصنیف‌هاست. [[محمد بن حسن بن علی طوسی]] وارد [[بغداد]] شد و برابر [[مذهب]] [[شافعی]] [[فقه]] آموخت؛ سپس [[کلام]] و اصول را از [[شیخ مفید]] [[رئیس]] [[امامیه]] دریافت کرد و ملازم وی بود و [[رشد]] کرد، به [[تفسیر]] پرداخت و [[احادیث]] و نوادری در دو جلد نگاشت که همه‌اش را از استادش مفید گرفته بود<ref>شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۱۸، ص۳۳۴.</ref>. ذهبی می‌افزاید: نام وی را ابن نجار در [[تاریخ]] خود<ref>ظاهراً منظور ذیل تاریخ بغداد است که در نسخه موجود چاپی چنین مطلبی نیست.</ref> آورده که دارای تصانیف زیادی است که از جمله آنها [[تهذیب]] الأحکام است که جداً بزرگ است<ref>شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، سیر أعلام النبلاء، ج۱۸، ص۳۳۵.</ref>. ذهبی بر این [[باور]] است که وی از مذهب شافعی به [[مذهب شیعه]] با ملازمت شیخ مفید [[تغییر]] موضع داده، که درست نیست. ذهبی این مطلب را با صراحت در تاریخ الإسلام آورده است<ref>شمس الدین محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الإسلام، ج۳۰، ص۴۹۰.</ref>؛ به همین جهت هم سبکی (۷۲۷-۷۷۱ق) نام وی را در طبقات الشافعیه آورده است و تصریح میکند او [[فقیه]] شیعه و مصنف آنان است و انتسابی به شافعیه داشته است<ref>ابونصر عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۱۲۶، ش۳۱۵.</ref>.
| |
| | |
| درباره تهذیب الأحکام اظهارنظرهای قابل توجهی وجود دارد که زیباترین آن از [[سید بحرالعلوم]] است. وی در هنگام معرفی آثار [[شیخ طوسی]]، به ویژه تهذیب الأحکام و إستبصار، درباره تهذیب الأحکام می‌گوید: کتاب تهذیب الأحکام، فقیه و [[مجتهد]] را در [[روایات]] [[احکام]] از دیگر آثار غالباً [[بی‌نیاز]] میکند؛ اما در این موضوع با وجود دیگر آثار، از این [[کتاب]] [[بی‌نیاز]] نخواهند بود. افزون بر اینکه کتاب [[تهذیب]] الأحکام و إستبصار شیخ مشتمل است بر مسائل [[فقهی]] و استدلالی و [[یادآوری]] میکند اصول، [[رجال]] و جمع بین [[اخبار]] را که با [[نقل]] و اعتبار موافق است<ref>سیدمهدی بحرالعلوم، فوائد الرجالیه، ج۳، ص۲۳۰.</ref>.
| |
| | |
| [[علامه مجلسی]] در اول ملاذ الأخیار مینویسد: تهذیب الأحکام [[جامع‌ترین]] کتاب [[حدیثی]] در گردآوری مدارک [[احکام]] و گسترده‌ترین آنان برای [[ادله]] [[حلال و حرام]] است<ref>محمدباقر مجلسی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج۱، ص۴: {{عربی|و كان أجمع الكتب الحديثية لمدارك الاحكام و أشملها لأدلة الحلال و الحرام}}.</ref>. خواجویی درباره کافی و تهذیب الأحکام مینویسد: با داشتن یکی از این دو کتاب از دیگری بی‌نیاز نیستیم؛ زیرا کافی در [[فنون]] [[حدیث]] جامع‌تر و تهذیب الأحکام در [[احادیث]] ویژه [[احکام شرعی]] جامع‌تر است<ref>شیخ بهائی، مشرق الشمسین، ص۲۰، حاشیه خواجویی.</ref>. [[فیض کاشانی]] در آغاز کتاب وافی به معرفی تهذیب الأحکام می‌پردازد؛ البته معرفی وی همراه با نقد و توجه به برخی کمبودهای تهذیب الأحکام نیز هست. وی مینویسد:
| |
| اما کتاب تهذیب الأحکام، گرچه جامع احکام و نزدیک به درج تمام آن است، جز اینکه مانند کتاب من لایحضره الفقیه خالی از اصول ([[دین]]) است و دربرگیرنده تأویلات دور و جمع غیراستوار بین اخبار است و تفریق کرده مواردی که قابل جمع است و جمع کرده اخباری را که قابل جدایی است. بسیاری از اخبار را در جای خود قرار نداده و بسیاری را در جای مناسب خود رها کرده و نیاورده است. دارای تکرار ممل و ابواب طولانی است. که عنوان‌ها بیانگر مطالبش نیست<ref>محمدمحسن فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۵: {{عربی|و أما التهذيب فهو و إن كان جامعا للأحكام موردا لها قريبا من التمام، إلا أنه كالفقيه في الخلو من الأصول، مع اشتماله على تأويلات بعيدة و توفيقات غير سديدة و تفريق لما ينبغي أن يجمع و جمع لما ينبغي أن يفرق و وضع لكثير من الأخبار في غير موضعها و إهمال لكثير منها في موضعها و تكررات مملة و تطويلات للأبواب، مع عنوانات قاصرة مخلّة}}.</ref>.
| |
| اردوبادی که ابواب و [[احادیث]] [[تهذیب]] الأحکام را از نسخه دو جلدی قدیمی شمرده، می‌گوید: دارای ۳۷۳ باب و ۱۳۵۹۰ [[حدیث]] است<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، مقدمه، ج۱، ص۲۲.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===ساختار تهذیب الأحکام===
| |
| همان‌گونه که ذکر شده، تهذیب الأحکام شرحی است بر کتاب [[فقهی]] المقنعۀ [[شیخ مفید]] که در نوع خود مفصل و در آن [[مقطع]] کتاب مفید و بی نظیری بوده است. تهذیب الأحکام با کتاب [[طهارت]] آغاز میشود و در آن کتاب [[جهاد]] آمده است. بر خلاف [[من لا یحضره الفقیه]] و مقنعه مفید که دارای کتاب جهاد نیستند با کتاب دیات پایان می‌یابد و در انتها، کتاب مشیخه قرار دارد. نکاتی دربارۀ ساختار این کتاب بیان می‌کنیم:
| |
| #تهذیب الأحکام شرحی بر مقنعه است و [[شیخ طوسی]] در مقدمه کتاب تهذیب الأحکام به این مطلب اشاره کرده است. وی بیان میکند چون این کتاب، آنچه از [[احکام شریعت]] مورد نیاز است، دارد و از حشو و زواید به دور است، به شرح آن می‌پردازم ولی بخش [[اصول دین]] آن را شرح نمی‌دهم<ref>شیخ مفید، المقنعه، ص۲۷-۳۵. در اول مقنعه اعتقادات بیان شده است؛ مانند اعتقاد به معبود و توحید و صفات وی و نفی تشبیه، اعتقاد به پیامبران، اعتقاد به امامت و معرفت ائمه، ولایت اولیاءالله و دشمنی با دشمنان وی، اعتقاد به معاد و جزاء و بهشت جهنم، معرفت و عمل به شرایع اسلام و باب فرض نماز.</ref> و از کتاب طهارت آغاز می‌کنم. در پایان مقدمه هم تصریح کرده که افزون بر شرح مقنعه مطلبی نمی‌آورم؛ بلکه در نظر دارم کتاب مستقلی که مشتمل بر تمام [[احادیث شیعه]] باشد تدوین کنم؛ اما شیخ به شرح تنهای این کتاب بسنده نکرده و به تبویب جدیدی در کتب و ابواب و مسائل فقهی پرداخته است. او مسائل مورد نیاز را ارائه کرده است؛ مانند بیان کتاب جهاد که در کتاب مقنعۀ مفید نیست یا برخی ابواب دیگر.
| |
| #[[شیخ طوسی]] در مقدمه [[تهذیب]] الأحکام شیوه ارائه مطالب را بر اساس مقنعه مسئله به مسئله و این گونه ذکر کرده است: در [[استدلال]] بر آن اول، [[ظاهر قرآن]] یا صریح و مفهوم [[آیات]] استناد میکند؛ سپس [[سنت]] [[قطعی]] که [[خبر متواتر]] باشد یا [[اخبار]] همراه با قرینه بر آن دلالت کند؛ بعد [[اجماع]] [[مسلمانان]] اگر باشد یا اجماع [[فرقه]] محقه و در پایان نیز [[روایات]] مشهور [[شیعه]] ذکر می‌گردد و به اخبار متضاد پرداخته میشود.
| |
| #خود شیخ در اول مشیخه تهذیب الأحکام روش خود را بیان کرده است که قرار گذاشتیم مسائل را یکی یکی بر اساس مقنعه ارائه و [[ادله]] آن را ذکر کنیم. در هر مسئله‌ای اخبار [[مخالفان]] را [[نقل]] کرده سپس به نقل اخبار [[اصحاب]] خود بپردازیم و مسائل اختلافی و اتفاقی را مشخص کنیم. ما بر این نکته در بیشتر کتاب [[طهارت]] [[وفادار]] بودیم؛ اما دیدیم این روش باعث گستردگی کتاب میشود و از غرض باز می‌مانیم و ممکن است کتاب ناقص بماند. از این روش [[عدول]] کردیم و فقط به [[نقل روایات]] مختلف و متفق از اصحاب بسنده کردیم و اطناب در این مورد را بهتر از موارد دیگر دانستیم<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱۰، ص۴ و به کوشش علی‌اکبر غفاری، ج۱۰، ص۳۸۲.</ref>. برای نمونه در باب [[وضو]] [[حدیثی]] از [[پیامبر]] {{صل}} از منابع [[عامه]] نقل میکند که فرمود: {{متن حدیث|لَا صَلَاةَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِي الْمَسْجِدِ}}<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۹۲، ح۹۳ و ۹۹.</ref>: “نمازی نیست برای [[همسایه]] [[مسجد]] جز در مسجد”.
| |
| #[[هدف]] دیگر خود را جمع بین اخبار مختلف و متضاد می‌داند که در گذشته بر عامه ایراد می‌شده و در آن [[زمان]] [[روایات شیعه]] نیز دچار این تشتت و [[اختلاف]] شده است. شیخ طوسی در مقدمه از قول [[شیخ مفید]] نقل میکند که شخصی به جهت همین اخبار مختلف و متضاد که توان [[فهم]] آن را نداشته، [[دست]] از [[مذهب شیعه]] برداشته است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲.</ref>. [[شهید]] ثانی در هنگام بیان [[اقسام حدیث]]، قسم پانزدهم آن را “مختلف” معرفی میکند که در میان [[عامه]] کتاب‌هایی برای توجیه و [[تأویل]] [[اخبار]] مختلف نگاشته شده است؛ مانند تأویل مختلف الحدیث [[ابن قتیبه]] و کتاب مخصوص در [[شیعه]] را إستبصار می‌داند<ref>شهید ثانی، الرعایه، ص۸۷ ۸۹.</ref> که در این موضوع است. این کتاب برگرفته از [[تهذیب]] الأحکام است.
| |
| #شیخ مطالبی را که درباره موضوعی ذکر میکند، در پایان، بابی در زیادات آن باب دارد که در مواردی ابواب تهذیب الأحکام بیش از ابواب مقنعه است؛ مانند ابواب زیادات در ابواب کتاب [[طهارت]] که مفید سیزده باب ذکر کرده و [[شیخ طوسی]] آن را به ۲۳ باب رسانده است؛ همچنین در کتاب [[صلات]] گاهی در پایان بابی، بابی در زیادات دارد که در آن اخبار متفاوت را [[نقل]] میکند. البته این تعبیر از مقنعه گرفته شده که در پایان برخی ابواب دارد: {{عربی|باب الزيادات في ذلك}}. تفاوتی که تهذیب الأحکام و إستبصار با دیگر [[کتب اربعه]] دارند این است که تلاش شیخ این نبوده که فقط [[روایات معتبر]] را نقل کند؛ بلکه [[روایات ضعیف]] و نادر را هم نقل کرده است. این نکته‌ای است که خود شیخ در مقدمه تهذیب الأحکام گفته است که در توجیه و رد یک [[روایت]]، “وجه [[فساد]] آن را بیان می‌کنم از باب [[ضعف سند]] آن یا عمل عصابه (شیعه) بر خلاف مضمون آن”<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۳.</ref> و این‌گونه اخبار در مورد خبرهای اختلافی است که در إستبصار هم آمده و شیخ به توجیه و تأویل آنها پرداخته است.
| |
| #[[کلینی]] [[اسناد روایات]] را در بیشتر موارد آورده است. [[شیخ صدوق]] سندها را حذف کرده و [[راوی]] آخر را آورده است؛ اما شیخ طوسی بخش عمده [[سند]] را ذکر کرده، سپس سند خود را به طور کامل در پایان کتاب نقل کرده است؛ مثلاً روایتی را در متن از [[محمد بن یعقوب کلینی]] [[نقل]] کرده و در پایان کتاب در مشیخه، [[سند]] خود را تا [[کلینی]] گزارش کرده که از مفید و او از [[ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه]] از کلینی نقل کرده است. شیخ این سند را در متن [[تهذیب]] الأحکام در کتاب [[طهارت]] هم آورده<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۷، ح۴۱.</ref> که سندش صحیح میشود. او دو سند دیگر هم از کلینی دارد یا روایتی را از [[حسین بن سعید اهوازی]] نقل کرده، سپس در پایان، سند خود را به [[حسین]] آورده است که آن را صحیح دانسته‌اند. البته در متن کتاب نیز این سند ذکر شده است. [[روایات]] تکراری مشابه با تعبیر “و بهذا الأسناد عن الحسین بن سعید” نقل گردیده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۱، ص۷، ح۸-۱۱.</ref>؛ در نتیجه روایات تهذیب الأحکام و إستبصار [[مسند]] می‌گردد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===نسخه‌ها، [[شرح‌ها]] و ترجمه‌های تهذیب الأحکام===
| |
| تهذیب الأحکام دارای نسخه‌های خطی فراوانی<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، مقدمه، ج۱، ص۲۲.</ref> است که در کتابخانه‌های معتبر وجود دارد<ref>نسخه شماره ۲۵۶ کتابخانه آیت الله مرعشی از روی نسخه دست خط شیخ طوسی استنساخ شده است (سیداحمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی، ج۱، ص۱۴۵). در مجله میراث شهاب، ش۶۵ ۶۶، ص۱۸۶ ۲۶۱ (سال هفدهم، پاییز و زمستان ۱۳۹۰ش)، ۷۹ نسخه کامل و ناقص خطی تهذیب الأحکام معرفی شده است.</ref> و همراه با دیگر [[کتب اربعه]] در [[ایران]] و بیروت هم چاپ شده است؛ اما دو نسخه چاپی مورد مراجعه وجود دارد:
| |
| #تهذیب الأحکام با [[تحقیق]] سیدحسن موسوی خرسان که در بیشتر نرم افزارها از آن استفاده شده است. این نسخه ملاک کتاب معجم کتب اربعه است و ما به آن آدرس می‌دهیم.
| |
| #تهذیب الأحکام با تحقیق و تعلیق [[علی‌اکبر غفاری]] که اولین بار در سال ۱۳۷۶ توسط نشر [[صدوق]] منتشر شده است. این چاپ مانند چاپ [[نجف]] ده جلد است و در حاشیه، شماره صفحات چاپ نجف را درج کرده تا قابل مراجعه باشد و بتوان از معجم‌های آن نیز استفاده کرد همان‌گونه که روش مرحوم [[غفاری]] در کافی و [[من لا یحضره الفقیه]] است، ایشان حاشیه‌های مفیدی بر [[روایات]] دارد که از بزرگان [[نقل]] شده و بسیار سودمند است. غفاری در آغاز هر [[حدیث]] وضعیت آن را از جهت [[سند]] مشخص کرده است که حدیث [[ثقه]]، [[ضعیف]] یا به گونه‌ای دیگر است. ایشان برای [[احادیث]] هر کتابی شماره مسلسل قرار داده است؛ مثلاً کتاب [[طهارت]] ۱۵۱۴ حدیث و کتاب [[جهاد]] ۱۷۰ حدیث دارد. مجموع احادیث [[تهذیب]] الأحکام طبق شماره‌گذاری ایشان حدود ۱۳۷۸۷ حدیث است.
| |
| شرح‌های در دسترس تهذیب الأحکام کم است. اردوبادی برای تهذیب الأحکام شانزده شرح و بیست حاشیه و تعلیقه معرفی کرده است<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، مقدمه، ج۱، ص۲۳-۲۶.</ref>. شرح کاملی که وجود دارد، ملاذ الأخیار فی [[فهم]] تهذیب الأخبار، [[نگارش]] [[محمدباقر مجلسی]] است که در سال ۱۴۰۶ قمری منتشر شده است. ترجمه‌ها هم وضعیت بهتری ندارند. چون در آن کتاب مسائل [[فقهی]] آمده، کمتر به ترجمه آن دست زده‌اند. تنها می‌توان از گزیدۀ تهذیب الأحکام محمدباقر بهبودی در پنج جلد یاد کرد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===الإستبصار فیما اختلف فیه الأخبار===
| |
| إستبصار یکی دیگر از [[کتب اربعه]] است که [[شیخ طوسی]] آن را نوشته است. این کتاب مدار مراجعه [[علما]] و [[دانشمندان]] [[تشیع]] برای فهم [[اخبار]] بوده و هست. [[واقعیت]] این است که إستبصار بخش اخبار تحلیلی تهذیب الأحکام است. شیخ مواردی را که در تهذیب الأحکام به شرح و توضیح اخبار [[متعارض]] پرداخته، در إستبصار آورده و فقط در موارد اندکی، عبارات را ویرایش کرده است. شیخ طوسی در مقدمه إستبصار بعد از اینکه از نیاز مبتدی، متبحر و متوسط به کتاب تهذیب الأحکام سخن می‌گوید، مینویسد: درخواست جمعی این بود که آنچه مربوط به احادیث مختلف و متفاوت است، به صورت مستقل و مختصر ارائه گردد تا متوسط در [[فقه]] به خاطر آشنایی‌اش و متبحر برای یادآوری‌اش به آن مراجعه کند؛ چون این دو از موارد موافق و هماهنگ [[آگاه]] هستند و چه بسا کمبود وقت به آنان [[فرصت]] ندهد که به جستجو در کتب و آثار بپردازند و بر موارد اختلافی مطلع شوند؛ بنابراین استفاده از این اثر بیشتر برای این دو گروه است تا افراد مبتدی؛ گرچه او هم بی بهره نیست و دیدند که آنچه بر این محور است، [[شایسته]] است به آن توجه کامل شود و پرداختن به آن زیاد باشد؛ زیرا دارای نفع فراوان است. لازم به [[یادآوری]] است، این گونه [[نگارش]] تاکنون برای هیچ یک از شیوخ [[اصحاب]] مصنف ما، در [[اخبار]] و [[فقه]] [[حلال و حرام]] سابقه ندارد (و این روش برای اولین بار انجام گرفته است). از من درخواست کردند که آن بخش را جدا کنم و [[عنایت]] به جمع و تلخیص آن نمایم و من هم در آغاز هر بابی، فتوای [[معتمد]] اصحاب و [[احادیث]] مورد [[اعتماد]] را [[نقل]] می‌کنم؛ سپس به موارد خلاف اشاره کرده، وجه جمع آن را بیان می‌کنم؛ به گونه‌ای که چیزی از آن نیندازم؛ مانند آنچه در کتاب بزرگم ([[تهذیب]] الأحکام) انجام دادم<ref>شیخ طوسی، الإستبصار، مقدمه، ج۱، ص۲.</ref>.
| |
| | |
| [[فیض کاشانی]] درباره إستبصار مینویسد: إستبصار بخشی از تهذیب الأحکام است که جداگانه آورده و اکتفا کرده بر اخبار مختلف و جمع بین اخبار قریب و [[غریب]]<ref>محمدمحسن فیض کاشانی، الوافی، ج۱، ص۶: {{عربی|و أما الإستبصار فهو بضعة من التهذيب أفردها منه مقتصرا على الأخبار المختلفة و الجمع بينها بالقريب و الغريب}}.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| | |
| ===نسخه‌ها و شرح‌های إستبصار===
| |
| إستبصار هم دارای نسخه‌های خطی<ref>ر.ک: سیداحمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱، ص۱۰۱؛ ۲۷ نسخه خطی کامل و ناقص معرفی شده است.</ref> و چاپی مختلف و شرح‌های گوناگون است:
| |
| #إستبصار با [[تحقیق]] [[سید حسن موسوی خرسانی]] که محور اصلی و مورد مراجعه همه است. کتاب معجم الفاظ و نرم افزارها هم بر اساس این چاپ است. مقدمه اردوبادی در معرفی [[شیخ طوسی]] در این چاپ آمده است.
| |
| #إستبصار با [[تحقیق]] مرحوم [[علی‌اکبر غفاری]] که توسط انتشارات دارالحدیث در سال ۱۳۸۰ شمسی اولین بار در چهار جلد منتشر گردیده و شماره صفحات چاپ قبلی در حواشی آن آمده و [[سند]] هر خبر ارزیابی شده است. شماره [[احادیث]] آن مسلسل نیست؛ بلکه برابر با شماره گذاری هر کتاب [[حدیثی]]، به حدود عدد ۵۹۵۱ خبر می‌رسد. این اثر دارای شرح‌های متعددی است. در مقدمه إستبصار هجده شرح و تعلیقه و حاشیه برای آن معرفی شده است که به [[برکت]] [[نظام جمهوری اسلامی]]، شماری از این [[شرح‌ها]] چاپ و در دسترس هستند.
| |
| #إستقصاء الإعتبار فی شرح الإستبصار، نگاشته [[محمد بن حسن بن شهید ثانی]]<ref>محمد بن حسن عاملی، إستقصاء الاعتبار فی شرح الإستبصار.</ref> (۱۰۳۰ق) فرزند صاحب معالم.
| |
| #مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار، تألیف [[احمد علوی]] عاملی (ح ۱۰۵۷ق)<ref>احمد بن زین العابدین علوی عاملی، مناهج الأخیار فی شرح الإستبصار.</ref>.
| |
| #[[کشف]] الأسرار فی شرح الإستبصار، تألیف [[نعمت]] [[الله]] بن [[عبدالله]] جزائری (۱۱۱۲ق) که با تحقیق [[طیب موسوی جزائری]] منتشر شده است<ref>نعمت الله جزائری، کشف الأسرار فی شرح الإستبصار.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتابهای چهارگانه شیعه]]، ص ؟؟؟.</ref>
| |
| ==آثار وابسته==
| |
| * [[اصول الکافی (کتاب)|اصول الکافی]] | | * [[اصول الکافی (کتاب)|اصول الکافی]] |
| * [[فروع الکافی (کتاب)|فروع الکافی]] | | * [[فروع الکافی (کتاب)|فروع الکافی]] |
| * [[روضة الکافی (کتاب)|روضة الکافی]] | | * [[روضة الکافی (کتاب)|روضة الکافی]] |
| | {{پایان مدخل وابسته}} |
|
| |
|
| == پانویس == | | == پانویس == |
| {{پانویس}}
| | {{پانویس}} |
|
| |
|
| ==دریافت متن== | | == دریافت متن == |
| *[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/14599 متن دیجیتال کتاب از کتابخانه دیجیتال نور] | | * [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/14599 متن دیجیتال کتاب از کتابخانه دیجیتال نور] |
| *[https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/2323/1/2 متن دیجیتال کتاب از کتابخانه دیجیتال نور] | | * [https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/2323/1/2 متن دیجیتال کتاب از کتابخانه دیجیتال نور] |
| *[https://www.ghbook.ir/?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=15504&Itemid=167&lang=fa دریافت متن PDF و دیجیتال کتاب از وبگاه بازار کتاب قائمیه] | | * [https://www.ghbook.ir/?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=15504&Itemid=167&lang=fa دریافت متن PDF و دیجیتال کتاب از وبگاه بازار کتاب قائمیه] |
| * [http://lib.eshia.ir/11005/5/1 متن دیجیتال کتاب از وبگاه کتابخانه مدرسه فقاهت] | | * [http://lib.eshia.ir/11005/5/1 متن دیجیتال کتاب از وبگاه کتابخانه مدرسه فقاهت] |
| * [http://lib.eshia.ir/27311 متن دیجیتال کتاب از وبگاه کتابخانه مدرسه فقاهت] | | * [http://lib.eshia.ir/27311 متن دیجیتال کتاب از وبگاه کتابخانه مدرسه فقاهت] |
|
| |
|
| ==پیوند به بیرون==
| |
| * [http://www.ketab.ir/BookList.aspx?Type=BookSetId&Code=48391 وبگاه خانه کتاب]
| |
| * [http://www.ketab.ir/BookList.aspx?Type=BookSetId&Code=47903 وبگاه خانه کتاب]
| |
| * [https://www.gisoom.com/book/11480794/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%DA%A9%D8%A7%D9%81%DB%8C-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%84-%D9%88-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%87%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%84%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D9%88%D8%AD%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%AB-1-758-%D8%AC%D9%84%D8%AF-1/ شبکه جامع کتاب گیسوم]
| |
| * [http://www.ketab.ir/BookList.aspx?Type=BookSetId&Code=91153 وبگاه خانه کتاب]
| |
| {{کتاب های حدیثی شیعه}} | | {{کتاب های حدیثی شیعه}} |
| [[رده:منبع‌شناسى دانشنامه مجازی امامت و ولایت]]
| | |
| [[رده:منبع‌شناسى دانشنامه مجازی امامت و ولایت به زبان عربی]]
| |
| [[رده:کتاب]] | | [[رده:کتاب]] |
| [[رده:کتاب‌شناسی دانشنامه مجازی امامت و ولایت به زبان عربی]]
| |
| [[رده:کتابهای شیخ کلینی]] | | [[رده:کتابهای شیخ کلینی]] |
| [[رده:آثار شیخ کلینی]] | | [[رده:آثار شیخ کلینی]] |
| [[رده:کتاب‌شناسی امامت پانزده جلدی]]
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای امامت منتشرشده در ۱۳۶۳]]
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای امامت انتشارات دار الحدیث]]
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای امامت انتشارات دار الکتب الاسلامیة]]
| |
| [[رده:آثار منابع روایی شیعه]] | | [[رده:آثار منابع روایی شیعه]] |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای منابع روایی شیعه]]
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای منابع روایی شیعه به زبان عربی]]
| |
| [[رده:آثار کتب اربعه]] | | [[رده:آثار کتب اربعه]] |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای کتب اربعه]]
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای کتب اربعه به زبان عربی]]
| |
| [[رده:آثار احادیث معصومین]] | | [[رده:آثار احادیث معصومین]] |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای احادیث معصومین]]
| |
| [[رده:کتاب‌شناسی کتابهای احادیث معصومین به زبان عربی]]
| |
| [[رده:کتابهای دارای چکیده]] | | [[رده:کتابهای دارای چکیده]] |
| [[رده:کتابهای دارای فهرست]] | | [[رده:کتابهای دارای فهرست]] |
| [[رده:کتابهای دارای متن دیجیتال]] | | [[رده:کتابهای دارای متن دیجیتال]] |
| [[رده:کتابهای دارای متن PDF]] | | [[رده:کتابهای دارای متن PDF]] |
