امام رضا در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

جز (جایگزینی متن - '|22px]] 22px پژوهشکده تحقیقات اسلامی، [[فرهنگ شیعه')
 
(۲۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۲: خط ۲:
| موضوع مرتبط = امام رضا
| موضوع مرتبط = امام رضا
| عنوان مدخل  = امام رضا
| عنوان مدخل  = امام رضا
| مداخل مرتبط = [[امام رضا در کلام اسلامی]] - [[امام رضا در تاریخ اسلامی]]
| مداخل مرتبط = [[امام رضا در کلام اسلامی]] - [[امام رضا در تاریخ اسلامی]] - [[امام رضا از دیدگاه اهل سنت]]
| پرسش مرتبط  =
| پرسش مرتبط  =
}}
}}


[[امام رضا]] {{ع}} هشتمین پیشوای [[مسلمانان]] در ۱۱ [[ذی قعده]] [[سال]] ۱۴۸ه. در [[مدینه]] به [[دنیا]] آمد. پدر ایشان [[امام کاظم]] {{ع}} و مادر آن حضرت نجمه بوده است. مشهورترین [[لقب]] ایشان [[رضا]]ست. ۳۵ سال از عمر شریف حضرت در دوران پدر بزرگوارشان سپری شد و بعد از [[شهادت]] پدر به مدت ۲۰ سال عهده‌دار [[امامت]] بودند. ۱۷ سال از امامت آن حضرت در مدینه سپری شد و سه سال آخر مأمون ایشان را به [[خراسان]] احضار کرد و با اغراض خاصی [[ولایت‌عهدی]] را به [[امام]] [[تحمیل]] کرد. امام با شروطی که برای مأمون گذاشت عملا اهداف او را خنثی کرد. سرانجام آن حضرت به دست مأمون مسموم و به شهادت رسید.
[[امام رضا]] {{ع}} هشتمین پیشوای [[مسلمانان]] در ۱۱ [[ذی قعده]] سال ۱۴۸ه. در [[مدینه]] به [[دنیا]] آمد. پدر ایشان [[امام کاظم]] {{ع}} و مادر آن حضرت نجمه بوده است. مشهورترین [[لقب]] ایشان [[رضا]]ست. ۳۵ سال از عمر شریف حضرت در دوران پدر بزرگوارشان سپری شد و بعد از [[شهادت]] پدر به مدت ۲۰ سال عهده‌دار [[امامت]] بودند. ۱۷ سال از امامت آن حضرت در مدینه سپری شد و سه سال آخر مأمون ایشان را به [[خراسان]] احضار کرد و با اغراض خاصی [[ولایت‌عهدی]] را به [[امام]] [[تحمیل]] کرد. امام با شروطی که برای مأمون گذاشت عملا اهداف او را خنثی کرد. سرانجام آن حضرت به دست مأمون مسموم و به شهادت رسید.


== ولادت ==
== ولادت ==
امام رضا {{ع}} دهمین نفر از [[چهارده معصوم]] {{ع}} و هشتمین پیشوای [[مسلمانان]] در ۱۱ [[ذی قعده]] سال ۱۴۸ه. در [[مدینه]] به [[دنیا]] آمد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۴۸۶؛ مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ج۲، ص۵۹۱.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۹؛ [[رحمت الله ضیائی ارزگانی|ضیائی ارزگانی، رحمت الله]]، [[امامت امام رضا (مقاله)|امامت امام رضا]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۴۳۴.</ref>
امام رضا {{ع}} دهمین نفر از [[چهارده معصوم]] {{ع}} و هشتمین پیشوای [[مسلمانان]] در ۱۱ [[ذی قعده]] سال ۱۴۸ه. در [[مدینه]] به [[دنیا]] آمد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۱، ص۴۸۶؛ مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ج۲، ص۵۹۱.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۹؛ [[رحمت الله ضیائی ارزگانی|ضیائی ارزگانی، رحمت الله]]، [[امامت امام رضا (مقاله)|امامت امام رضا]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۴۳۴.</ref>


=== پدر و مادر ===
در مورد [[زمان]] ولادت [[امام]]{{ع}} در [[مدینه]]، [[اختلاف]] قابل توجهی در بین [[اخبار]] وجود دارد و در قالب هشت دیدگاه قابل ارائه است؛ در این میان سال‌های ۱۴۳ق<ref>شبلنجی، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص۱۵۲.</ref>، ۱۵۰ق<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۴۴۴.</ref>، ۱۵۲ق<ref>مستوفی، تاریخ گزیده، ص۲۰۵.</ref>، ۱۵۶ق<ref>دلائل الامامه، ص۳۴۷.</ref> و ۱۵۸ق<ref>خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۸۲.</ref>، [[ضعیف]] و غیرقابل استناد می‌نماید؛ بنابراین به سه دیدگاه دیگر اشاره می‌شود.
{{همچنین ببینید|امام کاظم علیه‌السلام}}
# دیدگاه نخست: مطابق [[روایت]] [[شیخ کلینی]] (م ۳۲۹ق) آن حضرت در سال ۱۴۸ [[تولد]] یافت<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۴۰۲؛ مفید، ارشاد، ج۲، ص۵۹۱.</ref>. پس از او [[شیخ مفید]] (م۴۱۳ق)<ref>مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۴۷.</ref>، [[شیخ طوسی]] (م ۴۶۳ق)<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸۳.</ref>، [[طبرسی]] (م۵۴۸ق)<ref>طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۴۰.</ref> و [[اربلی]](م۶۹۲ق)<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۶۷.</ref> نیز همین نظر را داده‌اند. [[مشاهده]] خواهد شد که هیچ یک از اقوال توان [[مقاومت]] در برابر این دیدگاه را ندارد.
پدر ارجمندش [[موسی بن جعفر]] {{ع}} [[امام هفتم]] و مادر آن حضرت خیزران نامیده می‌شد<ref>سبط ابن جوزی، یوسف شمس الدین، تذکرة الخواص، ص۳۱۵؛ شیروانی، میرزاحیدرعلی، مناقب اهل بیت، ص۱۳.</ref>. برخی هم گفته‌اند اسم آن بانوی محترمه نجمه و کنیه‌اش [[ام البنین]] بوده است<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا {{ع}}، ج۱، ص۳۰؛ اربلی، ابن ابوالفتح، کشف الغمة، ج۳، ص۱۰۵؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۸۳.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۵؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۹؛ [[رحمت الله ضیائی ارزگانی|ضیائی ارزگانی، رحمت الله]]، [[امامت امام رضا (مقاله)|امامت امام رضا]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص ۴۳۴؛ [[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۲۷۶.</ref>
#دیدگاه دوم: در برخی منابع از جمله بعضی اخبار کتاب [[عیون اخبار الرضا]]{{ع}}، زمان میلاد آن حضرت، از [[سال ۱۵۳ ق]] یاد شده است. [[مسعودی]] (م ۳۴۶ق)، [[مورخ]] مشهور این دوره نیز همین نظر را دارد و بعدها نیز [[ابن شهر آشوب]] همین نظر را ذکر کرده است. مسئله حائز اهمیت آن است که هیچ یک از [[راویان]] خبر کتاب عیون اخبار الرضا{{ع}} جز [[حسن بن علی بن زکریا]] شناخته شده نیستند که او نیز از سوی [[رجالیان]] فردی بسیار ضعیف خوانده شده است. از شواهدی که سبب [[ضعف]] این خبر می‌شود آن است که بیان [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ق) در کتاب [[علل الشرایع]] نیز مؤید میلاد آن حضرت در [[سال ۱۴۸ق]] است. باید توجه داشت که کتاب علل الشرایع با توجه به عبارت {{عربی|و قد اخرجت في ذلك خبرا مسندا في كتاب عيون اخبار الرضا{{ع}}}} پس از کتاب عیون اخبار الرضا{{ع}} نگاشته شده است و از این رو به نحوی نظر تکمیلی و نهایی شیخ صدوق محسوب می‌شود.
# دیدگاه سوم متعلق به دو تن از [[فرقه]] نگاران مشهور یعنی [[نوبختی]]<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۷۱.</ref> (م اوائل ق۴) و [[اشعری]] (م ۲۹۹ یا ۳۰۱ق)<ref>اشعری، المقالات و الفرق، ص۹۴.</ref> است که روایتی متفاوت ارائه داده و با ۵۵ سال دانستن [[عمر شریف]] آن حضرت، [[زمان]] [[تولد]] ایشان را [[سال ۱۵۱ ق]] دانسته‌اند. موضوعی که با [[احتساب]] زمان تعیین شده آنان برای [[شهادت]] ـ که در [[سال ۲۰۳ ق]] دانسته‌اند ـ قابل تطبیق نیست و در این صورت، امام باید ۵۲ سال [[عمر]] کرده باشد<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]]، ص۶۷.</ref>.
 
== تبار‌شناسی ==
{{همچنین ببینید|امام کاظم علیه‌السلام|حضرت نجمه}}
به ندرت می‌توان گزارشی متقن و قابل [[اعتماد]] درباره [[مادر امام رضا]]{{ع}} در منابع متقدم [[مشاهده]] نمود و از این رو، [[روایات]] حتی درباره اسم و [[لقب]] وی نیز [[اختلاف]] جدی دارند. [[شیخ کلینی]] او را «[[ام البنین]]» خوانده<ref>کلینی، کافی، ج۱، ص۴۸۶.</ref> و پس از آن نیز دیگر منابع بدین [[کنیه]] اشاره کرده‌اند. [[شیخ صدوق]] با اشاره به همین کنیه، از نام‌هایی چون «[[نجمه]]» «[[تکتم]]» و «[[سکن]] نوبیه» یاد کرده است<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۵؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۳۲؛ اعلام الوری، ص۳۱۳.</ref>. مطابق برخی روایات [[حمیده]] مصفا، [[مادر امام کاظم]]{{ع}}، وی را که کنیزی غیرعرب و [[رشد]] یافته در میان [[اعراب]]<ref>آن حضرت جاریه مولده خوانده شده‌اند که به معنی متولد شده در میان اعراب و بزرگ، شده همراه آنان است (فراهیدی، کتاب العین، ج۸، ص۷۱). گفتنی است این ویژگی نشان از والا بودن جایگاه ایشان دارد و باید دانست که مادر برخی از خلفای عباسی چون هارون نیز جاریه مولده بوده‌اند (بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۲؛ ج۱۴، ص۱۷).</ref> و از شرایط [[تربیتی]] و [[انسانی]] والایی برخوردار بوده است، خریداری نمود و به [[امام کاظم]]{{ع}} بخشید. مطابق نقل دیگر، امام کاظم{{ع}} این [[کنیز]] را خریداری نموده است<ref>کلینی، کافی، ج۱، ص۴۸۶؛ مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۵۴.</ref>. در حاشیه برخی روایات به [[فضائل]] مادر امام رضا{{ع}} و علاقه ایشان به [[بندگی]] و [[عبادت]] [[خداوند]] اشاره شده است و گفته می‌شود که [[امام کاظم]]{{ع}} در ابتدا وی را «[[تکتم]]» خوانده و پس از تولد [[امام رضا]]{{ع}} وی را «[[طاهره]]» صدا می‌زد<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۴-۱۵.</ref>.
 
در مورد [[برادران]] و [[خواهران امام رضا]]{{عم}} اطلاعات کامل و منسجمی در دست نیست و از این جهت در منابع و کتب تراجم درباره تعداد و اسامی [[فرزندان امام کاظم]]{{ع}} [[اختلاف]] فراوانی وجود دارد و شمار آنها بین سی تا شصت فرزند تعیین شده است<ref>برای اطلاع بیشتر در این باره، ر.ک: خامه یار، فرزندان امام کاظم{{ع}}، ص۱۵۸-۱۹۲.</ref>. در یکی از بررسی‌های انجام شده در این باره آمده است که سر منشأ و مصدر منابع، برای ذکر فرزندان امام کاظم{{ع}}، دو کتاب [[تاریخ اهل بیت]]{{عم}} ـ با اضافات ابن خشاب ـ و کتاب [[ارشاد]] برای خواهران امام رضا{{ع}} و کتاب [[یعقوبی]] برای برادران ایشان بوده است<ref>هاشمی، بررسی تاریخی و آماری فرزندان امام کاظم{{ع}}، ص۱۹۳-۲۳۷.</ref>.
 
از نام‌آورترین [[برادران امام رضا]]{{ع}} مطابق شرح حال ارائه شده در منابع می‌توان از [[ابراهیم]]، احمد، اسماعیل، جعفر، حسن، [[حمزه]] و زید و از میان [[خواهران]] از [[فاطمه]] کبری<ref>حضرت معصومه{{س}} در سال ۲۰۱ ق به سوی مرو حرکت کرد اما در میان راه رحلت فرمود و در قم دفن شد. روایات متعددی در فضیلت زیارت ایشان از ائمه{{عم}} نقل شده است (قمی، تاریخ قم، ص۳۰۸).</ref> ـ ملقب به [[معصومه]] ـ و [[آمنه]] نام برد<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]]، ص۶۸.</ref>.


== نام و نسب ==
== نام و نسب ==
خط ۱۹: خط ۲۸:


=== کنیه‌ها ===
=== کنیه‌ها ===
کنیه حضرت [[ابوالحسن]] است<ref>مصنفات شیخ مفید، ۱۱/ ۲۴۷.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۵.</ref>
«[[ابوعلی]]» و «ابومحمد» از مهم‌ترین کنیه‌های امام رضا{{ع}} هستند<ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج۴، ص۳۶۶.</ref>. با این حال، براساس روایتی، امام کاظم{{ع}} ایشان را با کنیه خود، یعنی «[[ابوالحسن]]» صدا می‌زده است<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۳.</ref> و این [[اقدام]] را به خاطر علاقه بسیار خود به امام رضا{{ع}} می‌دانست<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۹.</ref>. گفتنی است که به دلیل اشتراک این کنیه برای چند تن از [[معصومان]]{{عم}}، آن [[امام]] به «[[ابوالحسن ثانی]]» معروف شد<ref>طوسی، رجال، ص۳۳۹.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]] ص ۷۰.</ref>


=== القاب ===
=== القاب ===
مشهورترین لقب امام هشتم {{ع}}، [[رضا]] است<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۵.</ref>.
مشهورترین [[لقب]] آن حضرت، «[[رضا]]» است؛ لقبی که [[امامان]] بعدی [[شیعه]]، یعنی [[امام جواد]]، [[امام هادی]]{{عم}} و [[امام حسن عسکری]]{{ع}} نیز با انتساب بدان [[شهرت]] یافتند و «[[ابن الرضا]]» خوانده شدند<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۸۱، ۳۰۱ و ۳۲۱.</ref>. شرایط ویژه [[امام رضا]]{{ع}} و حضور ایشان در بالاترین [[منصب]] [[حکومتی]]، سبب شد تا آوازه نام آن حضرت در سراسر مناطق [[اسلامی]] و در میان همه [[مسلمانان]] طنین انداز شود، و به دنبال آن [[فرزندان]] آن حضرت نیز گاه با انتساب به ایشان شناخته شوند.
 
در نخستین باب کتاب [[عیون اخبار الرضا]]، دو [[روایت]]، دلیل ملقب شدن [[امام هشتم]]{{ع}} به [[لقب]] «[[رضا]]» را بیان کرده است. بر اساس خبر نخست، [[احمد بن ابی نصر بزنطی]] (م ۲۲۱ق) از [[امام جواد]]{{ع}} درباره پیشینه این لقب پرسید و تأکید کرد که [[مخالفان]] شما آن را لقبی از سوی [[مأمون]] برای [[امام]]{{ع}} پس از [[انتخاب]] حضرت به [[ولایت‌عهدی]] می‌دانند. امام جواد{{ع}} در پاسخ، این دسته را [[دروغ‌گو]] خواند و منشأ اصلی ملقب شدن پدرشان به این لقب را «مورد [[رضایت]] بودن ایشان نزد [[خداوند]]، [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}}» دانستند. [[بزنطی]] پرسشی دیگر در این باره مطرح کرد و گفت این ویژگی از آن دیگر [[امامان]] نیز بوده است؛ اما آنان به این لقب شناخته نشدند. حضرت در پاسخ تأکید کردند: «خصوصیت پدرم آن بود که مخالفان وی نیز همچون موافقان و [[دوستان]] وی به او [[راضی]] شدند»<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۹.</ref>.
 
در خبر دوم نیز [[سلیمان بن حفص مروزی]] می‌گوید: [[امام کاظم]]{{ع}} فرزندش را «رضا» نامید و هرگاه می‌خواستند از وی یاد کنند یا او را صدا زنند، از این لقب استفاده می‌کردند<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۰.</ref>.
 
با آنکه خبر نخست از جهت سندی و متنی دارای قوت است<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۹-۲۱.</ref>، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که امام کاظم{{ع}} فرزند خویش را بیشتر با نام «علی» خوانده‌اند و [[راوی]] خبر دوم نیز از سوی [[شیخ طوسی]]<ref>طوسی، الفهرست، ص۱۲۱.</ref>، [[نجاشی]]<ref>طوسی، رجال، ص۱۷۵.</ref> و [[ابن غضائری]]<ref>طوسی، رجال، ص۵۹.</ref> «[[ضعیف]]»، «[[فاسد]] الروایه»، «[[فاسد المذهب]]» و «غالی» خوانده شده است<ref>شیخ صدوق نیز در کتاب علل الشرایع بابی را با عنوان علت نام‌گذاری آن امام به رضا{{ع}} آورده است و تنها روایت نخست را ذکر می‌کند (صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۲۳۶).</ref>. در مقابل [[روایت]] نخست، برخی معتقدند [[مأمون]] پس از آنکه [[امام]]{{ع}} را به [[منصب]] [[ولایت‌عهدی]] در آورد، ایشان را «[[رضا]]» خواند<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۶۹.</ref>. این خبر از سوی [[یعقوبی]]<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۴۸.</ref>، [[طبری]]<ref>طبری، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۲۹.</ref> و [[مسعودی]]<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۴۴۱.</ref>، سه تن از [[مورخان]] مهم [[مسلمان]]، نقل شده است. بررسی شواهد [[اجازه]] رد این قول را نیز نمی‌دهد؛ اما [[اثبات]] نمی‌کند که نخستین بار این [[لقب]] را مأمون برای امام [[علی بن موسی]]{{ع}} به کار برده است.
 
البته این لقب، [[تاریخ]] پژوهان را متوجه [[شعار]] {{متن حدیث|الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ}} می‌کند؛ شعاری که از [[سال ۷۶ق]]، از سوی مهم‌ترین [[رهبران]] [[قیام]] کننده علیه [[حکومت اموی]] به کار گرفته شد و بعدها نیز [[عباسیان]] با [[سوء]] استفاده از آن به برخی اهداف [[سیاسی]] خود دست یافتند<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶، ص۷۹.</ref>. این شعار در سراسر سرزمین‌های [[خلافت اسلامی]] به ویژه در منطقه [[خراسان]]، شعاری آشنا و پیامی عدالت‌خواهانه و دادگرانه محسوب می‌شد؛ و مأمون می‌توانست با خواندن امام{{ع}} با این لقب، این گونه نشان دهد که اکنون [[وعده]] عباسیان تحقق یافته و {{متن حدیث|الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ}} بر [[کرسی خلافت]] خواهد نشست؛ از این رو با دستور وی برای مدتی این لقب بر سکه‌ها نیز ضرب شد<ref>طبری، تاریخ، ج۴، ص۲۰۳.</ref>.
 
در کتاب‌های [[تاریخی]] و [[مناقب]] [[القاب]] فراوانی برای [[امام رضا]]{{ع}} نقل شده است که از آن جمله القاب [[صابر]]، [[رضی]]، وفی، [[زکی]] و ولی هستند<ref>ابن صباغ، فصول المهمه، ص۲۴۴.</ref>. و از ریشه برخی از آنها گزارش‌هایی وجود دارد؛ برای نمونه، [[امام کاظم]]{{ع}} آن حضرت را «[[عالم آل محمد]]»<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۷۳.</ref> یا «[[غوث]] [[الله]]» خوانده است<ref>طبرسی، اعلام الوری، ص۳۱۷.</ref>. بر اساس روایاتی که کمتر از سوی محدثان بزرگ شیعه نقل شده‌اند؛ ولی [[شیخ صدوق]] آنها را در سه کتاب مهم خود ذکر کرده است، از حضور آن [[امام]] در [[خراسان]] و [[دفن]] او در خراسان، از سوی [[نبی اکرم]]{{صل}}، [[امام علی]]{{ع}} و [[امام صادق]]{{ع}} خبر داده شده و در ضمن این [[اخبار]]، القابی برای آن حضرت بیان شده است<ref>صدوق، امالی، ص۱۸۱؛ همو، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۱۸۹؛ همو، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۸۳.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]]، ص۷۰.</ref>
 
== همسران ==
{{اصلی|حضرت خیزران}}
درباره [[همسر]] آن حضرت باید گفت، ایشان اُم ولد بوده و «[[سبیکه نوبیه]]» نام داشت. گفته شده است که وی از [[خاندان]] [[ماریه قبطیه]]، یعنی مادر [[ابراهیم]]، فرزند [[رسول اکرم]]{{صل}} بوده است<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۴۱۳.</ref>. همچنین از اُم حبیبه، دختر [[مأمون عباسی]] نیز به عنوان دیگر همسر آن امام یاد شده است<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۴۲۲.</ref> که [[مأمون]] با [[انگیزه]] [[سیاسی]] وی را به [[تزویج]] امام در آورد، چنان که بعدها دختر دیگرش اُم فضل را به [[عقد]] [[امام جواد]]{{ع}} در آورد»<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۳۶۷.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]]، ص۷۲.</ref>
 
== فرزندان ==
{{اصلی|فرزندان امام رضا}}
درباره [[فرزندان امام رضا]]{{ع}} با آنکه در برخی منابع اسامی متعددی ذکر شده است و برای نمونه، [[سبط ابن جوزی]] (م ۶۵۴ق)، فرزندانی با نام‌های محمد، حسن، جعفر، ابراهیم و [[عایشه]] برای آن امام ذکر کرده است<ref>سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۴۰.</ref>، اما [[شیخ مفید]] (م ۴۱۳ق) [[معتقد]] است [[امام رضا]]{{ع}} [[فرزندی]] جز امام جواد{{ع}} نداشته است<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۶۳.</ref>. موضوعی که در [[روایات]] بسیار و از سوی امام جواد{{ع}} نیز بر آنها تأکید شده است<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۴.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]]، ص۷۲.</ref>


== سرگذشت تاریخی ==
== سرگذشت تاریخی ==
{{اصلی|سرگذشت زندگی امام رضا}}
امام رضا {{ع}} ۳۵ سال از عمر شریف خود را همراه پدر بود و پس از [[شهادت]] [[پدر]] به [[امامت]] رسید<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۹؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۷۶.</ref> و [[امامت]] ایشان ۲۰ سال طول کشید<ref>مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ص۲۴۶.</ref>.
امام رضا {{ع}} ۳۵ سال از عمر شریف خود را همراه پدر بود و پس از [[شهادت]] [[پدر]] به [[امامت]] رسید<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۹؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۷۶.</ref> و [[امامت]] ایشان ۲۰ سال طول کشید<ref>مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ص۲۴۶.</ref>.


خط ۳۶: خط ۶۴:
در این دوره [[امام]] با دقّت بر پایگاه‌های مردمی خود [[نظارت]] داشت و از دور و گاهی [[مسافرت]] به مراکز [[تشیّع]] آنان را [[هدایت]] می‌نمود؛ چنان که بر قیام‌های [[علویان]] اشراف داشت. در این دوران محمد بن ابراهیم طباطبا دست به [[قیام]] زد و در [[کوفه]] [[خطبه]] خواند و این حرکت مورد [[تأیید]] [[امام رضا]] {{ع}} بود. حضرت در زمینه [[علمی]] نیز فعالیت گسترده‌ای داشت، با [[دانشمندان]] فِرَق به [[مناظره]] [[علمی]] می‌پرداخت و [[شبهات]] را از ساحَت [[مکتب]] دفع می‌کرد<ref>پیشوایان‌، ۲۲۸.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۷؛ [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ص:۱۴۴-۱۴۶.</ref>
در این دوره [[امام]] با دقّت بر پایگاه‌های مردمی خود [[نظارت]] داشت و از دور و گاهی [[مسافرت]] به مراکز [[تشیّع]] آنان را [[هدایت]] می‌نمود؛ چنان که بر قیام‌های [[علویان]] اشراف داشت. در این دوران محمد بن ابراهیم طباطبا دست به [[قیام]] زد و در [[کوفه]] [[خطبه]] خواند و این حرکت مورد [[تأیید]] [[امام رضا]] {{ع}} بود. حضرت در زمینه [[علمی]] نیز فعالیت گسترده‌ای داشت، با [[دانشمندان]] فِرَق به [[مناظره]] [[علمی]] می‌پرداخت و [[شبهات]] را از ساحَت [[مکتب]] دفع می‌کرد<ref>پیشوایان‌، ۲۲۸.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۷؛ [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ص:۱۴۴-۱۴۶.</ref>


=== دوره بعد از [[ولایت‌عهدی]] ===  
=== دوره بعد از ولایت‌عهدی ===
{{اصلی|ولایتعهدی امام رضا}}
دوره دوم از سال ۲۰۱ تا ۲۰۳ ([[شهادت]] حضرت): [[مأمون]] برای [[فریب]] [[مردم]] و در [[حقیقت]] نظارت بیش‌تر بر [[امام]] {{ع}}، ایشان را به پایتخت خویش آورد و واداشت تا [[منصب]] [[ولایت‌عهدی]] را بپذیرد<ref>مقاتل الطالبیین‌، ۵۶۳.</ref>.  
دوره دوم از سال ۲۰۱ تا ۲۰۳ ([[شهادت]] حضرت): [[مأمون]] برای [[فریب]] [[مردم]] و در [[حقیقت]] نظارت بیش‌تر بر [[امام]] {{ع}}، ایشان را به پایتخت خویش آورد و واداشت تا [[منصب]] [[ولایت‌عهدی]] را بپذیرد<ref>مقاتل الطالبیین‌، ۵۶۳.</ref>.  


خط ۶۶: خط ۹۵:
# صحاف می‌گوید: "من و [[هشام بن حکم]] و [[علی بن یقطین]] در [[بغداد]] بودیم، [[علی بن یقطین]] گفت: خدمت [[موسی بن جعفر]] {{ع}} نشسته بودم که پسرش [[علی]] وارد شد، [[امام]] فرمود:"ای [[علی بن یقطین]] همین [[علی]] سرور اولاد من است، همانا من [[کنیه]] خودم را که [[ابوالحسن]] است به او بخشیده‌ام. هشام دست خود را به پیشانیش زد و گفت: وای بر تو چه گفتی؟ ابن یقطین گفت: به [[خدا]] همین طور که گفتم از او شنیدم. هشام گفت: با این سخن به تو خبر داده که امر [[امامت]] پس از وی به او متعلق است"<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيَّ بْنَ يَقْطِينٍ هَذَا عَلِيٌّ سَيِّدُ وُلْدِي أَمَا إِنِّي قَدْ نَحَلْتُهُ كُنْيَتِي}}؛ الکافی، ج ۱، ص ۳۱۱، باب الإشارة و النص علی أبی الحسن الرضا {{ع}} و کفایة الاثر، ص ۲۷۱ و عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج ۱، ص ۲۱.</ref>.  
# صحاف می‌گوید: "من و [[هشام بن حکم]] و [[علی بن یقطین]] در [[بغداد]] بودیم، [[علی بن یقطین]] گفت: خدمت [[موسی بن جعفر]] {{ع}} نشسته بودم که پسرش [[علی]] وارد شد، [[امام]] فرمود:"ای [[علی بن یقطین]] همین [[علی]] سرور اولاد من است، همانا من [[کنیه]] خودم را که [[ابوالحسن]] است به او بخشیده‌ام. هشام دست خود را به پیشانیش زد و گفت: وای بر تو چه گفتی؟ ابن یقطین گفت: به [[خدا]] همین طور که گفتم از او شنیدم. هشام گفت: با این سخن به تو خبر داده که امر [[امامت]] پس از وی به او متعلق است"<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيَّ بْنَ يَقْطِينٍ هَذَا عَلِيٌّ سَيِّدُ وُلْدِي أَمَا إِنِّي قَدْ نَحَلْتُهُ كُنْيَتِي}}؛ الکافی، ج ۱، ص ۳۱۱، باب الإشارة و النص علی أبی الحسن الرضا {{ع}} و کفایة الاثر، ص ۲۷۱ و عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج ۱، ص ۲۱.</ref>.  
# [[داوود رقی]] نقل می‌کند: به [[موسی بن جعفر]] {{ع}} عرض کردم: قربانت گردم، من پیر شده‌ام، مرا از [[دوزخ]] رهائی بخش (امامم را به من بنما) حضرت با دست به پسرش [[ابوالحسن]] {{ع}} اشاره نمود و فرمود: این پس از من [[صاحب]] شماست<ref>{{متن حدیث|هذا صاحبکم من بعدی}}؛ الکافی، ج ۱، ص ۳۱۲.</ref>.
# [[داوود رقی]] نقل می‌کند: به [[موسی بن جعفر]] {{ع}} عرض کردم: قربانت گردم، من پیر شده‌ام، مرا از [[دوزخ]] رهائی بخش (امامم را به من بنما) حضرت با دست به پسرش [[ابوالحسن]] {{ع}} اشاره نمود و فرمود: این پس از من [[صاحب]] شماست<ref>{{متن حدیث|هذا صاحبکم من بعدی}}؛ الکافی، ج ۱، ص ۳۱۲.</ref>.
# [[اسحاق]] بن عمار گوید: به [[موسی بن جعفر]] {{ع}} عرض کردم: مرا به کسی که دینم را از او به‌دست آورم رهنمائی فرما، فرمود: "همین پسرم علی است، همانا پدرم دست مرا گرفت و به‌سوی قبر رسول خدا {{صل}} برد و فرمود: پسر عزیزم: خدای عزوجل فرمود: همانا من در زمین خلیفه گذارم و چون خدا چیزی فرماید بآن وفا کند. پس هیچ‌گاه روی زمین خالی از خلیفه و حجت نباشد<ref>{{متن حدیث|هَذَا ابْنِي عَلِيٌّ إِنَّ أَبِي أَخَذَ بِيَدِي فَأَدْخَلَنِي إِلَى قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ يَا بُنَيَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً}} وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا قَالَ قَوْلًا وَفَى بِهِ}}؛ کافی، ج ۱، ص ۳۱۲.</ref>.<ref>[[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، جلد ۲ ص ۶۷-۷۰؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۶.</ref>
# [[اسحاق بن عمار]] گوید: به [[موسی بن جعفر]] {{ع}} عرض کردم: مرا به کسی که دینم را از او به‌دست آورم رهنمائی فرما، فرمود: "همین پسرم علی است، همانا پدرم دست مرا گرفت و به‌سوی قبر رسول خدا {{صل}} برد و فرمود: پسر عزیزم: خدای عزوجل فرمود: همانا من در زمین خلیفه گذارم و چون خدا چیزی فرماید بآن وفا کند. پس هیچ‌گاه روی زمین خالی از خلیفه و حجت نباشد<ref>{{متن حدیث|هَذَا ابْنِي عَلِيٌّ إِنَّ أَبِي أَخَذَ بِيَدِي فَأَدْخَلَنِي إِلَى قَبْرِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ يَا بُنَيَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً}} وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا قَالَ قَوْلًا وَفَى بِهِ}}؛ کافی، ج ۱، ص ۳۱۲.</ref>.<ref>[[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، جلد ۲ ص ۶۷-۷۰؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۶.</ref>


=== افضلیت امام رضا {{ع}} ===
=== افضلیت امام رضا {{ع}} ===
{{اصلی|افضلیت امام رضا}}
[[برتری]] و تقدم [[علی بن موسی]] {{ع}} بر دیگران در کمالاتی که لازمه [[مقام امامت]] است مستند به سخنان [[موسی بن جعفر]] {{ع}} و اعتراف دیگران است.  
[[برتری]] و تقدم [[علی بن موسی]] {{ع}} بر دیگران در کمالاتی که لازمه [[مقام امامت]] است مستند به سخنان [[موسی بن جعفر]] {{ع}} و اعتراف دیگران است.  
# [[یزید]] بن سلیط زیدی می‌گوید: [[حضرت]] [[موسی بن جعفر]] {{ع}} فرمود: من در این سال وفات خواهم کرد و پسرم "علی" همنام علی بن ابی طالب {{ع}} و همنام علی بن الحسین {{عم}} و دارای فهم، علم و شکوه و هیبت امیرالمؤمنین {{ع}} است و تا چهار سال بعد از هارون، اجازه سخن گفتن ندارد ولی وقتی آن چهار سال گذشت، درباره هر چه می‌خواهی از او سؤال کن که به خواست خدا به تو پاسخ خواهد داد<ref>{{متن حدیث|إِنِّي‏ أُوخَذُ فِي هَذِهِ السَّنَةِ وَ عَلِيٌّ ابْنِي سَمِيُّ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{ع}} وَ سَمِيُّ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ {{ع}} أُعْطِيَ فَهْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَهُ وَ نَصْرَهُ وَ رِدَاءَهُ وَ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَتَكَلَّمَ إِلَّا بَعْدَ هَارُونَ بِأَرْبَعِ سِنِينَ فَإِذَا مَضَتْ أَرْبَعُ سِنِينَ فَاسْأَلْهُ عَمَّا شِئْتَ يُجِيبُكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى}}؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج ۱، ص ۲۴ و الإمامة و التبصرة من الحیرة، ص ۷۷ و کافی، ج ۱، ص ۳۱۳.</ref>.
# [[یزید]] بن سلیط زیدی می‌گوید: [[حضرت]] [[موسی بن جعفر]] {{ع}} فرمود: من در این سال وفات خواهم کرد و پسرم "علی" همنام علی بن ابی طالب {{ع}} و همنام علی بن الحسین {{عم}} و دارای فهم، علم و شکوه و هیبت امیرالمؤمنین {{ع}} است و تا چهار سال بعد از هارون، اجازه سخن گفتن ندارد ولی وقتی آن چهار سال گذشت، درباره هر چه می‌خواهی از او سؤال کن که به خواست خدا به تو پاسخ خواهد داد<ref>{{متن حدیث|إِنِّي‏ أُوخَذُ فِي هَذِهِ السَّنَةِ وَ عَلِيٌّ ابْنِي سَمِيُّ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ {{ع}} وَ سَمِيُّ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ {{ع}} أُعْطِيَ فَهْمَ الْأَوَّلِ وَ عِلْمَهُ وَ نَصْرَهُ وَ رِدَاءَهُ وَ لَيْسَ لَهُ أَنْ يَتَكَلَّمَ إِلَّا بَعْدَ هَارُونَ بِأَرْبَعِ سِنِينَ فَإِذَا مَضَتْ أَرْبَعُ سِنِينَ فَاسْأَلْهُ عَمَّا شِئْتَ يُجِيبُكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى}}؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج ۱، ص ۲۴ و الإمامة و التبصرة من الحیرة، ص ۷۷ و کافی، ج ۱، ص ۳۱۳.</ref>.
خط ۷۴: خط ۱۰۴:


== فضایل و مناقب ==
== فضایل و مناقب ==
{{اصلی|فضائل امام رضا}}
[[امام رضا]] {{ع}} در شمار کسانی است که [[خداوند]] در [[آیه تطهیر]] فرموده است آنان را از هر [[عیب]] و نقصی پیراسته‌ام. از این رو، او نیز همانند دیگر [[امامان]] {{عم}} سرشتی قدسی و منزه داشت و از [[رذیلت‌های اخلاقی]] دور بود. مشهور است که برجستگی‌های [[اخلاقی]] آن [[امام همام]] {{ع}} عبارت بوده‌اند از:
[[امام رضا]] {{ع}} در شمار کسانی است که [[خداوند]] در [[آیه تطهیر]] فرموده است آنان را از هر [[عیب]] و نقصی پیراسته‌ام. از این رو، او نیز همانند دیگر [[امامان]] {{عم}} سرشتی قدسی و منزه داشت و از [[رذیلت‌های اخلاقی]] دور بود. مشهور است که برجستگی‌های [[اخلاقی]] آن [[امام همام]] {{ع}} عبارت بوده‌اند از:
# '''[[زهد]] و [[بندگی]]:''' [[علی بن موسی]] {{ع}} در بی رغبتی به [[دنیا]] و [[بندگی خدا]]، جهد فراوان داشت. در پیش چشم [[مردم]]، آراسته بود و در خلوت، ساده زیست و [[زاهد]]. زبان مبارکش همواره به [[تلاوت قرآن]] بود و [[روزه]] بسیار می‌گرفت و عبادتی فراوان داشت<ref>عیون اخبار الرضا، ۲/ ۱۷۶، ۱۷۸ و ۱۸۳.</ref>.
# '''[[زهد]] و [[بندگی]]:''' [[علی بن موسی]] {{ع}} در بی رغبتی به [[دنیا]] و [[بندگی خدا]]، جهد فراوان داشت. در پیش چشم [[مردم]]، آراسته بود و در خلوت، ساده زیست و [[زاهد]]. زبان مبارکش همواره به [[تلاوت قرآن]] بود و [[روزه]] بسیار می‌گرفت و عبادتی فراوان داشت<ref>عیون اخبار الرضا، ۲/ ۱۷۶، ۱۷۸ و ۱۸۳.</ref>.
خط ۱۸۳: خط ۲۱۴:


== شهادت و محل دفن ==
== شهادت و محل دفن ==
{{اصلی|شهادت امام رضا}}
[[مأمون]] که با ولایت‌عهدی امام رضا {{ع}} کار را بر خویش سخت کرده و به اهداف خویش نیز نرسیده بود، تصمیم بر [[قتل]] [[امام رضا]] {{ع}} گرفت و در آخر ماه صَفر سال ۲۰۳ ه. آن امام همام را در پنجاه و پنج سالگی به [[شهادت]] رساند<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا {{ع}}، ج۲، ص۴۰۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۸۶؛ مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ص۲۴۷.</ref>. [[مرقد مطهر]] [[امام رضا]] {{ع}} در طوس در قریه‌ای به نام سناباد از نوقان<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۸۳؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۸۶.</ref> در مکانی معروف به [[مشهد]] است که در آن [[زمان]] جزء [[زمین]] حمید (بن قحطبه) بوده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۸۳.</ref>.<ref>تاریخ التمدن الاسلامی‌، ۴/ ۱۶۹؛ امام رضا، ۴۰۲.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۸؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۹؛ [[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۲۷۶.</ref>
[[مأمون]] که با ولایت‌عهدی امام رضا {{ع}} کار را بر خویش سخت کرده و به اهداف خویش نیز نرسیده بود، تصمیم بر [[قتل]] [[امام رضا]] {{ع}} گرفت و در آخر ماه صَفر سال ۲۰۳ ه. آن امام همام را در پنجاه و پنج سالگی به [[شهادت]] رساند<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا {{ع}}، ج۲، ص۴۰۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۸۶؛ مفید، محمد بن محمد، ارشاد، ص۲۴۷.</ref>. [[مرقد مطهر]] [[امام رضا]] {{ع}} در طوس در قریه‌ای به نام سناباد از نوقان<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۸۳؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۸۶.</ref> در مکانی معروف به [[مشهد]] است که در آن [[زمان]] جزء [[زمین]] حمید (بن قحطبه) بوده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۶، ص۸۳.</ref>.<ref>تاریخ التمدن الاسلامی‌، ۴/ ۱۶۹؛ امام رضا، ۴۰۲.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۱۸؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۹؛ [[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۲۷۶.</ref>
==[[امام رضا]]==
===ولادت امام رضا===
در مورد [[زمان]] ولادت [[امام]]{{ع}} در [[مدینه]]، [[اختلاف]] قابل توجهی در بین [[اخبار]] وجود دارد و در قالب هشت دیدگاه قابل ارائه است؛ در این میان سال‌های ۱۴۳ق<ref>شبلنجی، نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، ص۱۵۲.</ref>، ۱۵۰ق<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۴۴۴.</ref>، ۱۵۲ق<ref>مستوفی، تاریخ گزیده، ص۲۰۵.</ref>، ۱۵۶ق<ref>دلائل الامامه، ص۳۴۷.</ref> و ۱۵۸ق<ref>خواند میر، تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۸۲.</ref>، [[ضعیف]] و غیرقابل استناد می‌نماید؛ بنابراین به سه دیدگاه دیگر اشاره می‌شود.
دیدگاه نخست: مطابق [[روایت]] [[شیخ کلینی]] (م ۳۲۹ق) آن [[حضرت]] در سال ۱۴۸ [[تولد]] یافت<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۴۰۲؛ مفید، ارشاد، ج۲، ص۵۹۱.</ref>. پس از او [[شیخ مفید]] (م۴۱۳ق)<ref>مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۴۷.</ref>، [[شیخ طوسی]] (م ۴۶۳ق)<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۸۳.</ref>، [[طبرسی]] (م۵۴۸ق)<ref>طبرسی، اعلام الوری، ج۲، ص۴۰.</ref> و [[اربلی]](م۶۹۲ق)<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۶۷.</ref> نیز همین نظر را داده‌اند. [[مشاهده]] خواهد شد که هیچ یک از اقوال توان [[مقاومت]] در برابر این دیدگاه را ندارد. دیدگاه دوم. در برخی منابع از جمله بعضی اخبار کتاب [[عیون اخبار الرضا]]{{ع}}، زمان میلاد آن حضرت، از [[سال ۱۵۳ ق]] یاد شده است. [[مسعودی]] (م ۳۴۶ق)، [[مورخ]] مشهور این دوره نیز همین نظر را دارد و بعدها نیز [[ابن شهر آشوب]] همین نظر را ذکر کرده است. مسئله حائز اهمیت آن است که هیچ یک از [[راویان]] خبر کتاب عیون اخبار الرضا{{ع}} جز [[حسن بن علی بن زکریا]] شناخته شده نیستند که او نیز از سوی [[رجالیان]] فردی بسیار ضعیف خوانده شده است. از شواهدی که سبب [[ضعف]] این خبر می‌شود آن است که بیان [[شیخ صدوق]] (م ۳۸۱ق) در کتاب [[علل الشرایع]] نیز مؤید میلاد آن حضرت در [[سال ۱۴۸ق]] است.
باید توجه داشت که کتاب علل الشرایع با توجه به عبارت {{عربی|و قد اخرجت في ذلك خبرا مسندا في كتاب عيون اخبار الرضا{{ع}}}} پس از کتاب عیون اخبار الرضا{{ع}} نگاشته شده است؛ و از این رو به نحوی نظر تکمیلی و نهایی شیخ صدوق محسوب می‌شود. دیدگاه سوم متعلق به دو تن از [[فرقه]] نگاران مشهور یعنی [[نوبختی]]<ref>نوبختی، فرق الشیعه، ص۷۱.</ref> (م اوائل ق۴) و [[اشعری]] (م ۲۹۹ یا ۳۰۱ق)<ref>اشعری، المقالات و الفرق، ص۹۴.</ref> است که روایتی متفاوت ارائه داده و با ۵۵ سال دانستن [[عمر شریف]] آن [[حضرت]]، [[زمان]] [[تولد]] ایشان را [[سال ۱۵۱ ق]] دانسته‌اند. موضوعی که با [[احتساب]] زمان تعیین شده آنان برای [[شهادت]] - که در [[سال ۲۰۳ ق]] دانسته‌اند- قابل تطبیق نیست؛ و در این [[صورت امام]] باید ۵۲ سال [[عمر]] کرده باشد.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]] ص ۶۷.</ref>
===تبار‌شناسی===
به ندرت می‌توان گزارشی متقن و قابل [[اعتماد]] درباره [[مادر امام رضا]]{{ع}} در منابع متقدم [[مشاهده]] نمود و از این رو، [[روایات]] حتی درباره اسم و [[لقب]] وی نیز [[اختلاف]] جدی دارند. [[شیخ کلینی]] او را «[[ام البنین]]» خوانده<ref>کلینی، کافی، ج۱، ص۴۸۶.</ref> و پس از آن نیز دیگر منابع بدین [[کنیه]] اشاره کرده‌اند. [[شیخ صدوق]] با اشاره به همین کنیه، از نام‌هایی چون «[[نجمه]]» «[[تکتم]]» و «[[سکن]] نوبیه» یاد کرده است<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۵؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۳۲؛ اعلام الوری، ص۳۱۳.</ref>. مطابق برخی روایات [[حمیده]] مصفا، [[مادر امام کاظم]]{{ع}}، وی را که کنیزی غیرعرب و [[رشد]] یافته در میان [[اعراب]]<ref>آن حضرت جاریه مولده خوانده شده‌اند که به معنی متولد شده در میان اعراب و بزرگ، شده همراه آنان است (فراهیدی، کتاب العین، ج۸، ص۷۱). گفتنی است این ویژگی نشان از والا بودن جایگاه ایشان دارد و باید دانست که مادر برخی از خلفای عباسی چون هارون نیز جاریه مولده بوده‌اند (بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۰۲؛ ج۱۴، ص۱۷).</ref> و از شرایط [[تربیتی]] و [[انسانی]] والایی برخوردار بوده است، خریداری نمود و به [[امام کاظم]]{{ع}} بخشید. مطابق نقل دیگر، امام کاظم{{ع}} این [[کنیز]] را خریداری نموده است<ref>کلینی، کافی، ج۱، ص۴۸۶؛ مفید، ارشاد، ج۲، ص۲۵۴.</ref>. در حاشیه برخی روایات به [[فضائل]] مادر امام رضا{{ع}} و علاقه ایشان به [[بندگی]] و [[عبادت]] [[خداوند]] اشاره شده است و گفته می‌شود که [[امام کاظم]]{{ع}} در ابتدا وی را «[[تکتم]]» خوانده و پس از [[تولد]] [[امام رضا]]{{ع}} وی را «[[طاهره]]» صدا می‌زد<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۴-۱۵.</ref>.
در مورد [[برادران]] و [[خواهران امام رضا]]{{عم}} اطلاعات کامل و منسجمی در دست نیست و از این جهت در منابع و کتب تراجم درباره تعداد و اسامی [[فرزندان امام کاظم]]{{ع}} [[اختلاف]] فراوانی وجود دارد و شمار آنها بین سی تا شصت فرزند تعیین شده است<ref>برای اطلاع بیشتر در این باره، ر.ک: خامه یار، فرزندان امام کاظم{{ع}}، ص۱۵۸-۱۹۲.</ref>. در یکی از بررسی‌های انجام شده در این باره آمده است که سر منشأ و مصدر منابع، برای ذکر فرزندان امام کاظم{{ع}}، دو کتاب [[تاریخ اهل بیت]]{{عم}} - با اضافات ابن خشاب - و کتاب [[ارشاد]] برای خواهران امام رضا{{ع}} و کتاب [[یعقوبی]] برای برادران ایشان بوده است<ref>هاشمی، بررسی تاریخی و آماری فرزندان امام کاظم{{ع}}، ص۱۹۳-۲۳۷.</ref>.
از نام‌آورترین [[برادران امام رضا]]{{ع}} مطابق شرح حال ارائه شده در منابع می‌توان از [[ابراهیم]]، احمد، اسماعیل، جعفر، حسن، [[حمزه]] و زید و از میان [[خواهران]] از [[فاطمه]] کبری<ref>حضرت معصومه{{س}} در سال ۲۰۱ ق به سوی مرو حرکت کرد اما در میان راه رحلت فرمود و در قم دفن شد. روایات متعددی در فضیلت زیارت ایشان از ائمه{{عم}} نقل شده است (قمی، تاریخ قم، ص۳۰۸).</ref> - ملقب به [[معصومه]] - و [[آمنه]] نام برد.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]] ص ۶۸.</ref>
===[[کنیه]] و [[القاب]]===
«[[ابوعلی]]» و «ابومحمد» از مهم‌ترین کنیه‌های امام رضا{{ع}} هستند<ref>ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ج۴، ص۳۶۶.</ref>. با این حال، براساس روایتی، امام کاظم{{ع}} ایشان را با کنیه خود، یعنی «[[ابوالحسن]]» صدا می‌زده است<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۳.</ref> و این [[اقدام]] را به خاطر علاقه بسیار خود به امام رضا{{ع}} می‌دانست<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۹.</ref>. گفتنی است که به دلیل اشتراک این کنیه برای چند تن از [[معصومان]]{{عم}}، آن [[امام]] به «[[ابوالحسن ثانی]]» معروف شد<ref>طوسی، رجال، ص۳۳۹.</ref>.
مشهورترین [[لقب]] آن [[حضرت]]، «[[رضا]]» است؛ لقبی که [[امامان]] بعدی [[شیعه]]، یعنی [[امام جواد]]، [[امام هادی]]{{عم}} و [[امام حسن عسکری]]{{ع}} نیز با انتساب بدان [[شهرت]] یافتند و «[[ابن الرضا]]» خوانده شدند<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۸۱، ۳۰۱ و ۳۲۱.</ref>. شرایط ویژه [[امام رضا]]{{ع}} و حضور ایشان در بالاترین [[منصب]] [[حکومتی]]، سبب شد تا آوازه نام آن [[حضرت]] در سراسر مناطق [[اسلامی]] و در میان همه [[مسلمانان]] طنین انداز شود، و به دنبال آن [[فرزندان]] آن حضرت نیز گاه با انتساب به ایشان شناخته شوند.
در نخستین باب کتاب [[عیون اخبار الرضا]]، دو [[روایت]]، دلیل ملقب شدن [[امام هشتم]]{{ع}} به [[لقب]] «[[رضا]]» را بیان کرده است. بر اساس خبر نخست، [[احمد بن ابی نصر بزنطی]] (م ۲۲۱ق) از [[امام جواد]]{{ع}} درباره پیشینه این لقب پرسید و تأکید کرد که [[مخالفان]] شما آن را لقبی از سوی [[مأمون]] برای [[امام]]{{ع}} پس از [[انتخاب]] حضرت به [[ولایت‌عهدی]] می‌دانند. امام جواد{{ع}} در پاسخ، این دسته را [[دروغ‌گو]] خواند و منشأ اصلی ملقب شدن پدرشان به این لقب را «مورد [[رضایت]] بودن ایشان نزد [[خداوند]]، [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}}» دانستند. [[بزنطی]] پرسشی دیگر در این باره مطرح کرد و گفت این ویژگی از آن دیگر [[امامان]] نیز بوده است؛ اما آنان به این لقب شناخته نشدند. حضرت در پاسخ تأکید کردند: «خصوصیت پدرم آن بود که مخالفان وی نیز همچون موافقان و [[دوستان]] وی به او [[راضی]] شدند»<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۹.</ref>.
در خبر دوم نیز [[سلیمان بن حفص مروزی]] می‌گوید: [[امام کاظم]]{{ع}} فرزندش را «رضا» نامید و هرگاه می‌خواستند از وی یاد کنند یا او را صدا زنند، از این لقب استفاده می‌کردند<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۰.</ref>.
با آنکه خبر نخست از جهت سندی و متنی دارای قوت است<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۱۹-۲۱.</ref>، اما بررسی‌ها نشان می‌دهند که امام کاظم{{ع}} فرزند خویش را بیشتر با نام «علی» خوانده‌اند و [[راوی]] خبر دوم نیز از سوی [[شیخ طوسی]]<ref>طوسی، الفهرست، ص۱۲۱.</ref>، [[نجاشی]]<ref>طوسی، رجال، ص۱۷۵.</ref> و [[ابن غضائری]]<ref>طوسی، رجال، ص۵۹.</ref> «[[ضعیف]]»، «[[فاسد]] الروایه»، «[[فاسد المذهب]]» و «غالی» خوانده شده است<ref>شیخ صدوق نیز در کتاب علل الشرایع بابی را با عنوان علت نام‌گذاری آن امام به رضا{{ع}} آورده است و تنها روایت نخست را ذکر می‌کند (صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۲۳۶).</ref>. در مقابل [[روایت]] نخست، برخی معتقدند [[مأمون]] پس از آنکه [[امام]]{{ع}} را به [[منصب]] [[ولایت‌عهدی]] در آورد، ایشان را «[[رضا]]» خواند<ref>صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۶۹.</ref>. این خبر از سوی [[یعقوبی]]<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۴۸.</ref>، [[طبری]]<ref>طبری، تاریخ طبری، ج۷، ص۱۲۹.</ref> و [[مسعودی]]<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۴۴۱.</ref>، سه تن از [[مورخان]] مهم [[مسلمان]]، نقل شده است. بررسی شواهد [[اجازه]] رد این قول را نیز نمی‌دهد؛ اما [[اثبات]] نمی‌کند که نخستین بار این [[لقب]] را مأمون برای امام [[علی بن موسی]]{{ع}} به کار برده است.
البته این لقب، [[تاریخ]] پژوهان را متوجه [[شعار]] {{متن حدیث|الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ}} می‌کند؛ شعاری که از [[سال ۷۶ق]]، از سوی مهم‌ترین [[رهبران]] [[قیام]] کننده علیه [[حکومت اموی]] به کار گرفته شد و بعدها نیز [[عباسیان]] با [[سوء]] استفاده از آن به برخی اهداف [[سیاسی]] خود دست یافتند<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶، ص۷۹.</ref>. این شعار در سراسر سرزمین‌های [[خلافت اسلامی]] به ویژه در منطقه [[خراسان]]، شعاری آشنا و پیامی عدالت‌خواهانه و دادگرانه محسوب می‌شد؛ و مأمون می‌توانست با خواندن امام{{ع}} با این لقب، این گونه نشان دهد که اکنون [[وعده]] عباسیان تحقق یافته و {{متن حدیث|الرِّضَا مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ}} بر [[کرسی خلافت]] خواهد نشست؛ از این رو با دستور وی برای مدتی این لقب بر سکه‌ها نیز ضرب شد<ref>طبری، تاریخ، ج۴، ص۲۰۳.</ref>.
در کتاب‌های [[تاریخی]] و [[مناقب]] [[القاب]] فراوانی برای [[امام رضا]]{{ع}} نقل شده است که از آن جمله القاب [[صابر]]، [[رضی]]، وفی، [[زکی]] و ولی هستند<ref>ابن صباغ، فصول المهمه، ص۲۴۴.</ref>. و از ریشه برخی از آنها گزارش‌هایی وجود دارد؛ برای نمونه، [[امام کاظم]]{{ع}} آن [[حضرت]] را «[[عالم آل محمد]]»<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۲۷۳.</ref> یا «[[غوث]] [[الله]]» خوانده است<ref>طبرسی، اعلام الوری، ص۳۱۷.</ref>. بر اساس روایاتی که کمتر از سوی [[محدثان بزرگ شیعه]] نقل شده‌اند؛ ولی [[شیخ صدوق]] آنها را در سه کتاب مهم خود ذکر کرده است، از حضور آن [[امام]] در [[خراسان]] و [[دفن]] او در خراسان، از سوی [[نبی اکرم]]{{صل}}، [[امام علی]]{{ع}} و [[امام صادق]]{{ع}} خبر داده شده و در ضمن این [[اخبار]]، القابی برای آن [[حضرت]] بیان شده است<ref>صدوق، امالی، ص۱۸۱؛ همو، عیون اخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۱۸۹؛ همو، کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۸۳.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]] ص ۷۰.</ref>
===[[همسران]]===
درباره [[همسر]] آن حضرت باید گفت، ایشان اُم ولد بوده و «[[سبیکه نوبیه]]» نام داشت. گفته شده است که وی از [[خاندان]] [[ماریه قبطیه]]، یعنی [[مادر]] [[ابراهیم]]، [[فرزند رسول اکرم]]{{صل}} بوده است<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۴۱۳.</ref>. همچنین از اُم حبیبه، دختر [[مأمون عباسی]] نیز به عنوان دیگر همسر آن امام یاد شده است<ref>مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۴۲۲.</ref>؛ که [[مأمون]] با [[انگیزه]] [[سیاسی]] وی را به [[تزویج]] امام در آورد، چنان که بعدها دختر دیگرش اُم فضل را به [[عقد]] [[امام جواد]]{{ع}} در آورد»<ref>ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۳۶۷.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]] ص ۷۲.</ref>
===[[فرزندان]]===
درباره [[فرزندان امام رضا]]{{ع}} با آنکه در برخی منابع اسامی متعددی ذکر شده است و برای نمونه، [[سبط ابن جوزی]] (م ۶۵۴ق)، فرزندانی با نام‌های محمد، حسن، جعفر، ابراهیم و [[عایشه]] برای آن امام ذکر کرده است<ref>سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۳۴۰.</ref>، اما [[شیخ مفید]] (م ۴۱۳ق) [[معتقد]] است [[امام رضا]]{{ع}} [[فرزندی]] جز امام جواد{{ع}} نداشته است<ref>مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۶۳.</ref>. موضوعی که در [[روایات]] بسیار و از سوی امام جواد{{ع}} نیز بر آنها تأکید شده است<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۴.</ref>.<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش دوم ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش دوم ج۲]] ص ۷۲.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[پژوهشکده تحقیقات اسلامی]]، [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، '''فرهنگ شیعه''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
# [[پرونده:13681040.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه دینی''']]
# [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']]
# [[پرونده:4670311.jpg|22px]] [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|'''امام‌شناسی ۵''']]
۱۱۷٬۲۲۱

ویرایش