عصمت حضرت ابراهیم: تفاوت میان نسخه‌ها

برخی بر اساس مبانی نقلی شبهه‌ای را در مورد عصمت حضرت ابراهیم{{ع}} به مطرح کرده‌اند که [[خداوند]] می‌فرماید:

آنها می‌گویند: چرا ابراهیم{{ع}} به او [[وعده]] [[استغفار]] داد، با این که می‌دانیم [[آزر]]، هرگز [[ایمان]] نیاورد و استغفار برای [[مشرکان]]، طبق صریح [[آیه]] ۱۱۳ [[سوره توبه]] ممنوع است. مگر آزر [[مشرک]] نبود؟ اگر این کار ممنوع است، چرا این [[پیامبر]] بزرگ [[خدا]] انجام داد؟ ابراهیم{{ع}} به عمویش آزر وعده استغفار داد و طبق ظاهر آیه ۱۱۳ سوره توبه و [[آیات]] دیگر [[قرآن مجید]] به این وعده [[وفا]] کرد؛ با اینکه او هرگز ایمان نیاورد و در صف مشرکان و [[بت پرستان]] بود و استغفار برای چنین کسانی ممنوع است، بنابراین ابراهیم{{ع}} در اینجا دچار [[اشتباه]] شده است و این موضوع با [[عصمت]] ایشان ناسازگار است.

 

'''پاسخ دوم: عدم تناسب دو صفت دل‌سوز و بردبار با [[خطا]]''': در فراز پایانی آیه، حضرت با دو صفت {{متن قرآن|لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.</ref> یعنی [[دل]] سوز و بردبار [[ستایش]] شده است. در وجه تناسب این دو صفت با کار حضرت، می‌توان گفت کسی که دارای این صفات باشد، میل شدید [[باطنی]] او این است که برای پدرش طلب آمرزش کند و او را از [[عذاب الهی]] برهاند؛ اما چون خداوند او را از این کار بازداشت، او نیز این کار را رها کرد. این ستایش، با [[گناه]] و خطا تناسبی ندارد»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۹.</ref>.

[[آیه]] نخست با تعبیری رسا و [[قاطع]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[مؤمنان]] را از [[استغفار]] برای [[مشرکان]] [[نهی]] می‌کند و می‌گوید: «شایسته نیست که [[پیغمبر]] و افراد با [[ایمان]] برای مشرکان [[طلب آمرزش]] کنند» سپس برای تأکید و تعمیم اضافه می‌کند: «حتی اگر از نزدیکانشان باشند». بعدا دلیل این موضوع را ضمن جمله‌ای چنین توضیح می‌دهد: «بعد از آنکه برای [[مسلمانان]] روشن شد که مشرکان [[اهل]] دوزخ‌اند، طلب آمرزش برای آنها معنا ندارد»؛ این کاری [[بیهوده]] و آرزویی نابه جا است؛ چراکه [[مشرک]] به هیچ وجه قابل [[آمرزش]] نیست و آنان که راه [[شرک]] را پوییده‌اند، راه نجاتی ندارند. افزون بر اینکه استغفار و طلب آمرزش نوعی اظهار محبت و پیوند و علاقه با مشرکان است و این همان چیزی است که بارها [[قرآن]] از آن نهی کرده است.

 

 

 

 

دلیل دیگری که می‌توان بر این مدعا اقامه کرد، عدم [[کفر]] و [[شرک]] آبا و اجداد [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است. از آنجا که [[نبی گرامی اسلام]]{{صل}} از نسل حضرت ابراهیم{{ع}} است، با [[اثبات]] دوری اجداد ایشان از شرک و کفر، پدر ابراهیم{{ع}} شد نیز مشمول این [[حکم]] خواهد بود.

 

قاطبه علمای شیعه و برخی از علمای [[اهل سنت]] در این مورد اتفاق نظر دارند و در میان مستندات ایشان می‌توان به [[آیه]] {{متن قرآن|وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ}}<ref>«و گردش تو را در میان سجده‌گزاران (می‌بیند)» سوره شعراء، آیه ۲۱۹.</ref> اشاره کرد که طبق نظر [[مفسرین]]، صفت ساجدین، درباره اجداد [[پیامبر]]{{صل}} است<ref>. ر.ک: طبرسی، امین الاسلام فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۵۶ وی این تفسیر را به عنوان یک قول ذکر می‌کند و روایاتی را نیز در ذیل آن می‌آورد. استناد به این آیه را امام فخر رازی نیز در تفسیر خود به شیعیان نسبت داده است، ر.ک: بحار الانوار، ج۱۲، ص۴۸.</ref>. به علاوه در منابع [[اهل تسنن]] و [[شیعه]] روایتی از وجود [[مقدس]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} است که می‌فرماید: «من همواره از صلب [[پاکان]]، به رحم پاکیزگان در حال انتقالم<ref>. {{متن حدیث|لَم أَزل أَنتَقِلُ من أَصلابِ الطَّاهرين إِلى أَرحام الطَّاهِراتِ}} (سیوطی، الدر المنثور، ج۳، ص۲۹۲؛ بحار الأنوار، ج۱۵، ص۱۱۸).</ref>». این [[روایت]] در کنار [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ}}<ref>«ای مؤمنان! مشرکان پلیدند بنابراین پس از امسال نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند و اگر از ناداری بیمناکید خداوند به زودی شما را با بخشش خویش اگر بخواهد بی‌نیاز می‌گرداند که خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۲۸.</ref> رساننده مقصود است<ref>. ر.ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۲، ص۴۸.</ref>؛ زیرا اجداد [[پیامبر]]{{صل}} [[پاک]] توصیف شده‌اند، در حالی که [[خداوند]] [[مشرکین]] را [[نجس]] می‌داند. البته در نقل دیگری از این [[حدیث]] تصریح شده است که: {{متن حدیث|لَم تُدَنِسُنا الجاهِليَّة بِأرجاسِها و سَفاحُها}}<ref>. العاملی النباطی، علی بن یونس الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، ج۱، ص۳۴۱. او این حدیث را از کتابی به نام الیاقوت نوشته ابوعمر الزاهد، از علمای اهل سنت نقل می‌کند.</ref>، و از این رو خود روایت به [[تنهایی]] بر مقصود دلالت می‌کند.

 

بر اساس نقل [[علامه مجلسی]]، [[سیوطی]] نیز در این [[عقیده]] با [[امامیه]] همراه است و به جز [[دلایل]] فوق، خود نیز دلیلی بر این مدعا اقامه کرده است که با دو مقدمه آن را به [[اثبات]] می‌‌رساند. او می‌گوید: «[[احادیث]] صحیحه‌ای وجود دارد مبنی بر این که اجداد پیامبر{{صل}} در هر زمانی، از همه [[اهل]] [[زمان]] خود [[افضل]] و [[برتر]] بوده‌اند. [[روایات]] دیگری نیز داریم که می‌گویند هیچ دورانی خالی از انسان‌های [[موحد]] نبوده است و همیشه کسانی بوده‌اند که با [[فطرت]] پاک خود [[خدا]] را یافته باشند و خداوند نیز [[زمین]] را به خاطر آنها از فروپاشی [[حفظ]] کرده است». او سپس از این دو نکته نتیجه می‌گیرد که اجداد [[رسول اکرم]]{{صل}}، همگی جزو موحّدین بوده‌اند. سیوطی، در این باره، [[امام]] [[فخر رازی]] را نیز هم رأی خود می‌داند<ref>. ر.ک: بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۱۸ - ۱۲۲، پاورقی.</ref>.

 

ثانیا، بر فرض آنکه پدر مورد نظر ابراهیم در [[آیه]] پدر صلبی او باشد، و بر فرض اینکه پدر صلبی ابراهیم{{ع}} مشرک بوده باشد و طهارت مولد یا عدم آن تأثیری در موضوع مورد بحث ما نداشته باشد، از آنجا که [[سلام]]، روش و پیرامون عصمت پیامبران اولوالعزم عادت بزرگواران است، حضرت ابراهیم{{ع}} با تقدیم آن [[جهالت]] پدر را [[تلافی]] کرد؛ او که وی را به خاطر حرف حقی که زده بود، [[تهدید]] به [[رجم]] و طرد کرد، ولی وی او را [[وعده]] [[امنیت]] و [[سلامتی]] و [[احسان]] داد. این همان دستورالعملی است که [[قرآن کریم]] در آیه {{متن قرآن|وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا}}<ref>«و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.</ref>؛ و آیه ۶۳سوره [[فرقان]]{{متن قرآن|وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا}}<ref>«و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند» سوره فرقان، آیه ۶۳.</ref>؛ بیان کرده است. بنابراین [[استغفار]] او هیچ منافاتی با [[عصمت]] ایشان ندارد.»<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۲۹۳.</ref>.

حضرت ابراهیم بنا به نص یکی از آیات قرآن کریم از خدای متعال درخواست آمرزش کرده است. ظاهر این آیه دلالت بر صدور لغزش از آن حضرت دارد. آن هم لغزشی که نیازمند آمرزش و بخشش الهی است و این همان چیزی است که با عصمت ناسازگار است. قرآن می‌فرماید: {{متن قرآن|وَالَّذِي أَطْمَعُ أَن يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ}} <ref>«و همان خدایی که چشم امید دارم که روز جزا گناهم را بیامرزد.» سوره شعراء، آیه 82.</ref>.

 

 

'''پاسخ دوم: [[خطیئه]]؛ همان دروغ‌های حضرت''': منظور از خطیئه همان دروغ‌هایی است که حضرت بر زبانش جاری شده است: {{متن قرآن|إِنِّي سَقِيمٌ}}، {{متن قرآن|فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}}<ref>به نقل از: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۲، جزء ۲۴، ص۱۴۷.</ref> و.... ایراد این پاسخ در این است که با دیدگاه کلی [[عصمت پیامبران]] از [[گناهان]] سازگاری ندارد. توضیح و توجیه این موارد قبلاً در همین بخش مطرح شده است.

مرحوم [[علامه طباطبایی]] در بحث [[ادب]] پیامبران به تبیین ادب حضرت ابراهیم {{ع}} نیز پرداخته است که این بحث در معرفی [[شخصیت]] آن حضرت تأثیرگذار است. از این رو در این مجال، گزیده‌ای از آن مقال نقل می‌شود: آن حضرت در مقام ثناگویی [[پروردگار]] از جامع‌ترین ستایش‌ها بهره می‌جوید. تمام عنایت خداوند را از [[آغاز آفرینش]] خود تا زمانی که به سوی او باز می‌گردد، بیان می‌دارد. خود را بنده‌ای تمام نیاز در برابر پروردگاری کاملاً بی‌نیاز قرار می‌دهد. [[بیمار]] شدن را به خود نسبت می‌دهد و [[شفا]] را از آن او می‌داند. از او نعمت‌های [[حقیقی]] ماندگار می‌خواهد و از نعمت‌های پوشالی و فانی [[دنیوی]] [[چشم]] می‌باشد. [[شریعت]] ماندگار و پیوستن به افراد [[پرهیزکار]] و وراثت بهشت و [[عزت]] [[اخروی]] [[پایدار]] از دیگر خواسته‌های او بوده است. او [[پیامبری]] بزرگ بود که برای زنده کردن [[دین توحیدی]] به پا خاست. ندای او چنان عرصه [[گیتی]] را فراگرفت که تا عصر حاضر، همچنان در [[گوش]] [[موحدان]] [[جهان]] طنین‌افکن است<ref>محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۶، ص۲۶۹.</ref>.

کوتاه سخن اینکه او از آغاز عمرش همیشه مورد عنایت خاص [[پروردگار]] بوده و در راه او گام برداشته است. حال چسان می‌توان لغزش‌هایی آن‌چنانی را به حضرتش نسبت داد؟»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۸.</ref>.

از [[شبهات]] [[عصمت]]، ماجرای [[ترس]] ابراهیم{{ع}}، به هنگام مهمان شدن دو [[ملک]] به هنگام [[عذاب]] [[قوم لوط]] است. برخی بر اساس مبانی نقلی، شبهه‌ای را در مورد عصمت حضرت ابراهیم{{ع}} مطرح نموده‌اند که اگر [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} شد [[معصوم]] بوده، پس چرا دچار ترس شده است؟ [[خداوند]] در [[آیات شریفه]] ۲۴ الی ۳۷ در سوره مبارکه ذاریات می‌فرماید: {{متن قرآن|هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ * فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ}}<ref>«آیا داستان مهمانان گرامی ابراهیم به (گوش) تو رسیده است؟» سوره ذاریات، آیه ۲۴و۲۸.</ref>

 

پاسخ این است که ابراهیم{{ع}} تصور می‌‌کرد آنها از جنس بشرند: «و هنگامی که دید دست به سوی غذا نمی‌برند، در [[دل]] [[احساس]] [[وحشت]] کرد. {{متن قرآن|فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً}}؛ زیرا در آن [[زمان]] ـ و امروز هم در میان بسیاری از اقوام که پایبند به [[اخلاق]] سنتی هستند ـ هرگاه کسی از غذای دیگری بخورد به او آزاری نمی‌رساند و خیانتی نمی‌کند، و آنجا که نمک خورند، نمکدان را نمی‌شکنند، و از این رو اگر میهمان دست به غذا [[نبرد]]، این [[گمان]] پیدا می‌شود که او برای کار خطرناکی آمده است. این ضرب المثل نیز در [[عرب]] معروف است که می‌گویند: {{عربی|من لم یأکل طعامک، لم یحفظ ذمامک}}؛ «کسی که غذای تو را، نخورد، به [[پیمان]] تو [[وفا]] نخواهد کرد».

 

 

در هر حال ترس [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} از این بود که نکند آنها در پی شری و طرح خصومتی به [[منزل]] او آمده باشند؛ این [[شر]] می‌توانست مربوط به [[مردم]] باشد؛ چراکه آنها از [[اهل]] آن [[دیار]] نبودند. توضیح این که حضرت ابراهیم{{ع}} وقتی برای آنها غذا آماده کرد، آنها دست به غذا نبردند و این در [[فرهنگ]] آنان و بسیاری از فرهنگهای [[روزگار]] ما معنای خوبی نداشته و ندارد و نشان دهنده [[خصومت]] و [[ناراحتی]] است. حضرت از این نوع برخورد احساس کرد آنها در پی طرح خصومتی به منزل او آمده‌اند که با شناختن آنها [[نگرانی]] او برطرف شد»<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۰۸.</ref>.

برخی چنین شبهه کرده‌اند که وقتی از حضرت ابراهیم درباره عامل شکستن بت‌ها سؤال شد، وی بت بزرگ را معرفی نمود. و روشن است که این یک سخن خلاف واقع است در حالی که خود وی بتها را شکسته بود: {متن قرآن|قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ * قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}}<ref>«گفتند: ای ابراهیم! آیا تو با خدایان ما چنین کرده‌ای؟ * گفت: بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است؛ اگر سخن می‌گویند از خود آنان بپرسید!» سوره انبیاء، آیه ۶۲-۶۳.</ref>.

فراز {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} سخنی بر خلاف واقع است؛ زیرا طبق نقل [[قرآن]]، شکننده آن [[بت‌ها]] کسی جز [[ابراهیم]] {{ع}} نبوده است<ref>ر.ک: جعفر سبحانی، عصمة الانبیاء، ص۱۲۹.</ref> و خود حضرت هم بر [[ناتوانی]] آن بت‌ها تأکید کرده است: {{متن قرآن|جَعَلَهُمْ جُذَاذًا}}<ref>«آنگاه آنها را ریزریز کرد جز (بت) بزرگی که داشتند، باشد که آنان به سوی او باز آیند» سوره انبیاء، آیه ۵۸.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ...}}<ref>«هنگامی که به پدر خویش گفت: ای پدر! چرا چیزی را می‌پرستی که نه می‌شنود و نه می‌بیند و نه هیچ به کار تو می‌آید؟» سوره مریم، آیه ۴۲.</ref>، {{متن قرآن|قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ...}}<ref>«گفت: آیا به جای خداوند چیزی را می‌پرستید که برای شما هیچ سودی و زیانی ندارد؟» سوره انبیاء، آیه ۶۶.</ref>. این برخلاف واقع [[سخن گفتن]]، لغزشی است که [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} مرتکب آن شده است.

 

'''پاسخ دوم: [[صدق]] جمله شرطیه وابسته به شرط آن''': جمله شرطیه {{متن قرآن|إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}} قید و شرط جمله {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} است؛ یعنی نسبت شکستن این بت‌ها به [[بت]] بزرگ، مشروط بر این است که آنها سخن بگویند و در غیر این صورت، این کار به او منسوب نخواهد بود<ref>ر.ک: محمد سبزواری نجفی، الجدید، ج۴، ص۵۰۶.</ref>. از آنجا که آنها یقیناً سخن نمی‌گویند، پس [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} شکستن را به آن بت نسبت نداده است تا مرتکب [[دروغ]] شده باشد. پس این جمله شرطیه، دلالت دارد که آن حضرت به دروغ [[متوسل]] نشده است؛ زیرا صدق و [[کذب]] قضیه شرطیه، به صدق و کذب تلازم بین مقدم و [[تالی]] آن است، نه خصوص مقدم. در این [[آیه]]، دو قضیه شرطی وجود دارد که هر دو صادق‌اند؛ هر چند مقدم آنها کاذب یا در [[حکم]] کاذب است: یک. مشروط کردن بت شکنی بت بزرگ به پاسخ‌گویی بتان؛ دو. مشروط بودن [[پرسش]] از بت‌ها به [[توانمندی]] پاسخ‌گویی<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، وحی و نبوت در قرآن، تحقیق مرتضی واعظ جوادی، ص۲۵۱.</ref>.

ایراد این [[تفاسیر]] در این است که این توجیهات، مضمون آیه را دچار پیچیدگی می‌کنند. چگونه شرط در آخر آیه، فعلی را در میان آیه مشروط سازد و میان شرط و مشروط هم جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} جدایی افکنده است. همچنین فاعل {{متن قرآن|فَعَلَهُ}} را در تقدیر گرفتن واژه {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} را آغاز جمله دیگر دانستن، خلاف ظاهر و دور از ذهن است و [[کلام الهی]] هرگز این پیچیدگی‌ها را برنمی‌تابد<ref>سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۳۰۰.</ref>. همچنین اگر مورد سؤال {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} باشد، ضمیر در {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} نباید ضمیر جمع باشد.

 

'''پاسخ چهارم: منظور از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} خود حضرت''': «منظور حضرت از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} خود شخص او بوده؛ زیرا هر [[انسانی]] از [[بت]] بزرگ‌تر است»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۱، جزء ۲۲، ص۱۸۵.</ref>.

 

ایراد این [[تفسیر]] در این است که پذیرش این سخن، سبب می‌شود اعتماد به دیگر گفتار پیامبران آسیب پذیر شود و با احتمال اینکه شاید موارد دیگر هم از نوع دروغ مصلحت آمیز باشد، اطمینانی به گفتارشان باقی نخواهد ماند<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۱، جزء ۲۲، ص۱۸۵.</ref>. در نتیجه، پایه و اساس [[رسالت الهی]] متزلزل می‌شود.

 

این پاسخ را [[مفسران]] بسیاری پذیرفته‌اند، ولی خود درخور نقد است. اصل این است که هر فعلی، به مباشر آن [[اسناد]] داده شود و اسناد آن به سبب فعل، نیازمند قرینه است. در [[فقه]] نیز مباشر اقوی از سبب شمرده شده است. البته در این مجال، اگر دست از رسیدن به پاسخ درست و کامل کوتاه می‌بود، می‌توانستیم [[دلیل عقلی]] [[عصمت پیامبران]] را در مقام قرینه‌ای بر این توجیه قرار دهیم؛ ولی با عرضه آن پاسخ درست، دیگر راهی برای [[پذیرفتن]] این توجیه باقی نمی‌ماند.

 

جمع‌بندی مطلب چنین است که حضرت در مقام مناظره و [[احتجاج]] بوده است و توجه و آگاه‌سازی مخاطبان این سان میسر بوده که بر پایه ظاهر حال سخن بگوید و شکسته شدن [[بت‌ها]] را به [[بت]] بزرگ نسبت دهد؛ چون آن بت برخلاف دیگر بت‌ها شکسته نشده بود. ظاهر حال، حاکی از آن بود که آن بت این کار را انجام داده باشد و همین، [[حس]] حقیقت‌جویی [[مردم]] را برانگیخت و زمینه را برای پاسخ‌گویی به جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} فراهم ساخت.

 

این [[تفسیر]]، [[برترین]] تفسیر در میان [[تفاسیر]] است. در نتیجه، دیگر تفاسیر مورد نقد قرار می‌گیرند یا با وجود تفسیر [[برتر]]، پذیرش آنها توجیه وجیهی نمی‌یابد»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۳-۲۱۷.</ref>.

در [[سوره]] انعام، درباره [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} چنین می‌خوانیم: {{متن قرآن|فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ * فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ * فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ}}<ref>«و چون شب بر او چادر افکند ستاره‌ای دید گفت: این پروردگار من است اما هنگامی که ناپدید شد گفت: ناپدیدشوندگان را دوست نمی‌دارم * آنگاه چون ماه را تابان دید گفت: این پروردگار من است و چون فرو شد گفت: اگر پروردگارم مرا رهنمایی نکند بی‌گمان از گروه گمراهان خواهم بود * هنگامی که خورشید را درخشان دید گفت: این پروردگار من است، این بزرگ‌تر است و چون غروب کرد گفت: ای قوم من! من از آنچه شریک (خداوند) قرار می‌دهید بیزارم» سوره انعام، آیه ۷۶-۷۸.</ref>.

'''پاسخ نخست: گفتار بر مبنای [[تقیه]]''': حضرت برای گفت‌وگ و بحث با آنان، ناچار بود در ظاهر، ایده ایشان را بر زبان خود جاری سازد. آن حضرت با دلی آرام و [[قلبی]] مطمئن، دست به این کار زد. [[انسان]] برای [[نجات]] خود، می‌تواند گفتار کفرآمیزی بر زبان جاری سازد: {{متن قرآن|...إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ...}}<ref>«بر آن کسان که پس از ایمان به خداوند کفر ورزند- نه آن کسان که وادار (به اظهار کفر) شده‌اند و دلشان به ایمان گرم است بلکه آن کسان که دل به کفر دهند- خشمی از خداوند خواهد بود و عذابی سترگ خواهند داشت» سوره نحل، آیه ۱۰۶.</ref> پس اظهار [[کفر]] برای نجات دیگر [[انسان‌ها]] از [[شقاوت]] جاویدان و [[هدایت]] آنان به [[سعادت]] ماندگار، به طریق اولی روا خواهد بود<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۷، جزء ۱۳، ص۵۲.</ref>.

آیاتی از [[سوره مریم]]، [[احتجاج]] و گفت‌و‌گوی آن حضرت را چنین گزارش می‌کنند: {{متن قرآن|يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا * يَا أَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا}}<ref>«ای پدر! بی‌گمان من به چیزی از دانش دست یافته‌ام که تو بدان دست نیافته‌ای؛ بنابراین از من پیروی کن تا تو را به راهی درست رهنمون گردم * ای پدر! شیطان را نپرست که شیطان با (خداوند) بخشنده نافرمان است» سوره مریم، آیه ۴۳-۴۴.</ref>. از این [[آیات]] استفاده می‌شود که حضرت به واقعیت [[آگاه]] بوده است، [[خدا]] را عهده‌دار کار خود می‌دانسته و هرگز به غیر او [[گرایش]] [[قلبی]] نداشته است. در نتیجه جمله {{متن قرآن|هَذَا رَبِّي}} نوعی نرمش نشان دادن به طرف مقابل است که در آغاز، خود را از هم‌کیشان آنان قلمداد کند، آن گاه به نقد آن [[گرایش‌ها]] و بینش‌ها بپردازد. این روش، یکی از راه‌های شناخته شده [[احتجاج]] در [[منطق]] است و از نظر تأثیرگذاری و بازداری طرف مقابل از [[تعصب]]، نقش سترگی [[بازی]] می‌کند<ref>ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۷، ص۱۷۶؛ محمدجواد مغنیه، التفسیر الکاشف، ج۳، ص۲۱۴؛ محمود بن عمر زمخشری، الکشاف، ج۲، ص۴۰.</ref>. آنچه این توجیه را [[تأیید]] می‌کند، این است که آن حضرت آنان را با عنوان [[قوم]] خود مورد خطاب قرار می‌دهد و در پایان، [[بیزاری]] خویش را از [[شرک]] آنان و نه شرک خود، اعلام می‌دارد: {{متن قرآن|إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ}}<ref>«هنگامی که خورشید را درخشان دید گفت: این پروردگار من است، این بزرگ‌تر است و چون غروب کرد گفت: ای قوم من! من از آنچه شریک (خداوند) قرار می‌دهید بیزارم» سوره انعام، آیه ۷۸.</ref>.<ref>ر.ک: محسن قرائتی، تفسیر نور، ج۳، ص۳۲۰.</ref>

نکته دیگر این است که [[قرآن]] با جمله {{متن قرآن|مَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«و گفتند: یهودی یا مسیحی باشید تا راه یابید؛ بگو: (خیر) بلکه ما بر آیین ابراهیم درست‌آیین هستیم و او از مشرکان نبود» سوره بقره، آیه ۱۳۵؛ سوره آل عمران، آیه ۶۷ و ۹۵؛ سوره انعام، آیه ۱۶۱ و سوره نحل، آیه ۱۲۳.</ref> هر گونه پندار [[شرک]] را از دایره وجود آن حضرت به دور می‌دارد. [[نفی]] ماضی {{متن قرآن|مَا كَانَ}} تمام زمان‌های پیشین را در بر می‌گیرد. مطلب پایانی اینکه [[قرآن]] با تعبیر {{متن قرآن|وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ}}<ref>«و قوم او با وی به چالش برخاستند» سوره انعام، آیه ۸۰.</ref> نشان می‌دهد که حضرت در مقام [[احتجاج]] و خلع سلاح طرف مقابل بوده است<ref>ر.ک: محمدامین شنقیطی، اضواء البیان، ج۲، ص۲۰۱.</ref>.

'''پاسخ دوم: ابراز این جمله بر اساس [[جدال احسن]]''': [[شأن]] و [[منزلت]] خلیل الرحمن {{ع}} [[برتر]] از این بود که در برهه‌ای از عمرش [[مشرک]] باشد. آن حضرت از همان آغاز [[زندگی]]، مصداق {{متن قرآن|عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ}}<ref>«پس آیا کسی که از سوی پروردگارش برهانی دارد و گواهی از (خویشان) وی پیرو اوست؛ و کتاب موسی به پیشوایی و بخشایش پیش از او بوده است، (مانند کسی است که چنین نیست)؟ آنان (که اهل بینش‌اند) به آن ایمان دارند و از دسته‌ها (ی مشرکان) هر کس بدان کفر ورزد آتش (دوزخ) وعده‌گاه اوست پس نسبت به آن در تردید مباش که آن (کتاب) از سوی پروردگار تو راستین است اما بیشتر (این) مردم ایمان نمی‌آورند» سوره هود، آیه ۱۷.</ref> بود و هرگز شرک به [[قلب]] مطهرش راه نیافت و جمله {{متن قرآن|هَذَا رَبِّي}} را فقط برای [[جدال]] با [[مشرکان]] به زبان رانده است. [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} بر اساس قاعده جدال برتر، برای [[همراهی]] با [[خصم]]، مطابق [[عقیده]] و [[گمان]] آنان سخن گفته است؛ چون او با [[ستاره]] پر ستانی روبه‌رو بود که ستاره را [[رب]] خود و خدای همه [[انسان‌ها]] می‌دانستند. از این رو نخست بر اساس [[سیاست]] مماشات و همراهی با خصم، ستاره را رب خود خواند. در محاورات [[عرفی]] و [[احتجاج‌ها]] این گونه [[سخن گفتن]] رایج است و در قرآن نیز گاه «رب» و «[[اله]]» مطابق گمان [[باطل]] مشرکان به کار رفته است. وقتی به مشرکان می‌فرماید که من از شما و رب شما بیزارم، یعنی از هرچه به [[گمان]] شما [[رب]] است؛ نه از رب [[واقعی]] شما. در [[جدال احسن]] و مناظره می‌توان با مقدمات پذیرفته [[خصم]]، او را محکوم کرد؛ هرچند درست بودن مقدمات آن فرضی باشد، نه واقعی. بر این اساس، [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} به خصم فرموده است شما که [[ستاره]] را رب من و خود می‌دانید، من نیز مطابق گمان شما می‌گویم {{متن قرآن|هَذَا رَبِّي}} تا صلاحیت [[ربوبیت]] او بررسی شود؛ رب باید محبوب و از احوال مربوب باخبر باشد و توان رفع نیازها و حل مشکلاتش را داشته باشد. آیا ستاره که غروب، [[غیبت]] و [[غفلت]] دارد و فیضش قطع می‌شود، این صلاحیت را دارد؟ هرگز؛ {{متن قرآن|قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ}}<ref>«گفت: ناپدیدشوندگان را دوست نمی‌دارم» سوره انعام، آیه ۷۶.</ref>.

'''پاسخ سوم: قصد حضرت؛ رسیدن به [[حق الیقین]] در آغاز [[بلوغ]]''': [[ابراهیم]] {{ع}} شخصاً می‌خواست درباره [[خداشناسی]] بیندیشد و معبودی را که با [[فطرت]] [[پاک]] خویش در اعماق جانش می‌یافت، پیدا کند. او [[خدا]] را با [[نور]] فطرت و دلیل اجمالی [[عقل]] شناخته بود و تمام تعبیراتش نشان می‌دهد که در وجود او هیچ‌گونه تردیدی نداشت، اما در جست‌و‌جوی مصداق [[حقیقی]] او بود؛ بلکه مصداق حقیقی او را نیز می‌دانست، اما می‌خواست از طریق استدلال‌های روشن‌تر [[عقلی]] به مرحله «حق الیقین» برسد و این جریان قبل از دوران [[نبوت]] و احتمالاً در آغاز بلوغ یا قبل از بلوغ بود...<ref>ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۵، ص۳۱۱.</ref>.

 

 

[[آیات قرآنی]] که بر [[استواری]] ایده [[پیامبران]] دلالت دارند، ایراد این پاسخ را نشان می‌دهند؛ مانند: {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي}}<ref>«بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷.</ref> و {{متن قرآن|قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي...}}<ref>«بگو: این راه من است که با بینش به سوی خداوند فرا می‌خوانم، من و (نیز) هر کس که پیرو من است؛ و پاکاکه خداوند است و من از مشرکان نیستم» سوره یوسف، آیه ۱۰۸.</ref> حضرت با جمله {{متن قرآن|يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ}}<ref>«هنگامی که خورشید را درخشان دید گفت: این پروردگار من است، این بزرگ‌تر است و چون غروب کرد گفت: ای قوم من! من از آنچه شریک (خداوند) قرار می‌دهید بیزارم» سوره انعام، آیه ۷۸.</ref>، [[ستیز]] خود را با [[مشرکان]] اعلام می‌دارد. گذشته از آنکه این ماجرا، پس از آن بوده است که حضرت [[ملکوت]] [[آسمان]] و [[زمین]] را دیده بود: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ}}<ref>«و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد» سوره انعام، آیه ۷۵.</ref>.

 

ابراهیم این سخن را به هنگام گفت‌و‌گو با ستاره‌پرستان و خورشیدپرستان بیان کرد و احتمالاً بعد از [[مبارزات]] سرسختانه او در [[بابل]] با [[بت پرستان]] و خروج او از آن سرزمین به سوی [[شام]] بود که با این اقوام برخورد کرد. [(همچنان که در پاسخ دوم بیان شد)] ابراهیم که [[لجاجت]] اقوام [[نادان]] را در راه و رسم غلط خود در بابل آزموده بود، برای اینکه نظر [[عبادت کنندگان]] [[خورشید و ماه]] و [[ستارگان]] را به سوی خود جلب کند، نخست با آنان هم صدا شد و به ستاره پرستان گفت: شما می‌گویید این ستاره [[زهره]]، پروردگار من است؛ بسیار خوب. یعنی باشد که سرانجام این [[عقیده]] را برای شما بازگو کنم. چیزی نگذشت که چهره پر فروغ ستاره در پشت پرده تاریک افق پنهان گشت. اینجا بود که حربه محکم به دست ابراهیم افتاد و گفت: من هرگز چنین معبودی را نمی‌توانم بپذیرم. بنابراین جمله {{متن قرآن|هَذَا رَبِّي}}، مفهومش این است [که] به [[اعتقاد]] شما این خدای من است و یا اینکه آن را به عنوان استفهام گفت: آیا این خدای من است؟<ref>ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۵، ص۳۱۲.</ref>. این پاسخ با ظاهر [[آیه]] سازگاری ندارد؛ زیرا از ظاهر آیه چنین به دست می‌آید که حضرت از اعتقاد خود پرده بر می‌دارد، نه اینکه بر پایه رأی آنان حضرت دارای این [[عقیده]] است.

'''پاسخ هفتم: ابراز این عقیده در دوران کودکی (عدم تمییز)''': [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} آن هنگام که این سخنان را بر زبان جاری ساخت، کودکی خردسال بود که میان [[ستاره]]، ماه، خورشید و [[پروردگار]] تمییز نمی‌داد<ref>به نقل از: سید حیدر بن علی آملی، المحیط الاعظم، تحقیق محسن الموسوی النبریزی، ج۳، ص۴۷.</ref>.

مرحوم [[سید حیدر آملی]] در نقد این دیدگاه، آن را [[اشتباه]] و موجب [[کفر]] می‌داند؛ چراکه مقام [[پیامبران]] از این نسبت‌ها [[برتر]] است و آنان در تمام [[عمر]] از [[عصمت]] برخوردارند<ref> ر.ک: همان.</ref> و محققان [[اسلامی]] به اتفاق معتقدند که [[لغزش]] [[اعتقادی]]، در گستره وجود ایشان راه نمی‌یابد. [[ادله]] و شواهد پرشماری حکایت از آن دارند که این گفت‌و‌گو در [[زمان]] [[تبلیغ]] آن حضرت انجام شده است. افزون بر آن، از جمله {{متن قرآن|فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ...}}<ref>«و چون شب بر او چادر افکند ستاره‌ای دید گفت: این پروردگار من است اما هنگامی که ناپدید شد گفت: ناپدیدشوندگان را دوست نمی‌دارم» سوره انعام، آیه ۷۶.</ref> که متفرع بر [[آیه]] {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ}}<ref>«و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد» سوره انعام، آیه ۷۵.</ref> است، چنین برداشت می‌شود که آن حضرت با داشتن [[یقین]] به مبانی دینی، با آنان مناظره کرده است<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۷، جزء ۱۳، ص۵۱.</ref>. همچنین محققان محق بر این باورند که ممکن نیست [[خداوند]] رسولی داشته باشد و زمانی بر او بگذرد در حالی که او [[موحد]] و [[عارف به خداوند]] و بیزار از دیگر معبودان نباشد<ref>ر.ک: ابوالفضل شهاب الدین محمود آلوسی، روح المعانی، ج۵، ص۲۹۰.</ref>. [[آیه ۱۲۴ سوره بقره]] این ایده را [[تأیید]] می‌کند؛ زیرا [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} قطعاً [[امامت]] کسی را که در تمام [[عمر]] خود [[مشرک]] باشد، از خداوند درخواست نکرده است. همچنین اگر کسی قبلاً مشرک نبوده، ولی در ادامه عمر خود مشرک شده باشد، مورد دعای آن حضرت قرار نگرفته است. پس تنها موردی که ممکن است حضرت درخواست کرده باشد، کسی است که قبلاً مشرک بوده، ولی اکنون [[توبه]] کرده و از [[موحدان]] شده است که خداوند با جمله {{متن قرآن|لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref> آن را مردود می‌فرماید. پس تنها کسی شایستگی [[رهبری]] [[امت]] را دارد که از [[عصمت]] در تمام عمرش برخوردار باشد (البته این ادعا در صورتی به [[اثبات]] می‌رسد که این سخن را از موضوع [[امامت]] به [[نبوت]] سرایت و تعمیم دهیم؛ همان‌گونه که [[شیخ مفید]] موضوع [[عصمت]] در [[امامان]] را همسان عصمت در [[پیامبران]] می‌داند)<ref>{{عربی|و يجب على كل مكلف أن يعرف امام زمانه... و انهم في العصمة والكمال كالانبياء}}؛ (محمد بن محمد بن نعمان مفید، المقنعه، ج۱، ص۴).</ref>.

 

'''پاسخ نهم: ابراز این جمله به انگیزه [[مسخره کردن]] آنان''': حضرت این جمله را به انگیزه مسخره کردن مشرکان بر زبان جاری ساخته و هرگز پرده‌برداری از ایده خود را در نظر نداشته است<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۷، جزء ۱۳، ص۵۰.</ref>؛ بلکه مقصود او تعرض و کنایه به طرف مقابل بوده و [[اثبات]] فعل برای او، رنگ [[استهزا]] داشته است<ref>ر.ک: [[محمود بن عمر زمخشری]]، [[الکشاف]]، ج۳، ص۱۲۴.

١. از آنجا که زبان [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} [[عربی]] نبوده است، این اسم اشاره به زبان آن حضرت، مذکر آورده شده است. (محمد ثناء [[الله]] المظهری، التفسیر المظهری، ج۱۳، ص۱۶۱) [[نقد]]: این سخن ناتمام است؛ چون گرچه آن حضرت به [[زبان عربی]] سخن نمی‌گفته است، مطالبی که [[قرآن]] از ایشان به زبان عربی نقل می‌کند، با ملاحظه قواعد ادبی عرب است؛ چنان که در نقل [[محاجه]] آن حضرت با [[پادشاه]] [[زمان]] خویش، برای [[شمس]] ضمیر مؤنث آمده است: {{متن قرآن|قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ}} [«آیا در (کار) آن کس ننگریسته‌ای که از ([[غرور]]) اینکه [[خداوند]] به او [[پادشاهی]] داده بود با [[ابراهیم]] درباره پروردگارش چون و چرا کرد آنگاه که ابراهیم گفت: [[پروردگار]] من آن است که زنده می‌کند و می‌میراند، او گفت: من (نیز) زنده می‌دارم و می‌میرانم، ابراهیم گفت: خداوند [[آفتاب]] را از خاور فرا می‌آورد، تو آن را از باختر برآور؛ و آن [[کافر]] درماند؛ و خداوند گروه [[ستمکاران]] را رهنمون نمی‌گردد» [[سوره بقره]]، [[آیه]] ۲۵۸] ([[عبدالله جوادی آملی]]، [[تسنیم]]، تحقیق احمد قدسی، ج۲۶، ص۱۴۲)؛

۵. «اگر شبحی از راه دور دیده شود، می‌پرسند ما هذا؟ و به مذکر بودن و مؤنث بودن لفظ توجهی نمی‌کنند. [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} در آن هنگام که با این [[اجرام آسمانی]] روبه‌رو شد، موضوع مذکر و مؤنث بودن آنها برایش مطرح نبود». (محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۷، ص۱۷۹). ایراد این وجه در این است که زبان آن حضرت [[عربی]] نبوده است. پس این الفاظ، برگردان به عربی است و لازم است [[قواعد]] [[ادب عربی]] در آن رعایت شود؛ همچنان که در [[آیات]] ۲۵۸ [[سوره بقره]] {{متن قرآن|فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ}} [«[[خداوند]] [[آفتاب]] را از خاور فرا می‌آورد، تو آن را از باختر برآور» سوره بقره، آیه ۲۵۸] و ۵۲ [[سوره انبیاء]] {{متن قرآن|مَا هَذِهِ التَّمَاثِيلُ الَّتِي...}} [«... این تندیس‌ها چیست که شما به ([[خدمت]]) آنها ماندگارید؟» سوره انبیاء، آیه ۵۲] رعایت شده است.</ref>.

 

حضرت ابراهیم{{ع}} پس از مباحثه با [[قوم]] خویش درباره [[پرستش]] [[خورشید و ماه]] و [[ستارگان]]، بر آن شد که با [[قیام]] بر ضد [[بت‌ها]]، نهضتی [[توحیدی]] را بنیان گذارد. برای همین تصمیم گرفت، هنگامی که [[مردم]] برای برگزاری مراسم خاصی از [[شهر]] خارج می‌شوند، همه بت‌ها را بشکند و با صحنه‌سازی خاصی عملاً [[ناتوانی]] بت‌ها را برای [[بت‌پرستان]] ثابت کند. هنگامی که از او نیز خواسته شد برای شرکت در مراسم از شهر خارج شود، او خود را به مریضی زد و در [[خانه]] ماند: {{متن قرآن|فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ * فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ}}<ref>«آنگاه نگاهی به ستارگان افکند * و گفت: من بیمارم» سوره صافات، آیه ۸۸-۸۹.</ref>.

 

برخی با استناد به این [[آیات]] خواسته‌اند بگویند که چرا [[ابراهیم]]{{ع}} با اینکه [[بیمار]] نبود، خلاف واقع گفت؟ پس، روشن می‌شود که [[پیامبر]] امکان دارد پیش از بعثت [[دروغ]] بگوید و ارتکاب گناه پیش از نبوت اشکالی ندارد. یا معتقدند ابراهیم [[مرتکب گناه]] صغیره‌ای شود که ممکن است ارتکابش با [[پیامبری]] منافاتی نداشته باشد<ref>ر.ک: طبرسی، مجمع البیان، ج۷، ص۸۵؛ زمخشری، الکشاف، ج۳، ص۱۲۴؛ علامه طباطبائی، المیزان، ج۱۴، ص۳۰۰.</ref>.

'''پاسخ نخست: نگاه به [[ستاره]] برای اطلاع از وقت بیماری''': نگاه [[ابراهیم]] {{ع}} به ستارگان، بدان انگیزه بود که می‌خواست از حرکت آنها، وقت بیماری خود را دقیقاً دریابد؛ مانند کسی که نوعی بیماری همچون تب، در فواصل زمانی خاص به سراغش می‌آید (البته منظور، [[تاریخ]] بیماری نیست که تنها از حرکت ماه بتوان بدان دست یافت؛ بلکه منظور این است که از نوع حرکت ستارگان می‌توانسته به [[زمان]] بیماری خود [[آگاه]] شود. چه بسا [[علم]] هیئت امروزی نیز آن را [[تأیید]] کند). در مورد بیماری هم هیچ دلیلی نداریم که حضرت ابراهیم {{ع}} به [[راستی]] [[بیمار]] نبوده است. او خود از بیماری‌اش سخن گفته و قرآن از [[سلیم]] بودن [[قلب]] او خبر داده است. پس وی از [[دروغ]] و هرگونه بیهوده‌گویی به دور است<ref>ر.ک: جعفر سبحانی، عصمة الانبیاء، ص۱۳۴؛ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۷، ص۱۴۸.</ref>.

البته توجه به این نکته ضروری می‌نماید که بیماری حضرت، آن‌چنان نبوده است که او را از فعالیت جسمانی باز دارد و نتواند بت‌شکنی کند. چه بسیارند بیمارانی که در طول [[روز]] مشغول کارند؛ به ویژه کارهای نشاط‌آوری مانند شکستن بت‌ها برای قهرمان [[توحید]] همچون [[ابراهیم]]!<ref>ر.ک: ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، ج۷، ص۱۱۴.</ref> می‌توان گفت بیماری آن حضرت تنها در حدی بود که عذری برای ماندن در [[شهر]] داشته باشد. این [[تفسیر]] در میان دیگر [[تفاسیر]]، مناسب‌ترین و بهترین تفسیر است.

'''پاسخ دوم: بهره‌مندی از نگاه به نجوم در پندار [[قوم]]''': [[مردم]] آن سرزمین با علم نجوم آشنایی داشتند و حتی بت‌های خود را نمادی از آن [[ستارگان]] می‌دانستند. از این رو در برابر آنها کرنش می‌کردند. در آن هنگام که [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} به ستارگان نگاه افکند، آنان چنین پنداشتند که او با بهره‌گیری از علم نجوم، از [[بیمار]] شدن خود آگاهی یافته و آن را با جمله {{متن قرآن|إِنِّي سَقِيمٌ}}<ref>«من بیمارم» سوره صافات، آیه ۸۹.</ref> برای دیگران بیان کرده است<ref>ر.ک: محمود بن عمر زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۴۹.</ref>.

 

 

 

'''پاسخ چهارم: نگاه به ستارگان در حال [[اندیشیدن]] در کار خود''': [[ابراهیم]] {{ع}} هرگز به ستارگان نظر نیفکند؛ بلکه او به سوی [[آسمان]] نگاه کرد و همچنان در این [[اندیشه]] بود که برای اجرای برنامه خود چاره‌ای یابد<ref>ر.ک: یوسف بن احمد (فقیه یوسف)، تفسیر الثمرات الیانعه، ج۵، ص۱۱۱؛ جعفر سبحانی، عصمة الانبیاء، ص۱۳۳.</ref>. پس این [[فکر]] مانند [[برقی]] در ذهن او درخشید که از بیماری خود سخن به میان آورد.

 

این تفسیر نیز به دلیل ناسازگاری با ظاهر آیه، پذیرفتنی نیست؛ چون آیه از نظر افکندن حضرت بر ستارگان حکایت دارد. به ویژه کلمه {{متن قرآن|نَظْرَةً}} این ظهور را تقویت می‌کند، نه آنکه حضرت تنها سر به سوی آسمان، در کار خود بیندیشد. گذشته از آنکه جمله {{متن قرآن|إِنِّي سَقِيمٌ}} نیز تفسیر [[درستی]] نمی‌یابد.

 

'''پاسخ ششم: نگاه به نجوم: نگاه به علم نجوم''': [[قوم]] آن حضرت با نجوم سروکار داشتند و با دید عظمت به [[ستارگان]] می‌نگریستند و مطابق آنها از [[غیب]] خبر می‌دادند. از این رو حضرت هم در نجوم نظر افکند، یعنی در علم نجوم نظر کرد، نه اینکه به خود نجوم نگاه کرده باشد؛ مانند اینکه گفته می‌شود فلان شخص در [[فقه]] نظر کرد. منظور او این بود که به آنان تفهیم کند هر آنچه آنان می‌دانند، او هم می‌داند و راه [[شناخت]] او نیز همسان راه شناخت آنان است. منظور از سقیم نیز این است که در [[آینده]] بیمار خواهم شد، مانند [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّكَ مَيِّتٌ...}}<ref>«بی‌گمان تو خواهی مرد و آنان نیز می‌میرند» سوره زمر، آیه ۳۰.</ref>.<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۳، جزء ۲۶، ص۱۴۸.</ref>

 

ایراد این تفسیر، همان خلاف ظاهر بودن آن است. آنچه از ظاهر نظر به نجوم فهمیده می‌شود، همان نگاه به [[ستارگان]] است، نه نگاه در علم نجوم. همچنین در مورد سقیم، فهم [[عرفی]] از آن این است که اکنون بیمارم؛ مگر اینکه قرینه‌ای در کار باشد؛ همان گونه که در {{متن قرآن|إِنَّكَ مَيِّتٌ}} این قرینه وجود دارد. همچنین تشبیهی که صورت گرفته نادرست است؛ چون [[ستاره]] عین است، ولی علم نجوم [[دانش]] و امری معنوی است.

 

'''پاسخ هفتم: نگاه به نجوم: [[تفکر]] در قدم و حدوث نجوم؛ و [[بیماری]]: بیماری [[باطنی]]''': «نظر به نجوم از آن جهت بوده است که بداند آیا آنها قدیم هستند یا حادث؟ سقیم نیز به معنای بیماری باطنی است؛ یعنی چون [[شناختی]] به پروردگارم ندارم، قلبم [[بیمار]] است. البته این مربوط به قبل از [[بلوغ]] آن حضرت بوده است»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۳، جزء ۲۶، ص۱۴۸.</ref>.

 

این [[تفسیر]] نیز خلاف ظاهر و بی‌دلیل است. افزون بر آن، [[پیامبران الهی]]، به ویژه [[پیامبران اولوالعزم]]، دارای فطرتی بیدار و بهره‌مند از عنایت خاص [[پروردگار]] بوده‌اند؛ پس بلوغ در این جهت تأثیری ندارد. چگونه می‌توان [[باور]] کرد که [[ابراهیم خلیل]]، منادی [[توحید]]، به علت نشناختن [[خدا]] [[قلب]] خود را بیمار ببیند؟ همچنین رابطه نگاه به ستارگان با جمله {{متن قرآن|إِنِّي سَقِيمٌ}} تبیین نشده است.

 

'''پاسخ هشتم: ستارهای خاص مرتبط با بیماری حضرت''': «آن حضرت ستاره‌ای خاص داشت که هرگاه حالتی مخصوص پیدا می‌کرد، بیماری بر آن حضرت عارض می‌گشت. در آن هنگام که آن حالت را در آن ستاره مشاهده کرد، از بیماری خود خبر داد»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۳، جزء ۲۶، ص۱۴۸.</ref>. نارسایی این پاسخ در این است که ادعای وجود ستاره‌ای خاص برای هر یک از افراد، ادعایی نادرست و بی‌دلیل است.

'''پاسخ نهم: نگاه به نجوم به عنوان [[آفریده]] خدا؛ و بیماری به معنای ناخوشی''': «هرگز نمی‌توان به [[حرام]] بودن نگاه به علم نجوم رأی داد؛ زیرا ممکن است با این [[اعتقاد]] باشد که [[خداوند]] به هر کدام از اینها اثر ویژه‌ای عطا فرموده است. سقیم هم بدین معناست که [[انسان]] در بیشتر اوقاتش با ناخوشی‌ها روبه‌روست»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۳، جزء ۲۶، ص۱۴۸.</ref>. این پاسخ چنین نقد می‌شود که اولاً رابطه این دو اتفاق، روشن نیست؛ ثانیاً اینکه انسان در بیشتر اوقات [[بیمار]] باشد، ادعایی بی‌دلیل است.

'''پاسخ دهم: [[دروغ]] بودن این گفتار''': دروغ بودن گفتار آن حضرت، با حدیث نبوی که از سه مورد گفتار دروغ آن حضرت پرده برمی‌دارد، همخوان است: {{متن حدیث|ما کذب ابراهیم الا ثلاث کذبات}}<ref>محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۱۲، ص۳۳۲؛ مجدالدین ابوالسعادات ابن اثیر، جامع الاصول من احادیث الرسول، جزء ۱۰، ص۸۱۹۹ (المکتبة الشاملة).</ref>. این [[روایت]] در کتب [[اهل سنت]] از [[ابوهریره]] نقل شده و در کتب [[شیعه]] به نقل از حشویه آمده است که به دلیل ارسال، سند آن ناتمام است. [[فخر رازی]] می‌گوید: چسان می‌توان گفت این [[حدیث صحیح]] است و حال آنکه نسبت دروغ به [[حضرت ابراهیم]] می‌دهد؟ همچنین در پاسخ سخن کسی که می‌گوید چگونه می‌توان [[کذب]] راویان [[عادل]] را [[باور]] داشت، می‌گوید: در تعارض بین [[دروغ‌گو]] دانستن راویان و دروغ‌گو دانستن آن حضرت، بهتر است راویان را دروغ‌گو بدانیم؛ و چرا نگوییم منظور از کذب، یعنی چیزی شبیه دروغ؟<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۳، جزء ۲۶، ص۱۴۹.</ref>.

در نقد این [[تفسیر]]، توجه به [[ضعف]] سند روایت ضروری می‌نماید. پاسخ فخر رازی نیز پذیرفتنی است؛ تنها جمله پایانی آن (سخنی شبیه دروغ) بی‌دلیل و [[ضعیف]] است.

'''پاسخ یازدهم: واژه نجوم گویای پراکندگی گفتار آنان، و سقیم؛ خبر از [[بیماری]] در [[آینده]]''': «یکی از معانی نجوم، همان متفرق و تدریجی بودن است؛ مانند نزول نجومی [[قرآن]]. در این [[آیه شریفه]] منظور این است که آن حضرت در گفتار پراکنده آنان دقت کرد تا راهی برای عذرتراشی خود بیابد و همراه آنان از [[شهر]] خارج نشود. سقیم هم بدین معناست که [[بیمار]] خواهم شد»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۳، جزء ۲۶، ص۱۴۹.</ref>. ایراد این [[تفسیر]] نیز بسان چند تفسیر پیشین، در بی‌دلیل بودن و ناهمخوان بودن با ظاهر [[آیه]] است.

'''پاسخ دوازدهم: [[وجوب]] [[دروغ‌گویی]] در مواردی''': «[[دروغ]] گفتن همه جا [[حرام]] نیست؛ در بعضی موارد وجوب پیدا می‌کند.... در هر یک از این جریانات، مصلحتی الزامی وجود داشت که اگر این دروغ گفته نمی‌شد، آن [[مصلحت]] تفویت می‌شد. [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} می‌خواست نهضتی را ایجاد کند و [[مردم]] را متوجه گرداند که [[بت‌ها]] قابل [[پرستش]] نیستند و راهش این بود که با تظاهر به [[بیماری]]، در شهر باقی بماند و بت‌ها را بشکند و چنین کاری شرعاً حرام نیست»<ref>محمد تقی مصباح، معارف قرآن: راه و راهنماشناسی، ص۱۷۰ و ۳۲۴.</ref>.

ایراد این تفسیر در این است که اگر [[نهضت]] آن حضرت کاملاً وابسته به این ابراز بیماری غیرواقعی باشد، روا بودن آن دروغ کاملاً پذیرفته است؛ اما اگر بتوان گفت که جمله {{متن قرآن|إِنِّي سَقِيمٌ}} از واقعیتی خبر داده است، با توجه به اینکه دلیلی نداریم که این خبر با واقع مطابقت نداشته است، پس دیگر طرح موضوع تظاهر به بیماری وجهی نخواهد داشت. افزون بر آنکه جواز توریه که در ظاهر دروغ گفتن است، نیازمند دلیل است. پس حمل گفتار [[پیامبری]] چون [[ابراهیم خلیل الرحمن]] بر آن دشوار است. پیش‌تر بیان شد که به فتوای برخی [[فقیهان]]، توریه در موردی رواست که [[راستگویی]] به هیچ وجه امکان‌پذیر نباشد و این نیز مطابق [[احتیاط]] است. در نقد تفسیر پنجم به این مسئله اشاره شده است»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۰۶-۲۱۳.</ref>.