نسخه‌های نهج البلاغه: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-\n{{امامت}} +{{امامت}}))
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{امامت}}
{{مدخل مرتبط
| موضوع مرتبط = نهج البلاغه
| عنوان مدخل  =
| مداخل مرتبط =
| پرسش مرتبط  =
}}


==مقدمه==
== مقدمه ==
*پس از تألیف [[نهج البلاغه]] در قرن چهارم هجری و در طی قرون و اعصار، این کتاب ارزشمند همواره مورد توجه [[دانشمندان]] [[علوم اسلامی]] قرار داشته است. از جمله مواردی که در طول زمان به آن پرداخته شده، موضوع کتابت (استنساخ) [[نهج البلاغه]] است. [[نهج البلاغه]] را می‌توان در زمره کتاب‌هایی دانست که بیشترین نسخه‌نویسی را داشته است. نسخه‌های نهج البلاغه در دو بخش مورد توجه قرار می‌گیرد: نخست نسخه‌های متقدم یا نسخه‌های خطی [[نهج البلاغه]]؛ دوم نسخه‌های تصحیح شده و چاپی [[نهج البلاغه]] که مربوط به دوره معاصرند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 833.</ref>.
پس از تألیف [[نهج البلاغه]] در قرن چهارم هجری و در طی قرون و اعصار، این کتاب ارزشمند همواره مورد توجه [[دانشمندان]] [[علوم اسلامی]] قرار داشته است. از جمله مواردی که در طول زمان به آن پرداخته شده، موضوع کتابت (استنساخ) [[نهج البلاغه]] است. [[نهج البلاغه]] را می‌توان در زمره کتاب‌هایی دانست که بیشترین نسخه‌نویسی را داشته است. نسخه‌های نهج البلاغه در دو بخش مورد توجه قرار می‌گیرد: نخست نسخه‌های متقدم یا نسخه‌های خطی [[نهج البلاغه]]؛ دوم نسخه‌های تصحیح شده و چاپی [[نهج البلاغه]] که مربوط به دوره معاصرند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 833.</ref>.


==نسخه‌های کهن و خطی [[نهج البلاغه]]==
== نسخه‌های کهن و خطی [[نهج البلاغه]] ==
*[[سخنان امام علی]] {{ع}} مورد توجه [[محدثان]] و مورخان بوده است، به‌ویژه هنگامی که [[امام علی]] {{ع}} در مواجهه با [[قانون]] منع [[نقل]] [[حدیث]] در زمان [[خلیفه دوم]] و برای استفاده [[میراث]] [[اسلامی]] و [[شیعی]]، به [[یاران]] و [[شیعیان]] خود [[دستور]] ثبت و ضبط [[احادیث]] را، نه تنها از طریق گفتار و [[نقل]] سینه به سینه، که از طریق نوشتار و ثبت مکتوب، صادر می‌کنند. از این‌رو در طی ادوار مختلف و از قرون اول هجری، کسانی از [[اصحاب]]، مکتوباتی در این خصوص پدید آورده‌اند؛ کسانی چون [[حارث همدانی]]، [[زید بن وهب جهنی]]، [[اصبغ بن نباته]] و... .[[سنت]] [[نقل]] [[روایت]] در زمان [[ائمه معصومین]] بر این امر [[استوار]] بود که [[راویان]] پس از ثبت و ضبط [[حدیث]]، آن را بر شخص [[معصوم]] یا فرد مورد [[اعتماد]] ایشان عرضه می‌داشتند و تأیید یا [[اصلاح]] ایشان بر کتاب خود را درج می‌کردند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 833.</ref>.
[[سخنان امام علی]] {{ع}} مورد توجه [[محدثان]] و مورخان بوده است، به‌ویژه هنگامی که [[امام علی]] {{ع}} در مواجهه با [[قانون]] منع [[نقل]] [[حدیث]] در زمان [[خلیفه دوم]] و برای استفاده [[میراث]] [[اسلامی]] و [[شیعی]]، به [[یاران]] و [[شیعیان]] خود [[دستور]] ثبت و ضبط [[احادیث]] را، نه تنها از طریق گفتار و [[نقل]] سینه به سینه، که از طریق نوشتار و ثبت مکتوب، صادر می‌کنند. از این‌رو در طی ادوار مختلف و از قرون اول هجری، کسانی از [[اصحاب]]، مکتوباتی در این خصوص پدید آورده‌اند؛ کسانی چون [[حارث همدانی]]، [[زید بن وهب جهنی]]، [[اصبغ بن نباته]] و... .[[سنت]] [[نقل]] [[روایت]] در زمان [[ائمه معصومین]] بر این امر [[استوار]] بود که [[راویان]] پس از ثبت و ضبط [[حدیث]]، آن را بر شخص [[معصوم]] یا فرد مورد [[اعتماد]] ایشان عرضه می‌داشتند و تأیید یا [[اصلاح]] ایشان بر کتاب خود را درج می‌کردند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 833.</ref>.
*پس از دوران حضور [[معصومین]] و در [[عصر غیبت]] از جمله در زمان تألیف [[نهج البلاغه]]، این [[سنت]] به‌گونه‌ای دیگر و مطابق با شرایط پیش آمده تغییر شکل یافت و بر مبنای روشی [[استوار]] شد که به آن عنوان "اجازه‌نویسی" می‌گویند. بدین‌ترتیب کسانی که [[حدیثی]] را دریافت و [[نقل]] می‌کردند، در یک [[نظام]] مستند و مشخص به تدوین و القای آن می‌پرداختند. پس از آن، دیگران که برای حفظ و نشر آثار [[اقدام]] به نسخه‌نویسی از کتاب‌ها می‌کردند، اول این‌که خود، دارای [[شأن]] و [[منزلت]] [[علمی]] بودند و دوم این که باید از [[صاحب]] اثر یا استاد و [[محدث]] [[موثق]] و مشهور زمان خود اجازه دریافت می‌کردند. بدین‌ترتیب پس از بررسی و مقابله نسخه دست‌نویس با نسخه اصل، نوشتاری به خط [[صاحب]] اثر یا حدیث‌شناس مبرز دوران در اول کتاب درج می‌شد و آن نسخه را تأیید می‌کرد و امکان [[تحریف]] یا اشتباه در نسخه‌نویسی را به حداقل می‌رساند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 833.</ref>.
*بدون [[تردید]] همان‌طور که گفته شد، [[نهج البلاغه]] پس از تألیف در زمره کتاب‌هایی است که با بیشترین [[اقبال]] نسخه‌نویسان مواجه شد و به‌دنبال آن، اجازات بسیاری از سوی علمای مشهور زمان‌های گوناگون بر این نسخه‌ها نوشته شده است. در ذیل به نمونه‌هایی از نسخه‌های نهج البلاغه در عصرهای مختلف اشاره می‌شود:
===چند نمونه از نسخه‌های قرن پنجم===
#نسخه دست‌نویس [[شریف رضی]] (۴۰۰ ق) در کتابخانه‌های [[بغداد]] موجود بوده است و برخی شارحان متقدم از جمله قطب‌الدین راوندی، [[ابن ابی الحدید]] و [[ابن میثم بحرانی]] در شروح خویش بر آن صحه گذاشته‌اند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه مورخ ۴۶۹ ق به کتابت [[حسین بن حسن بن حسین مؤدب قمی]] از علمای قرن پنجم و ششم. این نسخه اجازه [[محمد بن احمد بن بندار]] را دارد. (این نسخه در کتابخانه [[آیت الله]] [[مرعشی نجفی]] افست شده است.)<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه ۴۸۵ ق که اکنون در کتابخانه آقای روضاتی در [[اصفهان]] محفوظ است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه ۴۹۴ ق به کتابت [[فضل الله بن طاهر بن مظهر حسینی]]؛ این نسخه نیز مقابله و تصحیح شده و دارای اجازه است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه‌ای مربوط به قرن پنجم که در کتابخانه [[آیت الله]] مرعشی نگه‌داری می‌شود. در اول این نسخه اجازه مصدق بن [[حسن]] بن [[حسین]] نوشته شده است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه قرن پنجم به خط [[حسن بن یعقوب نیشابوری]] که در سال ۴۸۳ مقابله و تصحیح شده و دارای تأیید و اجازه است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
===چند نمونه از نسخه‌های قرن ششم===
#نسخه مورخ ۵۱۰ ق در کتابخانه ممتازالعلماء [[هند]] که نسخه عکسی آن در کتابخانه دانشکده الهیات [[مشهد]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه مورخ ۵۱۲ ق که در کتابخانه آقای محیط طباطبایی موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه مربوط به سال ۵۳۸ ق که مقابله و تصحیح شده و در کتابخانه ابوالکلام آزاد در [[هند]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه ۵۴۴ ق که مقابله و تصحیح شده و در کتابخانه آستان [[قدس]] [[رضوی]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه‌ای نفیس به سال ۵۷۵ ق به کتابت [[محمد بن علی حمدانی]] که در کتابخانه آقای مدرسی موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
===چند نمونه از نسخه‌های قرن هفتم===
#نسخه‌ای نفیس که از روی خط [[شریف رضی]]، به خط یاقوت مستعصمی، خوش‌نویس مشهور قرن هفتم نوشته شده و به سال ۶۰۱ ق کتابت شده است. این نسخه در کتابخانه اوقاف [[موصل]] نگه‌داری می‌شود<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه مورخ ۶۰۴ به کتابت [[محمد بن علوی حسینی]] که در کتابخانه مجلس [[شورای اسلامی]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه مورخ ۶۰۸ ق به کتابت [[نسخ]] [[علی بن طاهر بن ابی اسعد]]، محشا به حواشی [[علامه]] [[قطب راوندی]]، که در کتابخانه مرکزی [[دانشگاه]] [[تهران]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
#نسخه مورخ ۶۶۰ ق به کتابت [[محمد بن ابی جعفر محمد بن ابی نصر بن محمد بن علی]]، که در کتابخانه مجلس [[شورای اسلامی]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
#نسخه مورخ ۶۶۷ ق از [[فقیه]] [[شیعی]] [[نجم الدین ابوعبدالله  حسین بن اردشیر بن محمد طبری]]، که دارای اجازه از عالم [[وارسته]] [[یحیی بن سعید هذلی حلی]] و نیز [[محمد بن ابی‌الرضا علوی]] است. این نسخه در قرن هشتم (۷۲۶ ق) با نسخه صحیحی در کتابخانه آستانه [[امیرالمؤمنین]] مقابله و تصحیح شد و در کنار برگ‌ها حواشی فراوانی از شرح ابن‌میثم نوشته شد. این نسخه در کتابخانه [[حکیم]] در [[نجف اشرف]] موجود است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
*همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، تعداد نسخه‌های دست‌نویس [[نهج البلاغه]] از اوایل صدور تا پیش از ورود [[صنعت]] چاپ به عرصه [[فرهنگ]]، بیش از حد تصور است. استاد [[سید عبدالعزیز طباطبایی]] از محققان و حدیث‌شناسان معاصر ۱۳۱ نسخه را تا پایان قرن دهم معرفی کرده است که به برخی از آن‌ها اشاره شد و بنا به آماری که در جلد دوازدهم [[دانشنامه امام علی]] {{ع}}، صفحه ۸۳ ارائه شده است، تاکنون، تنها در [[ایران]] حدود ۳۰۰ نسخه خطی در کتابخانه‌های شخصی و عمومی شناخته شده است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
*نسخه‌های دست‌نویس دارای اجازاتی هستند که درخور توجه است. این اجازات صحیح بودن نسخه را مورد تأیید قرار می‌دهد. سیدعبدالزهراء [[حسینی]] خطیب در کتاب ارزشمند خود، مصادر [[نهج البلاغة]]، نوزده اجازه بر [[نهج البلاغه]] را [[نقل]] می‌کند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
#اجازه [[علامه حلی]]، دانشمند مبرز قرن هشتم<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
#اجازه [[شهید]] ثانی از برجستگان [[فقه]] و [[حدیث]] [[شیعه]] در قرن دهم<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
#دو اجازه [[فقیه]] برجسته، [[علامه]] [[محمد تقی مجلسی]] در قرن یازدهم<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
#اجازه [[محدث]] و [[فقیه]] برجسته، [[علامه]] [[محمد باقر مجلسی]]، [[صاحب]] کتاب [[بحارالانوار]] به سیدنعمت [[الله]] جزائری در قرن یازدهم<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
*بدین‌ترتیب همه نسخه‌های نهج البلاغه، به‌دلیل [[سنت]] مقابله با اصل و کسب اجازه در طی قرون و اعصار یکسان‌اند و تنها در مواردی جزئی [[اختلاف]] دارند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.


==نسخه‌های چاپی [[نهج البلاغه]]==
پس از دوران حضور [[معصومین]] و در [[عصر غیبت]] از جمله در زمان تألیف [[نهج البلاغه]]، این [[سنت]] به‌گونه‌ای دیگر و مطابق با شرایط پیش آمده تغییر شکل یافت و بر مبنای روشی [[استوار]] شد که به آن عنوان "اجازه‌نویسی" می‌گویند. بدین‌ترتیب کسانی که [[حدیثی]] را دریافت و [[نقل]] می‌کردند، در یک [[نظام]] مستند و مشخص به تدوین و القای آن می‌پرداختند. پس از آن، دیگران که برای حفظ و نشر آثار [[اقدام]] به نسخه‌نویسی از کتاب‌ها می‌کردند، اول این‌که خود، دارای [[شأن]] و [[منزلت]] [[علمی]] بودند و دوم این که باید از [[صاحب]] اثر یا استاد و [[محدث]] [[موثق]] و مشهور زمان خود اجازه دریافت می‌کردند. بدین‌ترتیب پس از بررسی و مقابله نسخه دست‌نویس با نسخه اصل، نوشتاری به خط [[صاحب]] اثر یا حدیث‌شناس مبرز دوران در اول کتاب درج می‌شد و آن نسخه را تأیید می‌کرد و امکان [[تحریف]] یا اشتباه در نسخه‌نویسی را به حداقل می‌رساند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 833.</ref>.
*[[نهج البلاغه]] در دوره معاصر با ایجاد [[صنعت]] چاپ، بارها به‌صورت چاپ سنگی و افست، چاپ و منتشر شده است. هم‌چنین برخی افراد یا مؤسسات براساس نسخه‌های متقدم به تحقیق و تنظیم این کتاب پرداخته‌اند. نخستین چاپ [[نهج البلاغه]] به سال ۱۲۴۷ در تبریز صورت گرفت. استاد عبدالعزیز طباطبایی در مقاله‌ای ۱۰۹ چاپ از [[نهج البلاغه]] را یاد می‌کند که البته قدیمی‌ترین آن همان چاپ ۱۲۴۷ تبریز است. این نسخه چهار بار در سال‌های ۱۲۵۹، ۱۲۶۷، ۱۲۸۸ و ۱۲۸۹ در همان [[شهر]] تجدید چاپ شده است. اما مهم‌ترین نسخه‌های موجود از نهج البلاغه که بیشترین تأثیر را در گسترش و [[ترجمه نهج البلاغه]] در [[ایران]] [[زمین]] گذاشته، چهار نسخه است: نسخه تصحیح [[شیخ محمد عبده]] در سال ۱۳۰۲ ق، نسخه [[صبحی صالح]] به سال ۱۳۸۷ ق، نسخه [[فیض الاسلام]] در سال ۱۴۰۱ ق و نسخه [[بنیاد نهج البلاغه]] به سال ۱۴۱۳ ق<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
*در بین نسخه‌های معرفی‌شده و با توجه به مطابقت نسخه‌ها با نسخه‌های متقدم، نسخه [[بنیاد نهج البلاغه]] صحیح‌تر و دقیق‌تر از نسخه‌های چاپی دیگر گزارش شده است. برای مثال به ذکر نمونه‌هایی از تطابق متنی این نسخه با نسخه‌های متقدم و مقایسه آن با دیگر نسخه‌های چاپی اشاره می‌شود:
#عبارت {{متن حدیث|" فُرْقَاناً لَا يُخْمَدُ بُرْهَانُهُ‏ وَ تِبْيَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ ‏"}} در نسخه‌های [[صبحی صالح]]، [[خطبه]] ۱۹۸، [[عبده]]، جلد دوم، ۱۹۳ و نسخه [[فیض الاسلام]] [[خطبه]] ۱۸۹. این عبارت در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است:{{متن حدیث| فُرْقَاناً لَا يُخْمَدُ بُرْهَانُهُ‏ وَ تِبْيَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ ‏}}<ref>بنیاد خطبه ۱۸۹</ref>. با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
#عبارت {{متن حدیث| فِيهِمْ كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ هُمْ كُنُوزُ الرَّحْمَنِ إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ يُسْبَقُوا}} در نسخه‌های [[صبحی صالح]]، [[خطبه]] ۱۵۴، [[عبده]]، جلد دوم، ۱۴۹ و نسخه [[فیض الاسلام]]، [[خطبه]] ۱۵۳ ضبط شده است. این عبارت در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است: {{متن حدیث| فِيهِمْ كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ هُمْ كُنُوزُ الرَّحْمَنِ إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ يُسْبَقُوا}}<ref>بنیاد، خطبه ۱۵۳</ref>. با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
#عبارت {{متن حدیث| فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِي‏}} که در نسخه [[صبحی صالح]] در [[حکمت]] ۳۲۸، در نسخه [[عبده]] [[حکمت]] ۳۲۶ ضبط شده، در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است: {{متن حدیث|فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِي‏}}<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
*با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود. استاد سیدجواد مصطفوی در تصحیحی که از [[متن نهج البلاغه]] انجام داده و با مقابله [[نسخ]] قدیمی با متن نسخه [[صبحی صالح]]، ۲۰۰ مورد غلط را گزارش می‌کند و در مطابقت با دیگر نسخه‌ها تا ۵۰۰ غلط نیز گزارش شده است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.


== پرسش‌های وابسته ==
بدون [[تردید]] همان‌طور که گفته شد، [[نهج البلاغه]] پس از تألیف در زمره کتاب‌هایی است که با بیشترین اقبال نسخه‌نویسان مواجه شد و به‌دنبال آن، اجازات بسیاری از سوی علمای مشهور زمان‌های گوناگون بر این نسخه‌ها نوشته شده است. در ذیل به نمونه‌هایی از نسخه‌های نهج البلاغه در عصرهای مختلف اشاره می‌شود:


== جستارهای وابسته ==
=== چند نمونه از نسخه‌های قرن پنجم ===
# نسخه دست‌نویس [[شریف رضی]] (۴۰۰ ق) در کتابخانه‌های [[بغداد]] موجود بوده است و برخی شارحان متقدم از جمله قطب‌الدین راوندی، [[ابن ابی الحدید]] و [[ابن میثم بحرانی]] در شروح خویش بر آن صحه گذاشته‌اند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه مورخ ۴۶۹ ق به کتابت [[حسین بن حسن بن حسین مؤدب قمی]] از علمای قرن پنجم و ششم. این نسخه اجازه [[محمد بن احمد بن بندار]] را دارد. (این نسخه در کتابخانه [[آیت الله مرعشی نجفی]] افست شده است.)<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه ۴۸۵ ق که اکنون در کتابخانه آقای روضاتی در [[اصفهان]] محفوظ است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه ۴۹۴ ق به کتابت [[فضل الله بن طاهر بن مظهر حسینی]]؛ این نسخه نیز مقابله و تصحیح شده و دارای اجازه است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه‌ای مربوط به قرن پنجم که در کتابخانه [[آیت الله]] مرعشی نگه‌داری می‌شود. در اول این نسخه اجازه مصدق بن [[حسن]] بن [[حسین]] نوشته شده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه قرن پنجم به خط [[حسن بن یعقوب نیشابوری]] که در سال ۴۸۳ مقابله و تصحیح شده و دارای تأیید و اجازه است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
=== چند نمونه از نسخه‌های قرن ششم ===
# نسخه مورخ ۵۱۰ ق در کتابخانه ممتازالعلماء [[هند]] که نسخه عکسی آن در کتابخانه دانشکده الهیات [[مشهد]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه مورخ ۵۱۲ ق که در کتابخانه آقای محیط طباطبایی موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه مربوط به سال ۵۳۸ ق که مقابله و تصحیح شده و در کتابخانه ابوالکلام آزاد در [[هند]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه ۵۴۴ ق که مقابله و تصحیح شده و در کتابخانه آستان [[قدس]] [[رضوی]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه‌ای نفیس به سال ۵۷۵ ق به کتابت [[محمد بن علی حمدانی]] که در کتابخانه آقای مدرسی موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.


==منابع==
=== چند نمونه از نسخه‌های قرن هفتم ===
* [[پرونده:13681049.jpg|22px]] [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۲''']]
# نسخه‌ای نفیس که از روی خط [[شریف رضی]]، به خط یاقوت مستعصمی، خوش‌نویس مشهور قرن هفتم نوشته شده و به سال ۶۰۱ ق کتابت شده است. این نسخه در کتابخانه اوقاف [[موصل]] نگه‌داری می‌شود<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه مورخ ۶۰۴ به کتابت [[محمد بن علوی حسینی]] که در کتابخانه مجلس [[شورای اسلامی]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه مورخ ۶۰۸ ق به کتابت [[نسخ]] [[علی بن طاهر بن ابی اسعد]]، محشا به حواشی [[علامه]] [[قطب راوندی]]، که در کتابخانه مرکزی [[دانشگاه]] [[تهران]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 834.</ref>.
# نسخه مورخ ۶۶۰ ق به کتابت [[محمد بن ابی جعفر محمد بن ابی نصر بن محمد بن علی]]، که در کتابخانه مجلس [[شورای اسلامی]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
# نسخه مورخ ۶۶۷ ق از [[فقیه]] [[شیعی]] [[نجم الدین ابوعبدالله حسین بن اردشیر بن محمد طبری]]، که دارای اجازه از عالم [[وارسته]] [[یحیی بن سعید هذلی حلی]] و نیز [[محمد بن ابی‌الرضا علوی]] است. این نسخه در قرن هشتم (۷۲۶ ق) با نسخه صحیحی در کتابخانه آستانه [[امیرالمؤمنین]] مقابله و تصحیح شد و در کنار برگ‌ها حواشی فراوانی از شرح ابن‌میثم نوشته شد. این نسخه در کتابخانه [[حکیم]] در [[نجف اشرف]] موجود است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
 
همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، تعداد نسخه‌های دست‌نویس [[نهج البلاغه]] از اوایل صدور تا پیش از ورود [[صنعت]] چاپ به عرصه [[فرهنگ]]، بیش از حد تصور است. استاد [[سید عبدالعزیز طباطبایی]] از محققان و حدیث‌شناسان معاصر ۱۳۱ نسخه را تا پایان قرن دهم معرفی کرده است که به برخی از آن‌ها اشاره شد و بنا به آماری که در جلد دوازدهم [[دانشنامه امام علی]] {{ع}}، صفحه ۸۳ ارائه شده است، تاکنون، تنها در [[ایران]] حدود ۳۰۰ نسخه خطی در کتابخانه‌های شخصی و عمومی شناخته شده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
 
نسخه‌های دست‌نویس دارای اجازاتی هستند که درخور توجه است. این اجازات صحیح بودن نسخه را مورد تأیید قرار می‌دهد. سیدعبدالزهراء [[حسینی]] خطیب در کتاب ارزشمند خود، مصادر [[نهج البلاغة]]، نوزده اجازه بر [[نهج البلاغه]] را [[نقل]] می‌کند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
# اجازه [[علامه حلی]]، دانشمند مبرز قرن هشتم<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
# اجازه [[شهید]] ثانی از برجستگان [[فقه]] و [[حدیث]] [[شیعه]] در قرن دهم<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
# دو اجازه [[فقیه]] برجسته، [[علامه]] [[محمد تقی مجلسی]] در قرن یازدهم<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
# اجازه [[محدث]] و [[فقیه]] برجسته، [[علامه]] [[محمد باقر مجلسی]]، [[صاحب]] کتاب [[بحارالانوار]] به سیدنعمت [[الله]] جزائری در قرن یازدهم<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
 
بدین‌ترتیب همه نسخه‌های نهج البلاغه، به‌دلیل [[سنت]] مقابله با اصل و کسب اجازه در طی قرون و اعصار یکسان‌اند و تنها در مواردی جزئی [[اختلاف]] دارند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 835.</ref>.
 
== نسخه‌های چاپی [[نهج البلاغه]] ==
[[نهج البلاغه]] در دوره معاصر با ایجاد [[صنعت]] چاپ، بارها به‌صورت چاپ سنگی و افست، چاپ و منتشر شده است. هم‌چنین برخی افراد یا مؤسسات براساس نسخه‌های متقدم به تحقیق و تنظیم این کتاب پرداخته‌اند. نخستین چاپ [[نهج البلاغه]] به سال ۱۲۴۷ در تبریز صورت گرفت. استاد عبدالعزیز طباطبایی در مقاله‌ای ۱۰۹ چاپ از [[نهج البلاغه]] را یاد می‌کند که البته قدیمی‌ترین آن همان چاپ ۱۲۴۷ تبریز است. این نسخه چهار بار در سال‌های ۱۲۵۹، ۱۲۶۷، ۱۲۸۸ و ۱۲۸۹ در همان [[شهر]] تجدید چاپ شده است. اما مهم‌ترین نسخه‌های موجود از نهج البلاغه که بیشترین تأثیر را در گسترش و [[ترجمه نهج البلاغه]] در [[ایران]] [[زمین]] گذاشته، چهار نسخه است: نسخه تصحیح [[شیخ محمد عبده]] در سال ۱۳۰۲ ق، نسخه [[صبحی صالح]] به سال ۱۳۸۷ ق، نسخه [[فیض الاسلام]] در سال ۱۴۰۱ ق و نسخه [[بنیاد نهج البلاغه]] به سال ۱۴۱۳ ق<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
 
در بین نسخه‌های معرفی‌شده و با توجه به مطابقت نسخه‌ها با نسخه‌های متقدم، نسخه [[بنیاد نهج البلاغه]] صحیح‌تر و دقیق‌تر از نسخه‌های چاپی دیگر گزارش شده است. برای مثال به ذکر نمونه‌هایی از تطابق متنی این نسخه با نسخه‌های متقدم و مقایسه آن با دیگر نسخه‌های چاپی اشاره می‌شود:
# عبارت {{متن حدیث|" فُرْقَاناً لَا يُخْمَدُ بُرْهَانُهُ‏ وَ تِبْيَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ ‏"}} در نسخه‌های [[صبحی صالح]]، [[خطبه]] ۱۹۸، [[عبده]]، جلد دوم، ۱۹۳ و نسخه [[فیض الاسلام]] [[خطبه]] ۱۸۹. این عبارت در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است:{{متن حدیث| فُرْقَاناً لَا يُخْمَدُ بُرْهَانُهُ‏ وَ تِبْيَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ ‏}}<ref>بنیاد خطبه ۱۸۹</ref>. با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
# عبارت {{متن حدیث| فِيهِمْ كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ هُمْ كُنُوزُ الرَّحْمَنِ إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ يُسْبَقُوا}} در نسخه‌های [[صبحی صالح]]، [[خطبه]] ۱۵۴، [[عبده]]، جلد دوم، ۱۴۹ و نسخه [[فیض الاسلام]]، [[خطبه]] ۱۵۳ ضبط شده است. این عبارت در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است: {{متن حدیث| فِيهِمْ كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ هُمْ كُنُوزُ الرَّحْمَنِ إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ يُسْبَقُوا}}<ref>بنیاد، خطبه ۱۵۳</ref>. با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
# عبارت {{متن حدیث| فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِي‏}} که در نسخه [[صبحی صالح]] در [[حکمت]] ۳۲۸، در نسخه [[عبده]] [[حکمت]] ۳۲۶ ضبط شده، در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است: {{متن حدیث|فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِي‏}}<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
 
با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود. استاد سیدجواد مصطفوی در تصحیحی که از [[متن نهج البلاغه]] انجام داده و با مقابله [[نسخ]] قدیمی با متن نسخه [[صبحی صالح]]، ۲۰۰ مورد غلط را گزارش می‌کند و در مطابقت با دیگر نسخه‌ها تا ۵۰۰ غلط نیز گزارش شده است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۲، ص 836.</ref>.
 
== منابع ==
{{منابع}}
# [[پرونده:13681049.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۲''']]
{{پایان منابع}}


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:مدخل]]
[[رده:نهج البلاغه]]
[[رده:امام علی]]
[[رده:نسخه‌های نهج البلاغه]]
[[رده:مدخل نهج البلاغه]]
۱۱۷٬۳۴۴

ویرایش