نسخه‌های نهج البلاغه
مقدمه
پس از تألیف نهج البلاغه در قرن چهارم هجری و در طی قرون و اعصار، این کتاب ارزشمند همواره مورد توجه دانشمندان علوم اسلامی قرار داشته است. از جمله مواردی که در طول زمان به آن پرداخته شده، موضوع کتابت (استنساخ) نهج البلاغه است. نهج البلاغه را می‌توان در زمره کتاب‌هایی دانست که بیشترین نسخه‌نویسی را داشته است. نسخه‌های نهج البلاغه در دو بخش مورد توجه قرار می‌گیرد: نخست نسخه‌های متقدم یا نسخه‌های خطی نهج البلاغه؛ دوم نسخه‌های تصحیح شده و چاپی نهج البلاغه که مربوط به دوره معاصرند[۱].
نسخه‌های کهن و خطی نهج البلاغه
سخنان امام علی (ع) مورد توجه محدثان و مورخان بوده است، به‌ویژه هنگامی که امام علی (ع) در مواجهه با قانون منع نقل حدیث در زمان خلیفه دوم و برای استفاده میراث اسلامی و شیعی، به یاران و شیعیان خود دستور ثبت و ضبط احادیث را، نه تنها از طریق گفتار و نقل سینه به سینه، که از طریق نوشتار و ثبت مکتوب، صادر می‌کنند. از این‌رو در طی ادوار مختلف و از قرون اول هجری، کسانی از اصحاب، مکتوباتی در این خصوص پدید آورده‌اند؛ کسانی چون حارث همدانی، زید بن وهب جهنی، اصبغ بن نباته و... .سنت نقل روایت در زمان ائمه معصومین بر این امر استوار بود که راویان پس از ثبت و ضبط حدیث، آن را بر شخص معصوم یا فرد مورد اعتماد ایشان عرضه می‌داشتند و تأیید یا اصلاح ایشان بر کتاب خود را درج می‌کردند[۲].
پس از دوران حضور معصومین و در عصر غیبت از جمله در زمان تألیف نهج البلاغه، این سنت به‌گونه‌ای دیگر و مطابق با شرایط پیش آمده تغییر شکل یافت و بر مبنای روشی استوار شد که به آن عنوان "اجازه‌نویسی" می‌گویند. بدین‌ترتیب کسانی که حدیثی را دریافت و نقل می‌کردند، در یک نظام مستند و مشخص به تدوین و القای آن می‌پرداختند. پس از آن، دیگران که برای حفظ و نشر آثار اقدام به نسخه‌نویسی از کتاب‌ها می‌کردند، اول این‌که خود، دارای شأن و منزلت علمی بودند و دوم این که باید از صاحب اثر یا استاد و محدث موثق و مشهور زمان خود اجازه دریافت می‌کردند. بدین‌ترتیب پس از بررسی و مقابله نسخه دست‌نویس با نسخه اصل، نوشتاری به خط صاحب اثر یا حدیث‌شناس مبرز دوران در اول کتاب درج می‌شد و آن نسخه را تأیید می‌کرد و امکان تحریف یا اشتباه در نسخه‌نویسی را به حداقل می‌رساند[۳].
بدون تردید همان‌طور که گفته شد، نهج البلاغه پس از تألیف در زمره کتاب‌هایی است که با بیشترین اقبال نسخه‌نویسان مواجه شد و به‌دنبال آن، اجازات بسیاری از سوی علمای مشهور زمان‌های گوناگون بر این نسخه‌ها نوشته شده است. در ذیل به نمونه‌هایی از نسخه‌های نهج البلاغه در عصرهای مختلف اشاره می‌شود:
چند نمونه از نسخه‌های قرن پنجم
- نسخه دست‌نویس شریف رضی (۴۰۰ ق) در کتابخانه‌های بغداد موجود بوده است و برخی شارحان متقدم از جمله قطب‌الدین راوندی، ابن ابی الحدید و ابن میثم بحرانی در شروح خویش بر آن صحه گذاشته‌اند[۴].
- نسخه مورخ ۴۶۹ ق به کتابت حسین بن حسن بن حسین مؤدب قمی از علمای قرن پنجم و ششم. این نسخه اجازه محمد بن احمد بن بندار را دارد. (این نسخه در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی افست شده است.)[۵].
- نسخه ۴۸۵ ق که اکنون در کتابخانه آقای روضاتی در اصفهان محفوظ است[۶].
- نسخه ۴۹۴ ق به کتابت فضل الله بن طاهر بن مظهر حسینی؛ این نسخه نیز مقابله و تصحیح شده و دارای اجازه است[۷].
- نسخه‌ای مربوط به قرن پنجم که در کتابخانه آیت الله مرعشی نگه‌داری می‌شود. در اول این نسخه اجازه مصدق بن حسن بن حسین نوشته شده است[۸].
- نسخه قرن پنجم به خط حسن بن یعقوب نیشابوری که در سال ۴۸۳ مقابله و تصحیح شده و دارای تأیید و اجازه است[۹].
چند نمونه از نسخه‌های قرن ششم
- نسخه مورخ ۵۱۰ ق در کتابخانه ممتازالعلماء هند که نسخه عکسی آن در کتابخانه دانشکده الهیات مشهد موجود است[۱۰].
- نسخه مورخ ۵۱۲ ق که در کتابخانه آقای محیط طباطبایی موجود است[۱۱].
- نسخه مربوط به سال ۵۳۸ ق که مقابله و تصحیح شده و در کتابخانه ابوالکلام آزاد در هند موجود است[۱۲].
- نسخه ۵۴۴ ق که مقابله و تصحیح شده و در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است[۱۳].
- نسخه‌ای نفیس به سال ۵۷۵ ق به کتابت محمد بن علی حمدانی که در کتابخانه آقای مدرسی موجود است[۱۴].
چند نمونه از نسخه‌های قرن هفتم
- نسخه‌ای نفیس که از روی خط شریف رضی، به خط یاقوت مستعصمی، خوش‌نویس مشهور قرن هفتم نوشته شده و به سال ۶۰۱ ق کتابت شده است. این نسخه در کتابخانه اوقاف موصل نگه‌داری می‌شود[۱۵].
- نسخه مورخ ۶۰۴ به کتابت محمد بن علوی حسینی که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است[۱۶].
- نسخه مورخ ۶۰۸ ق به کتابت نسخ علی بن طاهر بن ابی اسعد، محشا به حواشی علامه قطب راوندی، که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است[۱۷].
- نسخه مورخ ۶۶۰ ق به کتابت محمد بن ابی جعفر محمد بن ابی نصر بن محمد بن علی، که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است[۱۸].
- نسخه مورخ ۶۶۷ ق از فقیه شیعی نجم الدین ابوعبدالله حسین بن اردشیر بن محمد طبری، که دارای اجازه از عالم وارسته یحیی بن سعید هذلی حلی و نیز محمد بن ابی‌الرضا علوی است. این نسخه در قرن هشتم (۷۲۶ ق) با نسخه صحیحی در کتابخانه آستانه امیرالمؤمنین مقابله و تصحیح شد و در کنار برگ‌ها حواشی فراوانی از شرح ابن‌میثم نوشته شد. این نسخه در کتابخانه حکیم در نجف اشرف موجود است[۱۹].
همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، تعداد نسخه‌های دست‌نویس نهج البلاغه از اوایل صدور تا پیش از ورود صنعت چاپ به عرصه فرهنگ، بیش از حد تصور است. استاد سید عبدالعزیز طباطبایی از محققان و حدیث‌شناسان معاصر ۱۳۱ نسخه را تا پایان قرن دهم معرفی کرده است که به برخی از آن‌ها اشاره شد و بنا به آماری که در جلد دوازدهم دانشنامه امام علی (ع)، صفحه ۸۳ ارائه شده است، تاکنون، تنها در ایران حدود ۳۰۰ نسخه خطی در کتابخانه‌های شخصی و عمومی شناخته شده است[۲۰].
نسخه‌های دست‌نویس دارای اجازاتی هستند که درخور توجه است. این اجازات صحیح بودن نسخه را مورد تأیید قرار می‌دهد. سیدعبدالزهراء حسینی خطیب در کتاب ارزشمند خود، مصادر نهج البلاغة، نوزده اجازه بر نهج البلاغه را نقل می‌کند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
- اجازه علامه حلی، دانشمند مبرز قرن هشتم[۲۱].
- اجازه شهید ثانی از برجستگان فقه و حدیث شیعه در قرن دهم[۲۲].
- دو اجازه فقیه برجسته، علامه محمد تقی مجلسی در قرن یازدهم[۲۳].
- اجازه محدث و فقیه برجسته، علامه محمد باقر مجلسی، صاحب کتاب بحارالانوار به سیدنعمت الله جزائری در قرن یازدهم[۲۴].
بدین‌ترتیب همه نسخه‌های نهج البلاغه، به‌دلیل سنت مقابله با اصل و کسب اجازه در طی قرون و اعصار یکسان‌اند و تنها در مواردی جزئی اختلاف دارند[۲۵].
نسخه‌های چاپی نهج البلاغه
نهج البلاغه در دوره معاصر با ایجاد صنعت چاپ، بارها به‌صورت چاپ سنگی و افست، چاپ و منتشر شده است. هم‌چنین برخی افراد یا مؤسسات براساس نسخه‌های متقدم به تحقیق و تنظیم این کتاب پرداخته‌اند. نخستین چاپ نهج البلاغه به سال ۱۲۴۷ در تبریز صورت گرفت. استاد عبدالعزیز طباطبایی در مقاله‌ای ۱۰۹ چاپ از نهج البلاغه را یاد می‌کند که البته قدیمی‌ترین آن همان چاپ ۱۲۴۷ تبریز است. این نسخه چهار بار در سال‌های ۱۲۵۹، ۱۲۶۷، ۱۲۸۸ و ۱۲۸۹ در همان شهر تجدید چاپ شده است. اما مهم‌ترین نسخه‌های موجود از نهج البلاغه که بیشترین تأثیر را در گسترش و ترجمه نهج البلاغه در ایران زمین گذاشته، چهار نسخه است: نسخه تصحیح شیخ محمد عبده در سال ۱۳۰۲ ق، نسخه صبحی صالح به سال ۱۳۸۷ ق، نسخه فیض الاسلام در سال ۱۴۰۱ ق و نسخه بنیاد نهج البلاغه به سال ۱۴۱۳ ق[۲۶].
در بین نسخه‌های معرفی‌شده و با توجه به مطابقت نسخه‌ها با نسخه‌های متقدم، نسخه بنیاد نهج البلاغه صحیح‌تر و دقیق‌تر از نسخه‌های چاپی دیگر گزارش شده است. برای مثال به ذکر نمونه‌هایی از تطابق متنی این نسخه با نسخه‌های متقدم و مقایسه آن با دیگر نسخه‌های چاپی اشاره می‌شود:
- عبارت «" فُرْقَاناً لَا يُخْمَدُ بُرْهَانُهُ وَ تِبْيَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ "» در نسخه‌های صبحی صالح، خطبه ۱۹۸، عبده، جلد دوم، ۱۹۳ و نسخه فیض الاسلام خطبه ۱۸۹. این عبارت در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است:« فُرْقَاناً لَا يُخْمَدُ بُرْهَانُهُ وَ تِبْيَاناً لَا تُهْدَمُ أَرْكَانُهُ وَ شِفَاءً لَا تُخْشَى أَسْقَامُهُ »[۲۷]. با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود[۲۸].
- عبارت « فِيهِمْ كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ هُمْ كُنُوزُ الرَّحْمَنِ إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ يُسْبَقُوا» در نسخه‌های صبحی صالح، خطبه ۱۵۴، عبده، جلد دوم، ۱۴۹ و نسخه فیض الاسلام، خطبه ۱۵۳ ضبط شده است. این عبارت در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است: « فِيهِمْ كَرَائِمُ الْقُرْآنِ وَ هُمْ كُنُوزُ الرَّحْمَنِ إِنْ نَطَقُوا صَدَقُوا وَ إِنْ صَمَتُوا لَمْ يُسْبَقُوا»[۲۹]. با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود[۳۰].
- عبارت « فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِي» که در نسخه صبحی صالح در حکمت ۳۲۸، در نسخه عبده حکمت ۳۲۶ ضبط شده، در نسخه بنیاد این‌گونه ضبط شده است: «فَمَا جَاعَ فَقِيرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِي»[۳۱].
با مراجعه به نسخه‌های متقدم از جمله نسخه ۴۶۹ ق که نزدیک‌ترین نسخه موجود به نسخه اصل است، ضبط دوم دریافت می‌شود. استاد سیدجواد مصطفوی در تصحیحی که از متن نهج البلاغه انجام داده و با مقابله نسخ قدیمی با متن نسخه صبحی صالح، ۲۰۰ مورد غلط را گزارش می‌کند و در مطابقت با دیگر نسخه‌ها تا ۵۰۰ غلط نیز گزارش شده است[۳۲].
منابع
پانویس
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 833.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 833.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 833.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 834.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 835.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 836.
- ↑ بنیاد خطبه ۱۸۹
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 836.
- ↑ بنیاد، خطبه ۱۵۳
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 836.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 836.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 836.