عدالت امام علی: تفاوت میان نسخه‌ها

| پرسش مرتبط  = امام علی (پرسش)

اگر علی {{ع}} [[دادگرترین]] [[مردم]] باشد، جای [[شگفتی]] نیست، بلکه اگر دارای چنین ویژگی‌های نبود شگفت‌آور بود. داستان علی در موضوع عدالت، از یادگارهای [[ارزشمندی]] است که [[مقام]] انسانیّت و [[روح انسانی]] را [[عزّت]] و [[سربلندی]] می‌بخشد. [[امام]] {{ع}} به هنگام [[محاکمه]] و یا [[اجرای عدالت]]، بین خود و [[توده]] مردم تفاوتی قائل نمی‌شد، بلکه برای [[آرامش روح]] خویش، در صورت [[لزوم]] می‌کوشید تا در مجلس محاکمه حضور یابد.

 

در ساده‌ترین [[کارها]] نیز عدالت در [[روح]] علی جاری بود، سفارشات و [[نامه‌های امام]] به [[فرمانداران]] و کارگزارانش، پیرامون یک محور یعنی عدالت، دور می‌زد. به‌هرحال عدالت در [[دل]] علی و پیروانش [[پیروز]] گردید، هرچند بر او و پیروانش [[جور]] و جفای فراوانی روا داشتند<ref>[[سید منذر حکیم|حکیم، سید منذر]]، [[‌پیشوایان هدایت ج۲ (کتاب)|‌پیشوایان هدایت ج۲]]، ص ۴۷.</ref>.

[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به هیچ روی به نزدیکان و [[خویشاوندان]] خود [[اجازه]] [[سوء استفاده از بیت المال]] را نمی‌داد. آنها نیز در صدد [[سوء]] برداشت از [[بیت المال]] نبودند. خود و آنان؛ مانند دیگر [[مسلمانان]] سهمی از بیت المال داشتند و هیچ گونه دریافت اضافی برای آنان نبود. دیدیم علی{{ع}} بردی را که به [[حسن]] و [[حسین]] [[هدیه]] شده بود در بیت المال قرار داد. و از [[تزیین]] دخترش با گردن‌بندی که [[خازن]] بیت المال به او عاریه داده بود به شدت [[انتقاد]] کرد. هر گونه عملکردی که شائبه سوء استفاده داشت مورد بازخواست علی{{ع}} قرار می‌گرفت و با آن برخورد میشد. گرچه در نظر عرف، امری [[زشت]] و [[ناپسند]] شمرده نمی‌شد. به نمونه‌هایی از این نوع اشاره می‌شود<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۶۹۶ - ۶۹۸.</ref>:

[[بدیهی]] است که چنین [[نقلی]] جز [[تهمت]] و [[افترا]] نیست و [[هدف]]، [[تجلیل]] از معاویه است. منظور از جریر، جریر بن عبدالحمید است و مغیره، مغیره ضبی است که در سال ۱۳۲<ref>تهذیب سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۱ و ۲۱۱، ش۸۴۶.</ref> یا ۱۳۶<ref>الغارات، ص۲۹، «حاشیه» به نقل از تقریب التهذیب، ج۲، ص۲۷۰.</ref> فوت کرده و [[روایت]]، مرسل و بی‌اعتبار است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۶۹۸ - ۷۰۳.</ref>.

این [[سیره]] حضرت باید برای [[کارگزاران نظام]] [[اسلامی]] بسیار [[عبرت]] آموز باشد و توجه کنند که نباید نزدیکانشان از موقعیت آنها [[سوء]] استفاده و در [[اموال عمومی]] [[تصرف]] نمایند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۳، ص ۷۰۳ - ۷۰۵.</ref>.

 

[[ابن دأب]] در کتابی که در اختصاص گزارش شده، گزارشی را درباره ام‌کلثوم نقل کرده است. که در خور توجه است. وی می‌نویسد: علی{{ع}} جریان اهدای [[عنبری]] را توسط برخی [[فرماندهان]] به ام‌کلثوم دخترش پنهان نکرد و بالای [[منبر]] رفت و گفت:ای [[مردم]]! [[ام کلثوم دختر علی]]{{ع}} درباره عنبری به شما [[خیانت]] کرده است. به [[خدا]] [[سوگند]] اگر این خیانت وی [[دزدی]] باشد، [[دست]] او را از جایی قطع می‌کنم که دست‌های [[زنان]] شما را قطع می‌نمایم<ref>{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أُمَّ كُلْثُومٍ بِنْتَ عَلِيٍّ خَانَتْكُمْ عَنْبَراً وَ ايْمُ اللَّهِ لَوْ كَانَتْ سَرِقَتْهُ لَقَطَعْتُهَا مِنْ حَيْثُ أَقْطَعُ نِسَاءَكُمْ}}؛ إختصاص، ص۱۵۹؛ بحار الأنوار، ج۳۵، ص۳۴۸.</ref>.

به نظر می‌رسد که چون مردم درباره این مسائل حساس بودند، موضوع را پیش از تحقیق به اطلاع حضرت رساندند و ایشان به سرعت، عکس العمل نشان داد و سپس معلوم شد که عنبر اهدایی بوده و ربطی به [[بیت المال]] نداشته است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۰۵ - ۷۰۶.</ref>.

این [[سیره]] عادلانه علی{{ع}} بود که به اندازه یک درهم به بچه خردسال خود از [[اموال عمومی]] کمک نمی‌کرد و خواست همسر خویش را رد می‌کرد. قرنفل هم به معنای گل میخک می‌آید و هم چوب درختی که در «[[هند]]» بوده است <ref>فرهنگ معین، ج۲، ص۲۶۶۷؛ لسان العرب، ج۱۱، ص۱۴۴.</ref> که از آن گردن بندی به نام «سخاب» می‌ساختند<ref>لسان العرب، ج۶، ص۲۰۱.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۰۶ - ۷۰۷.</ref>

پس از [[فرزندان]]، معمولاً دامادها بیشترین [[انتظار]] کمک را دارند و امکان [[سوء]] استفاده از طریق آنها وجود دارد. داماد علی{{ع}}، عبدالله بن جعفر شوهر [[زینب]]{{س}} بود. وی [[انسانی]] [[بزرگوار]]، [[مشاور]] و کاتب حضرت بود که شرح حال او نگاشته شد. فشار [[زندگی]] باعث شد که روزی به حضرت گفت: ای امیرمؤمنان! دستور دهید به من کمکی کنند یا نفقه‌ای بدهند. به [[خدا]] [[سوگند]] نزد من چیزی نیست جز این که برخی از حیوانات پرواری خود را بفروشم! حضرت به وی پاسخ داد: نه به [[خدا]] [[سوگند]]! برای تو چیزی نمی‌یابم جز این که به عمویت دستور دهی که بدزدد آن گاه به تو بدهد<ref>{{متن حدیث|لَا وَ اللَّهِ مَا أَجِدُ لَكَ شَيْئاً إِلَّا أَنْ تَأْمُرَ عَمَّكَ أَنْ يَسْرِقَ فَيُعْطِيَكَ}}؛ الغارات، ص۴۳؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۲، ص۲۰۰.</ref>.

یعنی در صورتی می‌‌توانم به تو کمک کنم که از [[بیت المال]] [[مسلمانان]] چیزی بدزدم و به تو ببخشم. و این گونه اعلام کرد که [[حق]] برداشت اضافی از بیت المال مسلمانان را ندارم<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۰۷ - ۷۰۸.</ref>.

[[عدالت خواهی]] و اجرای [[مساوات در تقسیم بیت المال]] از سوی حضرت، باعث شد که یکی از [[غلامان]] وی رنجیده شود و به [[معاویه]] ملحق شود. شاید وی جزو غلامانی بوده که حضرت [[آزاد کرده]] که دارای توقع زیاد بوده است. [[کلینی]] در [[روضه کافی]] از [[امام صادق]]{{ع}} نقل می‌کند یکی از غلامان [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} از وی درخواست [[مال]] کرد؟ حضرت فرمود: هنگامی که عطا و سهم خود را از بیت المال دریافت کنم با تو تقسیم می‌کنم. [[غلام]] گفت: به آن بسنده نمی‌کنم و به معاویه پیوست. معاویه به او [[کمک مالی]] کرد. او در نامه‌ای که به حضرت نوشت حضرت را از [[مالی]] که به دست آورده بود [[آگاه]] ساخت. [[امیرمؤمنان]] در پاسخ وی چنین نوشت: اما بعد، به [[درستی]] که آنچه در دست تو از [[مال]] می‌باشد، پیش از تو صاحبانی داشت و پس از تو به [[اهل]] آن می‌رسد و تنها برای تو آن چیزی است که برای خویش آماده ساخته‌ای. پس برگزین و مقدم بدار [[صلاح]] خویش را بر [[صلاح]] فرزندانت؛ زیرا تو مال را برای یکی از دو مرد گرد می‌آوری: یا مردی است که با آن مال، [[طاعت الهی]] را انجام می‌دهد، پس [[رستگار]] شده به واسطه آنچه تو [[بدبخت]] شده‌ای و مال را از راه [[حرام]] به دست آورده‌ای.

این سخن در [[نهج البلاغه]]<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۱۶.</ref> نقل شده است و همانند آن را حضرت به [[امام حسن]]{{ع}} توصیه فرموده<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۱۶؛ بحار الأنوار، ج۷۰، ص۱۴۴؛ کنز العمال، ج۳، ص۷۲۱، ش۸۵۷۲؛ نهج السعاده، ج۸، ص۲۳۸.</ref> و او را از [[ذخیره]] مال بازمی‌دارد و بهترین توصیه برای [[دوری از حرام]] [[خواری]] و ذخیره [[اموال]] است. حضرت به روشنی بیان می‌کند آنچه تو از [[معاویه]] دریافت کرده‌ای وبالش بر عهده تو و استفاده آن برای دیگران است. حضرت حاضر نمی‌شود برای هیچ کس [[سیره]] خود را کنار گذاشته و مال بیشتری به وی بدهد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۰۸ - ۷۰۹.</ref>.

برخورد [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} با برادرش عقیل یکی از حوادث مهم [[تاریخی]] است که [[نشانه]] [[عدالت خواهی]] آن حضرت است. [[علامه امینی]] آن گاه که از بخشش‌های [[عثمان]] به [[حارث بن حکم]] یاد می‌کند که شامل سیصد هزار درهم و شترهای [[زکات]] و [[اقطاع]] آنچه [[پیامبر]] برای [[مردم]] قرار داده بود، می‌شد، می‌نویسد: باید در عملکرد [[عثمان]] و علی{{ع}} نگریست؛ زیرا هنگامی که [[برادر]] علی{{ع}}، [[عقیل]]، درخواست یک من گندم داشت، علی{{ع}} با [[آهن گداخته]] پاسخ داد و یا او را به هنگام دریافت عطای خویش [[وعده]] داد<ref>الغدیر، ج۸، ص۲۶۸.</ref>. این از نظر [[تاریخی]] مسلّم است که عقیل سهم بیشتری از [[بیت المال]] میخواسته است. در این نکته که عقیل نزد [[معاویه]] رفته نیز نمی‌توان تردید کرد. آنچه مورد تردید است [[زمان]] رفتن عقیل به دربار معاویه است که آیا در دوران [[خلافت]] حضرت بوده یا پس از [[شهادت]] وی؛ یعنی علی{{ع}} با این که می‌دانسته برادرش برای دریافت [[کمک مالی]] نزد دشمنش معاویه می‌رود، حاضر نشده در [[سیره]] [[مساوات]] گونه خود هیچ تغییری بدهد و از [[عدالت]] [[دست]] بردارد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۱۰.</ref>.

'''نظراول:''' [[سفر]] عقیل [[پس از شهادت علی]]{{ع}} بوده است. [[ابن ابی الحدید]] از جمله کسانی است که بر این [[باور]] است. وی می‌نویسد: «اما درباره عقیل، قول درست که [[راویان]] [[ثقه]] بر آن [[اجماع]] کرده‌اند این است که با معاویه نبوده، جز پس از درگذشت [[امیرالمؤمنین]]؛ ولی او در [[مدینه]] بوده و در [[جنگ جمل]] و صفین شرکت نکرده است و این با [[اجازه]] حضرت بوده و عقیل پس از [[حکمیت]] در نامه‌ای از وی می‌خواهد که با [[فرزندان]] و خانواده‌اش به [[کوفه]] بیاید که حضرت دستور می‌دهد در مدینه بماند»<ref>{{عربی|فأما عقيل فالصحيح الذي اجتمع ثقات الرواة عليه أنه لم يجتمع مع معاوية إلا بعد وفاة أمير المؤمنين (عليه السلام)، ولكنه لازم المدينة ولم يحضر حرب الجمل وصفين...}}؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱۰، ص۲۵۰.</ref>.

###روایتی است که [[اربلی]] در [[کشف الغمه]]<ref>کشف الغمه، ج۱، ص۳۱۹؛ بحار الأنوار، ج۳۶، ص۷۲.</ref> و [[علامه امینی]] از مجمع الزوائد و کتاب أوسط [[طبرانی]] از [[ابوهریره]] نقل کرده‌اند که رسول خدا{{صل}} به علی{{ع}} فرمود: گویا تو را میبینم ای علی! و حال آنکه [[مسئول]] [[حوض]] [[منی]] و [[مردم]] را از آن دور می‌کنی و به درستی که بر آن حوض، ابریق‌ها و ظرف‌هایی است به مقدار ستاره‌های [[آسمان]] و من، تو، حسن، حسین، [[فاطمه]]، عقیل و جعفر در [[بهشت]] برادرانی هستیم که بر تخت‌ها رو به روی هم نشسته‌ایم و [[شیعیان]] تو در [[بهشت]] هستند<ref>{{متن حدیث|كَأَنِّي بِكَ وَ أَنْتَ عَلَى حَوْضِي تَذُودُ عَنْهُ النَّاسَ وَ إِنَّ عَلَيْهِ لَأَبَارِيقَ مِثْلَ عَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ أَنْتَ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ فَاطِمَةُ وَ عَقِيلٌ وَ جَعْفَرٌ فِي الْجَنَّةِ إِخْواناً عَلى سُرُرٍ مُتَقابِلِينَ أَنْتَ مَعِي وَ شِيعَتُكَ فِي الْجَنَّةِ}}؛ الغدیر، ج۲، ص۳۲۲ و ج۱۰، ص۱۲۱؛ مجمع الزوائد، ج۹، ص۱۷۳؛ معجم الأوسط، ج۷، ص۳۴۳؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۱۴.</ref>.

بنابراین، ممکن است [[عقیل]] برای برآوردن نیاز [[مالی]] نزد [[معاویه]] رفته باشد؛ اما هیچ‌گاه خود را در صف رو به روی علی{{ع}} قرار نداده و در [[جنگ]] علیه حضرت به هیچ روی شرکت نکرده است. برای روشن شدن مطلب، لازم است گزارشی کوتاه از [[یورش]] [[ضحاک بن قیس]] و [[نامه]] عقیل و پاسخ حضرت داشته باشم<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۱۰ - ۷۱۷.</ref>.

عقیل که اطلاعات اجمالی از این [[یورش]] به دست آورده بود، در نامه‌ای جریان را برای حضرت نوشت و از ایشان [[اجازه]] خواست تا به [[کوفه]] [[سفر]] کند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۱۷.</ref>.

 

«من برای [[عمره]] گزاردن به [[مکه]] رفته بودم. میان راه [[عبدالله بن سعد بن ابی سرح]] را همراه حدود چهل مرد [[جوان]] از [[فرزندان]] [[بردگان]] [[آزاد شده]] ([[طلقاء]]) دیدم و از چهره آنان [[ناسازگاری]] ایشان را دانستم و گفتم: ای پسران کسانی که [[پیامبر]] را [[سرزنش]] می‌کردند کجا میروید؟ آیا میخواهید به معاویه ملحق شوید؟... آنان ناسزاهایی به من گفتند و من هم پاسخشان را دادم و چون به مکه رسیدم شنیدم [[مردم]] می‌گویند که [[ضحاک بن قیس]] بر «[[حیره]]» یورش برده و هر چه از [[اموال]] خواسته با خود به [[غارت]] برده و به [[سلامت]] بازگشته است. اف بر این [[زندگی]] که در این [[روزگار]] ضحاک بتواند بر تو [[گستاخی]] کند... اکنون ای پسر مادرم تصمیم خود را برای من بنویس! اگر آهنگ [[مرگ]] و کشته شدن داری، [[برادر]] زادگان و فرزندان پدرت را پیش تو آورم و تا هنگامی که تو زنده هستی ما هم با تو زنده باشیم و چون بمیری ما هم با تو بمیریم.... [[سوگند]] به [[خدای عزوجل]] که زندگی پس از تو، [[زندگی گوارا]] و خوش و سازگاری نیست...»<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۲، ص۱۱۸ و مترجم، ۱، ص۲۵۹؛ بحار الأنوار، ج۳۴، ص۲۲.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۱۸.</ref>

 

اما این که پیشنهاد کرده‌ای که با پسران خود و پسران پدرت نزد من آیی، مرا به این کار نیاز نیست. تو بر جای خود باش رهیافته و [[پسندیده]]. به خدا سوگند [[دوست]] ندارم شما با من نابود شوید اگر من هلاک شوم و مپندار پسر مادرت را گرچه [[مردم]] او را رها کنند [[فروتنی]] کننده و [[زاری]] کننده...<ref>{{متن حدیث|... أَلَا وَ إِنَّ الْعَرَبَ قَدْ أَجْمَعَتْ عَلَى حَرْبِ أَخِيكَ الْيَوْمَ اجْتِمَاعَهَا عَلَى حَرْبِ النَّبِيِّ{{صل}} قَبْلَ الْيَوْمِ فَأَصْبَحُوا قَدْ جَهِلُوا حَقَّهُ وَ جَحَدُوا فَضْلَهُ وَ بَادَرُوهُ الْعَدَاوَةَ وَ نَصَبُوا لَهُ الْحَرْبَ وَ جَهَدُوا كُلَّ الْجَهْدِ وَ جَرُّوا عَلَيْهِ جَيْشَ الْأَحْزَابِ. اللَّهُمَّ فَاجْزِ قُرَيْشاً عَنِّي الْجَوَازِيَ فَقَدْ قَطَعَتْ رَحِمِي وَ تَظَاهَرَتْ عَلَيَّ وَ دَفَعَتْنِي عَنْ حَقِّي وَ سَلَبَتْنِي سُلْطَانَ ابْنِ أُمِّي وَ سَلَّمَتْ ذَلِكَ إِلَى مَنْ لَيْسَ مِثْلِي فِي قَرَابَتِي مِنَ الرَّسُولِ وَ سَابِقَتِي فِي الْإِسْلَامِ إِلَّا أَنْ يَدَّعِيَ مُدَّعٍ مَا لَا أَعْرِفُهُ وَ لَا أَظُنُّ اللَّهَ يَعْرِفُهُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ. وَ أَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ غَارَةِ الضَّحَّاكِ عَلَى أَهْلِ الْحِيرَةِ فَهُوَ أَقَلُّ وَ أَذَلُّ مِنْ أَنْ يَلُمَّ بِهَا أَوْ يَدْنُوَ مِنْهَا.... وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَنِي أَنْ أَكْتُبَ إِلَيْكَ بِرَأْيِي فِيمَا أَنَا فِيهِ فَإِنَّ رَأْيِي جِهَادُ الْمُحِلِّينَ حَتَّى أَلْقَى اللَّهَ لَا يَزِيدُنِي كَثْرَةُ النَّاسِ مَعِي عِزَّةً وَ لَا تَفَرُّقُهُمْ عَنِّي وَحْشَةً لِأَنِّي مُحِقٌّ وَ اللَّهُ مَعَ الْحَقِّ وَ اللَّهِ مَا أَكْرَهُ الْمَوْتَ عَلَى الْحَقِّ وَ مَا الْخَيْرُ كُلُّهُ بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَّا لِمَنْ كَانَ مُحِقّاً. وَ أَمَّا مَا عَرَضْتَ بِهِ عَلَيَّ مِنْ مَسِيرِكَ إِلَيَّ بِبَنِيكَ وَ بَنِي أَبِيكَ فَلَا حَاجَةَ لِي فِي ذَلِكَ فَأَقِمْ رَاشِداً مَحْمُوداً فَوَ اللَّهِ أُحِبُّ أَنْ تَهْلِكُوا مَعِي إِنْ هَلَكْتُ وَ لَا تَحْسَبَنَّ ابْنَ أُمِّكَ وَ لَوْ أَسْلَمَهُ النَّاسُ مُتَخَشِّعاً وَ لَا مُتَضَرِّعاً...}}؛ الغارات، ص۲۹۷؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۲، ص۱۱۸ و مترجم، ج۱، ص۳۰۰؛ درجات الرفیعه، ص۱۵۶؛ انساب الاشراف، ج۲، ص۷۴؛ بحار الأنوار، ج۳۴، ص۲۳؛ المعیار و الموازنه، ص۱۷۹ و مترجم، ص۱۵۷؛ الامامه و السیاسه، ج۱، ص۵۴؛ نهج السعاده، ج۵، ص۳۰۰ و به نقل از جمهره رسائل العرب، ج۱، ص۱۵۵ و الأغانی، ج۱۵، ص۴۴ و چاپ دیگر، ج۱۶، ص۲۶۸-۲۶۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۱۹ - ۷۲۱.</ref>

به نظر می‌رسد خطبه‌ای که در نهج البلاغه آمده، [[گزینش]] بخش‌هایی از [[سخنرانی]] مفصل حضرت باشد که [[شیخ صدوق]] آن را به نقل از [[مفضل بن عمر]] از [[امام صادق]]{{ع}} از پدرانش نقل کرده است. از آنجا که [[خطبه]]، مفصل است خوانندگان را به مطالعه آن در [[امالی شیخ صدوق]] ارجاع می‌دهم<ref>صدوق، الأمالی، ص۴۹۵، مجلس هفتاد، ح۷.</ref> و بخش اول خطبه را تا آنجا که درباره عقیل است از نهج البلاغه نقل می‌کنیم<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۲۱ - ۷۲۶.</ref>.

به خدا [[سوگند]]! [[عقیل]] را دیدم که به شدت نیازمند بود. از من خواست تا [[منی]] از گندم شما به او بدهم و کودکانش را دیدم از [[نیازمندی]] و [[گرسنگی]] ژولیده موی، رنگشان تیره، گویا چهره‌هاشان با نیل رنگ شده است و پی در پی مرا [[دیدار]] کرده و گفته خود را برای من تکرار می‌کرد. پس به گفته‌اش گوش نهادم. تصور کرد که [[دین]] خود را به او وامیگذارم و در پی او میروم و راه خود را کنار مینهم، پس برای او آهنی گداختم و به [[بدن]] او نزدیک ساختم تا از آن [[پند]] گیرد، چنان فریاد برآورد بمانند فریاد [[بیمار]] از درد. نزدیک بود از حرارت و داغی آن بسوزد [و قالب تهی سازد] آن گاه به او گفتم: [[گریه کنندگان]] بر تو بگریند ای عقیل! بمانند [[گریستن]] مادر در داغ فرزند. از آهنی مینالی که [[انسانی]] برای بازیچه خود آن را گرم ساخته و مرا به آتشی می‌کشانی که خدای [[جبار]] برای خشمش بر افروخته؟ تو بنالی از [[آزار]] و من ننالم از سوزش [[خشم]] [[پروردگار]]...<ref>{{متن حدیث|وَ اللَّهِ لَأَنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَكِ السَّعْدَانِ مُسَهَّداً أَوْ أُجَرَّ فِي الْأَغْلَالِ مُصَفَّداً أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ وَ غَاصِباً لِشَيْءٍ مِنَ الْحُطَامِ وَ كَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْسٍ يُسْرِعُ إِلَى الْبِلَى قُفُولُهَا وَ يَطُولُ فِي الثَّرَى حُلُولُهَا. وَ اللَّهِ لَقَدْ رَأَيْتُ عَقِيلًا وَ قَدْ أَمْلَقَ حَتَّى اسْتَمَاحَنِي مِنْ بُرِّكُمْ صَاعاً وَ رَأَيْتُ صِبْيَانَهُ شُعْثَ الشُّعُورِ غُبْرَ الْأَلْوَانِ مِنْ فَقْرِهِمْ كَأَنَّمَا سُوِّدَتْ وُجُوهُهُمْ بِالْعِظْلِمِ وَ عَاوَدَنِي مُؤَكِّداً وَ كَرَّرَ عَلَيَّ الْقَوْلَ مُرَدِّداً فَأَصْغَيْتُ إِلَيْهِ سَمْعِي فَظَنَّ أَنِّي أَبِيعُهُ دِينِي وَ أَتَّبِعُ قِيَادَهُ مُفَارِقاً طَرِيقَتِي فَأَحْمَيْتُ لَهُ حَدِيدَةً ثُمَّ أَدْنَيْتُهَا مِنْ جِسْمِهِ لِيَعْتَبِرَ بِهَا فَضَجَّ ضَجِيجَ ذِي دَنَفٍ مِنْ أَلَمِهَا وَ كَادَ أَنْ يَحْتَرِقَ مِنْ مِيسَمِهَا فَقُلْتُ لَهُ ثَكِلَتْكَ الثَّوَاكِلُ يَا عَقِيلُ أَ تَئِنُّ مِنْ حَدِيدَةٍ أَحْمَاهَا إِنْسَانُهَا لِلَعِبِهِ وَ تَجُرُّنِي إِلَى نَارٍ سَجَرَهَا جَبَّارُهَا لِغَضَبِهِ أَ تَئِنُّ مِنَ الْأَذَى وَ لَا أَئِنُّ مِنْ لَظَى}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴، ترجمه شهیدی، ص۲۵۹.</ref>.

این سخن حضرت، نهایت اهتمام ایشان را به [[عدالت اجتماعی]] نشان می‌دهد و در ادامه به [[هدیه]] آوردن اشعت بن قیس اشاره کرده و در پایان می‌فرماید: به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمان‌های آن است به من بدهند تا [[خدا]] را [[نافرمانی]] کنم درباره مورچه‌ای که پوست جوی از آن بگیرم چنین نخواهم کرد<ref>{{متن حدیث|وَ اللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ الْأَقَالِيمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلَاكِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ...}}</ref>.

اما نتیجه [[اجتماعی]] چنین سفری در صورت [[درستی]] به ضرر علی{{ع}} بود و زمینه را برای فرار دیگران فراهم ساخت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۷۲۶ - ۷۲۹.</ref>.