تقوا در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| عنوان مدخل  = تقوا

| مداخل مرتبط = [[تقوا در لغت]] - [[تقوا در قرآن]] - [[تقوا در حدیث]] - [[تقوا در نهج البلاغه]] - [[تقوا در اخلاق اسلامی]] - [[تقوا در کلام اسلامی]] - [[تقوا در معارف دعا و زیارات]] - [[تقوا در معارف و سیره علوی]] - [[تقوا در معارف و سیره سجادی]] - [[تقوا در معارف و سیره امام جواد]] - [[تقوا در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[تقوا در معارف و سیره نبوی]] - [[تقوا در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]

| پرسش مرتبط  =  

== معناشناسی ==

[[تقوا]] در لغت به معنای پرهیز، حفاظت و [[مراقبت]] شدید و فوق العاده است و در اصطلاح به معنی [[حفظ]] [[آدمی]] از مطلق [[آلودگی]] [[اخلاقی]] و پرهیز از هر امری که [[غضب]] [[خداوند]] را به همراه دارد. در واقع می‌‌توان گفت [[تقوا]] حالتی درونی است و نوعی [[تسلط]] بر خویش و مهار [[تمایلات نفسانی]] است که نتیجۀ آن ایمان به خدا و [[یقین]] به [[قیامت]] و حساب و کتاب است. ایمان به خدا و [[یقین]] به [[قیامت]] و حساب و کتاب عامل پیدایش تقواست و ثمرۀ آن در [[رفتار]] و [[دوری از گناه]] آشکار می‌شود. [[متّقی]] کسی است که خودنگهدار، [[خداترس]] و مسلّط بر [[هوای نفس]] خویش باشد. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} [[تقوا]] را اینچنین توصیف می‌‌کند: «[[تقوا]] یعنی اینکه [[انسان]] در گفتار، اظهار نظر، رفت و آمد، کسب و درآمد، خوردن و آشامیدن و گوش دادن و نگاه کردن و همۀ [[کارها]] [[خدا]] را در نظر داشته باشد و از مرز [[حلال]] به محدوده [[حرام]] وارد نشود»<ref>نهج البلاغه، ۱۸۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد مهدی خراسانی|خراسانی، محمد مهدی]]، [[تقوا (مقاله)|تقوا]] [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص۴۴۵ -۴۵۸؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۵۶. </ref>  

== مراتب [[تقوا]] ==

[[تقوی]] امری دارای مراتب است و از چهار مرحله تشکیل می‌‌شود:

# مخالفت با [[نفس امّاره]] و [[هوی و هوس]] و [[رذائل اخلاقی]]: این مرتبه، مرتبة تقوای [[مردم]] عادی است که همۀ [[مردم]] برای ایجاد [[تقوا]] در نفسشان باید از این مرحله عبور کنند. به عبارتی می‌‌توان گفت دوری [[متقین]] از [[رذائل اخلاقی]] و هوای [[نفسانی]] عامل موثر در [[قوی]] شدن قوای [[نفسانی]] برای [[ترک گناهان]] است. چنانکه [[قرآن کریم]] این نوع از [[تقوا]] را راه رسیدن به [[بهشت]] می‌‌داند: {{متن قرآن|فَأَمَّا مَنْ طَغَى وَآثَرَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوَى وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى}}<ref>«اما آنکه سرکشی کرده باشد، و زندگی این جهان را برگزیده باشد، تنها دوزخ جایگاه اوست. و اما آنکه از ایستادن در پیشگاه پروردگارش پروا کرده و روان خود را از خواهش (ناروا) بازداشته باشد؛ تنها بهشت جایگاه اوست.» سوره نازعات، آیه ۳۷ ـ ۴۱</ref>.

# مخالفت با هر چه غیر [[خدا]] در [[قلب]] [[آدمی]] است. متّقیانی که به این مرحلۀ از [[تقوا]] رسیدند، کسانی هستند که هر چه غیر از خداست را از [[حریم]] [[قلب]] بیرون می‌‌کنند و آنگاه [[خداوند]] و اوامرش را به صورت تام و کامل بر قلبشان مسلط می‌‌کنند.

# توجّه به غیر مستقل بودن تمامی [[عوالم]]، به غیر از [[خداوند]]: [[متقیان]] در این مرحله غرق در [[خداوند]] شده و [[عوالم]] را چنین می‌‌بینند: «هیچ چیزی را ندیدیم مگر آنکه [[خداوند]] را پیش از آن و بعد از آن و به همراه آن دیدم»<ref>{{متن حدیث|مَا رَأَیْتُ شَیْئاً إِلَّا وَ رَأَیْتُ اللَّهَ قَبْلَهُ وَ بَعْدَهُ وَ مَعَهُ}}؛ اللّمعة البیضاء، ص ۱۶۹.</ref>.

# توجه و [[وابستگی]] کامل به [[خداوند]]: [[متّقیان]] در این مرحله سراسر نگاهشان آمیخته به [[توحید]] به [[خداوند]] است و به هیچ وجه چیزی غیر از [[خداوند]] توجهشان را جلب نمی‌کند. این مرتبه، مرتبۀ تقوای اخصّ [[خواص]] است<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۱ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۱۸۷.</ref>. مصداق بارز کسانی که به این مرحله رسیدند، [[ائمه]] {{ع}} هستند، چنانکه بعد از [[نزول]] آیۀ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند چنان که سزاوار پروا از اوست پروا کنید و جز در مسلمانی نمیرید» سوره آل عمران، آیه ۱۰۲.</ref> که بیانگر بالاترین حد از تقواست [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} فرمودند: «قسم به [[خدا]] کسی جز ما [[اهل بیت]] به آن عمل نکرده است؛ ما هستیم که [[خدا]] را یاد می‌‌کنیم و هیچ گاه او را فراموش نمی‌کنیم؛ ماییم که [[خدا]] را شاکریم و هرگز وی را [[ناسپاسی]] نمی‌کنیم و ما هستیم که او را [[اطاعت]] کرده و هرگز [[نافرمانی]] نخواهیم کرد؛ آنگاه [[حضرت]] فرمود: چون این [[آیه]] نازل شد، [[صحابه]] گفتند: ما توان عمل به آن را نداریم، پس]]خداوند]] آیۀ {{متن قرآن|فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ}}<ref>«هر چه می‌توانید از خداوند پروا کنید» سوره تغابن، آیه ۱۶.</ref> برای کسانی که نمی‌توانند به این مرحله برسند نازل کرد»<ref>{{متن حدیث|سألت علی بن أبی طالب {{ع}} عن قوله تعالی: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ. قال: «و الله ما عمل بها غیر أهل بیت رسول الله، نحن ذکرنا الله فلا ننساه، و نحن شکرناه فلن نکفره، و نحن أطعناه فلم نعصه، فلما نزلت هذه الآیة، قالت الصحابة: لا نطیق ذلک. فأنزل الله تعالی: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ}}؛ البرهان، ج ۱، ص ۶۶۷. </ref>.<ref>ر.ک: [[محمد مهدی خراسانی|خراسانی، محمد مهدی]]، [[تقوا (مقاله)|تقوا]] [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص۴۴۵ -۴۵۸.</ref> دربارۀ شخص [[پیامبر خاتم]] نیز این موضوع آمده است، چنانکه [[پیامبر]] در [[روایات]] متعددی خودشان را با تقواترین [[انسان‌ها]] می‌‌داند: «[[پرهیزگارترین]] و خداشناس‌ترین شما، من هستم»<ref>{{متن حدیث|رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}: إنّ أتقاکم و أعلمکم بالله أنا}}؛ صحیح البخاری، ج۱، ص۱۶، ح۲۰؛ التمهید لابن عبد البرّ، ج۵، ص۱۲۰ بزیادة للهِ" بعد "أتقاکم" و کلاهما عن عائشه، کنز العمّال، ج۱۱، ص۴۲۵، ح۳۱۹۹۱. </ref>.

در [[قرآن کریم]] به تمامی این مراحل اشاره شده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>، این [[آیه]] به سبب اطلاقی که در کلمۀ [[تقوا]] وجود دارد شامل چهار مرحله می‌‌شود، چنانکه در [[آیات]] دیگر [[قرآن]] هم [[دعوت]] عامی نسبت به [[تقوا]] صورت گرفته مانند: {{متن قرآن|وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ}}<ref>«(حقیقت) این است؛ و هر کس نشانه‌های (بندگی) خداوند را سترگ دارد، بی‌گمان، این (کار) از پرهیزگاری دل‌هاست» سوره حج، آیه ۳۲.</ref>، {{متن قرآن|وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا}}<ref>«و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت، پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد.» سوره شمس، آیه ۷ ـ ۸</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۱ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۱۸۷. </ref>

در یک نگاه کلی می‌‌توان تمام مراحل [[تقوا]] را به واسطۀ روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} به صورت جامع بیان کرد: «[[حق]] [[تقوا]] این است که [[خداوند]] به گونه ای [[اطاعت]] شود که هرگز معصیتی همراه آن نباشد و به شکلی از وی یاد شود که هیچ گاه فراموش نگردد و به طوری از او [[سپاسگزاری]] شود که هیچ کفرانی با آن صورت نپذیرد»<ref>{{متن حدیث|سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}}عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ قَالَ یُطَاعُ فَلَا یُعْصَی وَ یُذْکَرُ فَلَا یُنْسَی وَ یُشْکَرُ فَلَا یُکْفَرُ}}؛ معانی الاخبار، ص ۲۴۰.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد مهدی خراسانی|خراسانی، محمد مهدی]]، [[تقوا (مقاله)|تقوا]] [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص۴۴۵ -۴۵۸. </ref>

== اهمیت [[تقوا]] از نگاه [[قرآن]] [[احادیث]] ==

باتوجه به [[آیات]] و [[روایات]] مواردی در بیان اهمیت [[تقوا]] بیان شده است که عبارت‌اند از:

# [[تقوا]] ملاک [[کرامت]] و [[سعادت]] و [[پذیرفتن]] [[اعمال]] است: به [[نص]] صریح [[قرآن]] فقط [[اعمال]] [[متقین]] پذیرفته می‌‌شود: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ}}<ref>سوره مائده، آیه ۲۷.</ref>. درواقع می‌‌توان گفت [[خداوند متعال]] ملاک [[برتری]] [[انسان‌ها]] را داشتن [[تقوا]] و [[پرهیزکاری]] می‌‌داند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>. همچنین در روایتی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرمودند: «[[خداوند]] در [[قیامت]] به همۀ [[انسان‌ها]] خطاب می‌کند که من شما را به اموری [[فرمان]] دادم؛ ولی آنها را ضایع ساختید و در مقابل، انساب و [[قوم]] عشیرۀ خودتان را بالا بردید اما امروز من [[منسوبان]] به خود را بالا می‌برم و نسب‌های شما را نابود می‌‌کنم. سپس [[متقیان]] را مورد خطاب قرار می‌‌دهد و می‌‌گوید کجایند [[متقیان]]؟»<ref>{{متن حدیث|یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَمَرْتُکُمْ فَضَیَّعْتُمْ مَا عَهِدْتُ إِلَیْکُمْ فِیهِ وَ رَفَعْتُمْ أَنْسَابَکُمْ فَالْیَوْمَ أَرْفَعُ نَسَبِی وَ أَضَعُ أَنْسَابَکُمْ أَیْنَ‏ الْمُتَّقُون}}؛ ‏ بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۲۷۸ - ۲۷۹؛ مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۴۶۴. </ref>.

# [[بهترین]] توشه: [[تقوا]] [[بهترین]] توشۀ معنوی است، چنانکه در آیۀ {{متن قرآن|تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ}}<ref>«ره توشه بردارید و بهترین رهتوشه پرهیزگاری است» سوره بقره، آیه ۱۹۷.</ref> از [[تقوا]] به عنوان [[بهترین]] توشه یاد شده است. ذکر [[تقوا]] به عنوان توشه بعد از بیان [[اعمال]] [[حج]] می‌‌تواند به این [[دلیل]] باشد، همان گونه که [[انسان]] در [[سفر]] [[حج]] [[نیازمند]] توشۀ مادی است، در [[سفر]] به [[آخرت]] نیز محتاج توشۀ معنوی مانند تقواست و چون [[انسان]] در [[سفر]] [[حج]] به [[ضرورت]] زاد و توشه پی می‌برد، به خوبی می‌تواند [[درک]] کند [[سفر آخرت]] با آن همه [[عظمت]] و پیچیدگی بدون ‌توشۀ [[تقوا]] میسّر نخواهد شد<ref>ر.ک: [[محمد مهدی خراسانی|خراسانی، محمد مهدی]]، [[تقوا (مقاله)|تقوا]] [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص۴۴۵ -۴۵۸. </ref>، چنانکه [[امام حسن]] {{ع}} درباره توشه [[آخرت]] فرمودند: «ای [[فرزند]] [[آدم]]! همانا تو از زمانی که از [[مادر]] متولد شدی یکسره در نابودی عمرت به سر می‌‌بری، پس آنچه در [[اختیار]] داری برای روزی که در پیش‌داری ([[آخرت]]) چیزی [[ذخیره]] کن. همانا [[مؤمن]] برای [[آخرت]] توشه برمی‌گیرد و [[کافر]] فقط مشغول [[لذت]] بردن و بهره وری از دنیاست و به [[فکر]] [[آخرت]] نیست». بنابراین مسیر [[آخرت]] بدون توشۀ معنوی به [[درستی]] طی نخواهد شد و [[بهترین]] توشه از نگاه [[قرآن]] و [[روایات]] فقط تقواست، چنانکه [[پیامبر اکرم]] {{صل}} با [[خداوند]] اینچنین [[مناجات]] می‌‌کردند: «خدایا! همه ما را در مسیر [[هدایت]] و [[تقوا]] را ‌توشۀ راه و [[بهشت]] را پایانِ کارمان ما قرار بده»<ref>{{متن حدیث|رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}: اللَّهُمَّ اجْمَعْ أَمْرَنَا عَلَی الْهُدَی وَ اجْعَلِ التَّقْوَی زَادَنَا وَ الْجَنَّةَ مَآبَنَا}}؛ الأمالی للصدوق، ص۴۲۱، ح۵۵۹، روضه الواعظین، ص۴۹۵؛ بحارالأنوار، ج۷۰، ص۳۷۸، ح </ref>.<ref>ر.ک: [[محمد م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌|م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد]]، [[سیره پیامبر خاتم ج۱ (کتاب)|سیره پیامبر خاتم]]، ص ۲۸۴-۲۸۵. </ref>

# [[پوشش]] معنوی: [[تقوا]] [[بهترین]] [[پوشش]] معنوی است: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ}}<ref>«ای فرزندان آدم! برای شما جامه‌ای را فرو فرستاده‌ایم که شرمگاه‌های شما را می‌پوشاند و (نیز) جامه‌ای را که زینت است و لباس پرهیزگاری، باری، بهتر است؛ این از آیات خداوند است باشد که آنان در یاد گیرند» سوره اعراف، آیه ۲۶.</ref>. [[خداوند متعال]] در این [[آیه]] پس از یادآوری [[لباس]] ظاهری [[انسان]] به ذکر [[لباس]] [[باطنی]] و معنوی تحت عنوان [[تقوا]] می‌پردازد که بدی‌های [[باطنی]] [[انسان]] مانند [[شرک]]، [[گناهان]] و [[رذائل اخلاقی]] را می‌پوشاند. همچنین در آیۀ دیگر [[خداوند]] به [[فرزندان آدم]] هشدار می‌دهد مواظب باشید [[شیطان]] شما را [[فریب]] ندهد و [[لباس]] تقوایی را که بر شما پوشاندیم از شما نگیرد، همانطور که [[لباس]] پدر و مادر شما را با [[فریب]] از آنها گرفت: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا}}<ref>«ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند» سوره اعراف، آیه ۲۷.</ref>. اما اینکه چرا [[تقوا]] از نگاه [[قرآن]] [[بهترین]] [[پوشش]] معنوی است، شاید بدین [[دلیل]] که در [[روایات]]، [[تقوا]] به عنوان [[لباس]] [[پاکیزه]] معرفی شده است، چنانکه سعید بن ابی هلال از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[نقل]] می‌‌کند هرگاه [[پیامبر]] آیۀ «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا»<ref>سوره شمس، آیه ۹ </ref>را می‌خواند، می‌‌فرمود: «خدایا! به نفس من [[تقوا]] عطا کن و آن را [[پاکیزه]] فرما که برای [[تزکیه]] و [[پاکیزه]] کردن آن، تو بهترینی»<ref>{{متن حدیث|عَنْ سَعِیدِ بْنِ أَبِی هِلَالٍ: کَانَ رَسُولُ اللَّه‏{{صل}} إذا قَرَأَ هذه الایة ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاهَا﴾ وقف ثُمَّ قَالَ اللَّهُمَّ آتِ نَفْسِی تَقْوَاهَا وَ أَنْتَ وَلِیُّهَا وَ مَوْلَاهَا وَ أَنْتَ خَیْرُ مَنْ زَکَّاهَا}}؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۵۵؛ بحار الأنوار، ج۱، ص۱۸۷، ح۱۱؛ المعجم الکبیر، ج۱۱، ص۸۷؛ ح۱۱۱۹۱؛ تفسیر ابن کثیر، ج۸، ص۴۳۶؛ تفسیر الفخر الرازی، ج۳۱، ص۱۹۴؛ مسند الشهاب، ج۲، ص۳۳۸، ح۱۴۸۱ عن أبی هریره و کلّها نحوه، کنز العمّال، ج۲، ص۶۹۶، ح۵۱۱۳ و راجع، صحیح مسلم، ج۴، ص۲۰۸۸ ح۷۳. </ref>.<ref>ر.ک: [[محمد م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌|م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد]]، [[سیره پیامبر خاتم ج۱ (کتاب)|سیره پیامبر خاتم]]، ص ۲۸۴-۲۸۵. </ref>

# [[تقوا]] [[دستور]] مستقیم [[خداوند]] به [[پیامبر خاتم]]: در [[قرآن کریم]] خطاب به [[رسول اکرم]] {{صل}} آمده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ}}<ref>«ای پیامبر! از خداوند پروا کن» سوره احزاب، آیه ۱.</ref>. [[تقوا]] همچنین سفارش [[خداوند]] به پیروان اسلام و دیگر [[ادیان الهی]] است. در اهمیت [[تقوا]] می‌‌توان گفت اگر ویژگی دیگری بیش از آن به [[صلاح]] [[بندگان]] و در خوبی، جامع‌تر و در [[ارزش]] عظیم‌تر و در [[عبودیت]] فراگیرتر می‌بود، [[خداوند]] [[مهربان]] به آن [[وصیت]] می‌کرد: {{متن قرآن|وَلَقَدْ وَصَّيْنَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَإِيَّاكُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ}}<ref>«و ما به کسانی که به آنان پیش از شما کتاب (آسمانی) داده شده است و به شما، سفارش کرده‌ایم که از خداوند پروا کنید» سوره نساء، آیه ۱۳۱.</ref>.

== انواع [[تقوا]] ==

سه نوع [[تقوا]] برای انسان‌های [[متقی]] وجود دارد:

# تقوای مقدماتی: تقوای مقدماتی یعنی تقوایی که فرد را به صورت خودکار به انجام [[واجبات]] و ترک [[محرمات]] سوق نمی‌دهد، بلکه [[اعمال]] توسط فرد از روی تکرار، تلاش و [[تحمیل]] حاصل می‌‌شود؛ درواقع می‌‌توان گفت تقوای مقدماتی تقوایی است که انجام [[واجبات]] و ترک [[محرمات]] به سبب ملکۀ [[تقوا]] شکل نمی‌گیرد، بلکه از طریق تکرار و تمرین و تلاش ایجاد می‌‌شود. این نوع از [[تقوا]] در مرحلۀ قبل از ایجاد ملکۀ [[تقوا]] حاصل می‌‌شود؛ به عبارتی تقوای مقدماتی، مقدمۀ ایجاد ملکۀ تقواست.

# ملکۀ [[تقوا]]: این ملکه بر اثر ممارست و تلاش در مرحلۀ اول [[تقوا]] یعنی تقوای مقدماتی ایجاد می‌‌شود. مثلاً گاهی شخص در انجام [[اعمال عبادی]] مثل [[نماز خواندن]] [[متوسل]] به تکرار و تمرین و دشواری می‌‌شود، به نحوی که اگر این ابزارها برای فرد مهیا نباشد [[اعمال عبادی]] وی دچار خلل می‌‌شود، چنین فردی قطعاً [[انسان]] [[متقی]] است اما عمل وی بر اثر ملکۀ [[تقوا]] صورت نگرفته است چراکه اگر [[اعمال]] وی بر اثر ملکۀ [[تقوا]] شکل می‌‌گرفت نباید [[متوسل]] به تکرار و تمرین دشواری می‌‌شد، بلکه باید اعمالش به صورت خودکار و بدون هیچ تکرار، تمرین، دشواری انجام می‌‌پذیرفت. درواقع می‌‌توان گفت تمامیِ ملکات در سایۀ [[افعال]] [[آدمی]] حاصل می‌شود. بنابراین هرکس [[مقید]] به [[واجبات]] باشد و به [[واجبات]] اهتمام بورزد و بر انجام آن [[مداومت]] کند و از طرفی از [[محرّمات]] دوری کند، دارای ملکۀ [[تقوا]] خواهد شد. البته باید توجه داشت به دست آوردن ملکۀ [[تقوا]] از طریق [[عزلت]] و [[گوشه نشینی]] راهی غلط است زیرا تقوایی که در وجود فرد بر اثر [[انزوا]] و [[عزلت]] ایجاد شده بسیار شکننده است، چراکه انجام [[واجبات]] و ترک [[محرمات]] برای فرد همراه با تحریکات نبوده است.  

# تقوای گزینشی: [[تقوا]] گزینشی یعنی اینکه فرد برخی [[اعمال]] مانند [[نماز خواندن]] و [[زکات]] دادن را انجام می‌‌دهد، اما نسبت به بعضی از [[اعمال]] که باید در آن [[تقوا]] رعایت شود [[سستی]] کرده و رعایت نمی‌کند، در واقع فرد نسبت به تمام امور [[تقوا]] را رعایت نمی‌کند به این نوع [[تقوا]]، تقوای گزینشی می‌‌گویند<ref>ر.ک: [[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۱ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۱]] و [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ص ۳۶۸ ـ ۳۷۱.</ref>.  

== مصادیق [[تقوا]] از نگاه [[قرآن]] و [[روایات]] ==

نکته ای که نباید از آن [[غفلت]] کرد این است که مفهوم [[تقوا]] در [[قلب]] [[متقین]] شکل می‌‌گیرد، در واقع ریش، [[تقوا]] امری [[قلبی]] است چنانکه در روایتی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرمودند: «هر چیزی معدنی دارد و معدن [[تقوا]] [[قلوب]] عاقلان است»<ref>{{متن حدیث|لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ مَعْدِنٌ وَ مَعْدِنُ التُّقَی قُلُوبُ الْعَاقِلِین}}؛ ‏ روضة الواعظین، ج۱، ص ۴. </ref>. در [[آیات قرآن]] هم می‌‌توان [[اثبات]] کرد، [[تقوا]] امری مربوط به [[قلب]] است چنانکه در آیۀ {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.</ref> این مطلب به چشم می‌‌خورد. همچنین [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} [[تقوا]] را امر [[روحی]] و [[قلبی]] می‌‌داند: «شما را به [[تقوای الهی]] سفارش می‌کنم... که [[تقوا]] داروی درد قلب‌ها، رفع کننده کوردلی و دل‌مردگی، زداینده [[فساد]] [[قلبی]]، پاک‌کننده زنگار [[روانی]]، برطرف سازنده تیرگی دیده‌ها، امنیت‌بخش اضطراب‌ها و فروغ تاریکی‌های شماست»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۸۹ </ref>.

# پرهیز از [[ربا]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>.

# [[لزوم]] [[وصیت]] کردن: {{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ}}<ref>«بر شما مقرر شده است که هرگاه مرگ یکی از شما فرا رسد، اگر مالی بر جای نهد برای پدر و مادر و خویشان وصیّت شایسته کند؛ بنا به حقّی بر گردن پرهیزگاران» سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref>.

# یادآوری [[خدا]] در ایام خاص [[حج]]: {{متن قرآن|وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ}}<ref>«و خداوند را در روزهایی چند یاد کنید و آنکه (برای کوچ کردن از منا) بشتابد (و اعمال را) دو روزه (انجام دهد) گناهی نکرده است و آنکه دیر کند (و سه روزه بجای آورد، نیز) گناهی بر او نیست (و این اختیار) برای کسی است که (از محرّمات احرام) پرهیز کرده باشد و از خدا پروا كنيد و بدانيد كه شما را به سوى او گرد خواهند آورد.» سوره بقره، آیه ۲۰۳.</ref>.