اصلاح اقتصادی در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

از موارد تخلفات [[کارگزاران]] که در [[تاریخ]] نقل شده [[سعد بن عمر انصاری]] است، او بخشی از خراجی که جمع‌آوری می‌کرد را به دست امام نمی‌رساند. امام او را به ستون [[مسجد]] بست و او را وادار کرد که [[اموال]] [[بیت‌المال]] را برگرداند. [[سرپیچی]] کارگزاران از [[ادای امانت]] به این مسئله برمی‌گردد که آنها [[گمان]] می‌کردند مانند دوره خلفای پیشین می‌توانند بخشی از اموال بیت‌المال را برای خود بردارند. [[عثمان بن حنیف]] یکی دیگر از این افراد بود. او در زمان خلیفه دوم مسئول جمع‌آوری مالیات [[عراق]] بود و مساحت [[زمین‌ها]] را اندازه‌گیری و مشخص می‌کرد هر فرد چه مقدار باید [[جزیه]] بدهد. [[عثمان]] در مجلس مهمانی اشرافی شرکت می‌کند، گزارش این مهمانی به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} می‌رسد، [[امام]] طی نامه‌ای او را [[نهی]] می‌کنند که چرا در [[مجلسی]] شرکت کردی که در آن فقط اشراف بودند و [[فقرا]] را در آن مهمانی راهی نبود و سپس او را عزل می‌کنند.  

[[یزید بن غیث ارحبی]] نیز مدتی از جانب امام [[والی مدائن]]، پس از آن [[والی ری]] و [[همدان]] و مدتی نیز والی [[اصفهان]] بود. امام به او [[نامه]] می‌نویسد و می‌فرماید تو در پرداخت و فرستادن خراجت تأخیر داشتی، من علت آن را نمی‌دانم اما تو را به [[تقوای الهی]] [[دعوت]] می‌کنم و تو را بر حذر می‌دارم از اینکه [[اجر]] و [[پاداش]] [[خدا]] را ضایع نمایی و [[جهاد]] خود را با [[خیانت]] به [[مسلمانان]] [[باطل]] سازی، از خدا بترس و نفس خود را از [[حرام]] دو نگه دار و راهی برای [[عتاب]] من قرار مده. در [[حقیقت]] امام با این نامه به یزید اخطار می‌دهد.

[[یزید بن حجیه تیمی]] مدتی والی ری بود، او در ارسال [[خراج]] سی هزار درهم کم فرستاد، امام او را به مرکز [[خلافت]] احضار کرد و از او خواست بقیه [[اموال]] [[بیت‌المال]] را به [[خزانه]] برگرداند که یزید منکر شد، امام او را تازیانه زد و [[حبس]] کرد. یزید بن حجیه تیمی موفق شد از [[زندان]] فرار کند و به [[معاویه]] بپیوندد، معاویه هم اموالی را که او برداشته بود به خودش بخشید و بعد از اینکه توانست بر [[جهان اسلام]] مسلط شود او را به عنوان حاکم ری [[منصوب]] کرد. این روش معاویه بود که سعی می‌کرد با [[بخشش]] اموال بیت‌المال افرادی را که از حکومت عادلانه امیرالمؤمنین{{ع}} ناراضی بودند، جذب کند.

[[مصقلة بن هبیره شیبانی]] نیز داستان مفصلی دارد. او تعدادی از [[اسیران]] را با [[پول]] بیت‌المال می‌خرد و [[آزاد]] می‌کند. امام به او می‌فرمایند این کار خیلی خوبی است که شما اسیرانی را بخری و آزاد کنی اما اینکه از پول بیت‌المال این کار را بکنی درست نیست و تو باید این [[پول]] را به [[خزانه]] برگردانی. او هم مقداری از پول را فرستاد و در فرستادن بخش دیگر آن تعلل کرد. اسیرانی که مصقله آزاد کرده بود افرادی بودند که در [[شورش]] علیه [[حکومت امام علی]]{{ع}} [[اسیر]] شده بودند و افراد [[فقیر]] و [[ناداری]] نبودند، مصقله می‌توانست از خود آنها برای آزادی‌شان کمک بگیرد اما این کار را نکرد و وقتی دید مطالبه [[امام]] از او جدی است از امام رویگردان شد، فرار کرد و به [[معاویه]] [[پناهنده]] شد، معاویه هم او را تحویل گرفت و بعدها مسئولیت‌هایی را به او سپرد.

'''[[ایستادگی]] در برابر رانت [[خواری]]'''

از سیاست‌های اصولی و راهکارهای اساسی برای [[دولتمردان]]، ایستادگی در برابر هرگونه [[امتیاز خواهی]] بستگان و [[نزدیکان]] است؛ موضوعی که در سراسر دوران [[حکومت امام]]{{ع}} آشکارا دیده شده است: {{متن حدیث|... وَلا تُقْطِعَنَّ لأَحَد مِنْ حَاشِیَتِکَ وَحَامَّتِکَ قَطِیعَةٌ. وَلَا یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِمَادِ عُقْدَة تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیها مِنَ النَّاسِ فِی شِرْب أَوْ عَمَل مُشْتَرَکَ یَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلَی غَیْرِهِمْ، فَیَکُونَ مَهْناً ذلِکَ لَهُمْ دُونَکَ، وَعَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ. وَالْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَریبِ وَالْبَعِیدِ، وَکُنْ فی ذلک صابراً مُحْتَسِباً، واقعاً ذلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ وَخَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ، وَابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَنْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ، فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذلِکَ مَحْمُودَةٌ}}، در [[عهد]] [[نامه]] [[مالک اشتر]]:... و به هیچ یک از [[خواص]] و نزدیکان خود ملکی را به تیول وامگذار تا چنان نباشد که مالک ملکی شود و بر کسانی که [[همسایه]] او هستند در آبیاری یا کار مشترک [[زیان]] رساند و [[هزینه]] خود را به گردن [[همسایگان]] اندازد که در نتیجه دیگران [[سود]] خواهند برد و [[عیب]] [[دنیا]] و [[آخرت]] نصیب تو خواهد شد. [[حق]] را درباره هر کس از نزدیک و دور جاری کن و در این کار [[شکیبا]] باش و [[خدا]] را در نظر بگیر، نتیجه آن برای [[خویشان]] و خاصان تو هرچه می‌خواهد باشد و در کاری که بزم سنگین می‌نماید [[عاقبت]] آن را در نظر داشته باش که سرانجامی [[پسندیده]] است<ref>نهج البلاغه، ص۱۰۲۵؛ الحیاة، ج۲، ص۷۰۲.</ref>.  

[[مسئولیت‌ها]] و پیامدهای هرگونه [[خاصه]] خواهی و جانبداری از بستگان متوجه [[زمامداران]] است و این آنانند که باید در برابر کارهای [[دوستان]] و خویشان خود پاسخگو باشند: {{متن حدیث|ومهما کانَ فی کُتابِکَ مِنْ عَیْبٍ فَتَعَابَیْتَ عَنْهُ الْزَمْتَهُ}}، [ای مالک!]: هر عیبی که در نویسندگان و دبیران تو باشد، چون از آن [[غافل]] بمانی بر دوش تو خواهد بود<ref>نهج البلاغه، ص۱۰۱۶؛ الحیاة، ج۲، ص۷۰۰.</ref>.<ref>[[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|اقتصاد در نهج البلاغه]]، ص۱۵ ـ ۱۶.</ref>

[[زمامدار]] پیرو [[مکتب]] [[امام]] باید در [[احقاق حقوق]] [[مردم]] ذره‌ای [[سهل‌انگاری]] نکند و با دقت کافی هر حقی را ـ گرچه خُرد ـ از [[تجاوزگران]] بازپس گیرد و به صاحبان آن برساند: [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این زمینه فرمودند: {{متن حدیث|أیها الناسُ إِنَّ لِی عَلیکُم حَقّاً ولکم عَلَیَّ حَقٌّ، فَامَّا حَقُکُم عَلَی فَاتَّبِیحَة لکم، وتوفیر فینکم}}، ای مردم مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی. بر من است که [[خیرخواه]] و نصیحت‌گوی شما باشم و [[اموال عمومی]] را زیاد کنم<ref>نهج البلاغه، ص۱۱۴؛ الحیاة، ج۶، ص۴۵۸.</ref>.

در ادای [[حقوق مردم]] فوریت لازم است و هرگونه سهل‌انگاری و تأخیر، ناسازگار با [[تعالیم]] [[علوی]] است: {{متن حدیث|اما بعدا فان من أعظم الخیانَة خِیانَةُ الأمة، وأعظمُ الغِشَّ علی أهل المصر غِشُّ الامام من حق المسلمین، خَمس مئة الف درهم فأبعث بها إلَیَّ حین یأتیک رَسُولی، وإلا فأقبل إلیَّ حین تنظر فی کتابی فانّی قد تقدَّمتُ إلی رَسُولی أن لا یدَعَکَ سَاعَةً واحدةً تُقِیمُ بعد قدومه علیک، إلّا أن تَبعَثَ بالمالِ والسلام}}، از نامه‌ای به [[کارگزار]] خود در «[[اردشیر]] خُره»: اما بعد از بزرگترین خیانت‌ها [[خیانت]] کردن به [[امت]] است و بزرگ‌ترین [[فریب‌کاری]] بر [[اهل]] شهری [[فریب دادن]] امام است. در نزد تو پانصد هزار درهم از [[حق]] [[مسلمانان]] موجود است پس چون فرستاده من نزد تو آمد آنها را بفرست و اگر جز این باشد به محض دریافت این [[نامه]] نزد من آی، من به فرستاده خود سفارش کرده‌ام که یک [[ساعت]] هم بعد از آمدن او در آنجا نمانی مگر اینکه [[پول]] را بفرستی، والسلام<ref>بحارالانوار، ج۳۳، ص۴۱۶؛ الحیاة، ج۲، ص۴۲.</ref>.<ref>[[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|اقتصاد در نهج البلاغه]]، ص۱۶ ـ ۱۷.</ref>

[[دولت علوی]] در برابر ستمکاران قاطعیت بی‌مانند دارد و کمترین [[سستی]] و سهل‌انگاری در راه [[حقوق]] توده‌ها را روا نمی‌داند؛ زیرا که [[ستم]] به حقوق مردم بیشتر در بخش‌های [[اقتصادی]] صورت می‌گیرد: {{متن حدیث|أَیُّهَا النَّاسُ، أَعینُونِی عَلی أَنْفُسِکُمْ، وَایْمُ اللَّهِ لَأَنْصِفَنَّ الْمَظْلُومَ مِنْ ظَالِمِهِ، وَ لَاقُودَنَّ الظَّالِمَ بِخِزَامَتِهِ، حَتَّی أُورِدَهُ مَنْهَلَ الْحَقِّ وَإِنْ کَانَ کارِها}}، ای [[مردم]]! مرا در برابر نفس (هوس‌های) خودتان [[یاری]] کنید. به [[خدا]] [[سوگند]] که من داد ستمدیده را از [[ستمگر]] خواهم گرفت من مهار ستمگر را چندان می‌کشم تا او را _ هرچند [[دوست]] نداشته باشد _ به سرچشمه [[حق]] برسانم<ref>نهج البلاغه، ص۴۱۷؛ الحیاة، ج۲، ص۴٢.</ref>.

این [[قاطعیت]] نه تنها در [[رئیس]] [[دولت]] باید باشد، بلکه باید در تمام [[کارگزاران]] به روشنی دیده شود: {{متن حدیث|ثُمَّ اخْتَرْ لِلحُکْمِ بَیْنَ النَّاسِ أَفْضَلَ رَعِیَّتِکَ فِی نَفْسِکَ! مِمَّنْ لا تَضِیقُ بِهِ الأمور و لا تُمحِکُهُ الخُصومُ وَلا یَتمادی فِی الزَّلَةِ، وَلا یَحْصَرُ مِنَ الْفَیْءِ إِلَی الْحَقِّ إِذا عرفه و لا تُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلَی طَمَع وَلا یکتفی بأدنی فِهم دُونَ أقصاه... وَأَخَذَهُم بِالْحُجج... و أَصْبَرَهُمْ عَلی تَکَشْفِ الأُمورِ، وَأَصْرَمَهُمْ عِنْدَ انْصاحِ الحُکم؛ مِمَّنْ لا یزدهیه إطراء، ولا یَستَمیلُهُ إغراءٌ}}، از [[عهدنامه مالک اشتر]]: برای [[قضاوت]] و [[داوری]] میان مردم [[نیکوترین]] [[رعیت]] را در نظر خود برگزین؛ کسی که [[کارها]] او را در تنگنا قرار نمی‌دهد و درگیری دو طرفِ دعوا او را به [[خشم]] و [[لجبازی]] برنمی‌انگیزد و بر [[خطا]] [[اصرار]] نمی‌ورزد و از قبول حق پس از دانستن آن ناراحت نمی‌شود و نفس او به [[طمع]] رو نمی‌کند و از تحقیق بسیار برای [[فهم]] موضوع خودداری نمی‌ورزد... (کسی که) بیشتر در پی به‌دست آوردن [[برهان]] و دلیل باشد... و برای دریافت [[حقیقت]] امور بسیار [[بردبار]] باشد و چون [[حکم]] روشن شد قاطعانه داوری کند و خوشامدگویی و [[فریبکاری]] او را از راه به در [[نبرد]]<ref>نهج البلاغه، ص۱۰۰۹ ـ ۱۰۱۰؛ الحیاة، ج۲، ص۷۰۴.</ref>. این شیوه‌ها را باید در برابر [[تجاوزکاران]] به [[حقوق مردم]] به کار بست<ref>[[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|اقتصاد در نهج البلاغه]]، ص۱۷ ـ ۱۸.</ref>.

[[تجاوزگری]] [[سرمایه‌داران]] به [[توده]] مردم در اجتماعات [[انسانی]] آشکار است. [[دولتمردان]] اگر [[علوی]] می‌اندیشند باید در برابر این تجاوزگری‌ها بایستند و فرصتی برای آنان باقی نگذارند. تا توده‌های [[مردم]] به [[حقوق]] خود دست یابند: {{متن حدیث|أمَا وَالَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ، وَبَرَأَ النَّسَمَةَ، لَوْلَا حُضُورُ الْحَاضِرِ، وَ قِیَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ، وَمَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَی الْعُلَمَاءِ أَنْ لا یُقارُوا عَلَی کِظَّةِ ظَالِمٍ وَلَا سَغَبِ مَظْلُوم}}، بدانید، [[سوگند]] به کسی که دانه را شکافت و جانداران را آفرید، اگر آن [[جماعت]] نمی‌بود و با گرد آمدن [[یاران]] [[حجت]] بر من تمام نمی‌شد و [[خداوند]] از [[عالمان]] [[پیمان]] نگرفته بود که در برابر [[پرخوری]] [[ستمگر]] و [[گرسنگی]] ستمکشان و [[مظلومان]] خاموش و آرام ننشینند...}}<ref>نهج البلاغه، ص۵۲؛ الحیاة، ج۲، ص۳۶۴.</ref>.

آنگاه که [[مسئولیت]] [[زمامداری]] برعهده [[انسانی]] قرار گرفت، باید جلو تجاوزگری‌های [[ظالمان]] بایستد و گرسنگی مظلومان را از میان ببرد. باید از [[گردش ثروت]] میان طبقه [[ثروتمند]] جلوگیری کرد و سرمایه‌ها را عادلانه در دسترس همه طبقات به ویژه زحمتکشان قرار داد. [[امام علی]]{{ع}} در این رابطه فرمودند: {{متن حدیث|ولم أجْعَلْها (الأموال) دُولَةٌ بین الأغنیاء}}، [[اموال]] را در [[انحصار]] [[ثروتمندان]] قرار ندادم<ref>کافی، ج۸، ص۶۱؛ الحیاة، ج۳، ص۲۰۵.</ref>.<ref>[[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|اقتصاد در نهج البلاغه]]، ص۱۸ ـ ۱۹.</ref>

[[رویارویی]] با ستمبارگان و نابودی [[تجاوزگران]] به [[حقوق مردم]] زمان‌بردار نیست و باید به فوریت صورت گیرد تا محرومیت‌ها ادامه نیابد و [[تجاوزگری]] در نطفه خفه شود. امام علی{{ع}} هنگامی که [[مردمان]] نزد آن [[امام]] آمدند و خواستند تا با [[عثمان]] [[سخن]] گوید؛ امام نزد او رفت و سخن مشهور خود را که در [[نهج البلاغه]] آمده است، گفت. عثمان به امام گفت: {{عربی|کَلَّمَ النَّاسَ فِی أَنْ یُوجِلُونِی حَتَّی أَخْرُجَ إِلَیْهِمْ مِنْ مَظَالِمِهِمْ}}، {{متن حدیث|فَقَالَ: مَا کَانَ بِالْمَدِینَةِ فَلَا أجَلَ فیهِ وَ ما غاب فَأَجَلُهُ وُصُولُ أَمْرِکَ إِلَیْهِ}}، از مردم بخواه که به من مهلتی بدهند تا از [[بی‌عدالتی‌ها]] جلوگیری کنم. امام چنین پاسخ داد: آنچه در [[مدینه]] است مهلتی نمی‌خواهد و آنچه بیرون مدینه است، مهلت به اندازه رسیدن دستور تو به آنجاست<ref> نهج البلاغه، ص۵۲۵ ـ ۵۲۷؛ الحیاة، ج۳، ص۳۵۶.</ref>.<ref>[[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|اقتصاد در نهج البلاغه]]، ص۱۹.</ref>

===== گذشت نکردن از تعرض به دارایی‌های عمومی =====

[[امام علی]]{{ع}} اگر کم‌ترین تعرض به دارایی‌های عمومی می‌دید گذشت نمی‌کرد. آن حضرت [[معتقد]] بود اگر در امور این چنینی گذشت صورت بگیرد، آن [[زمان]] راه این نوع اقدامات نه تنها باز، بلکه هموار می‌شود، آن گاه اوضاع به گونه‌ای خواهد شد که دیگر نمی‌توان جلوی آن را گرفت. مثلا گزارشی رسید به امام علی{{ع}} که [[زیاد بن ابیه]] قائم مقام عبدالله عباس در فارس به دخل و تصرف [[اموال عمومی]] توجهی کرده است، حضرت بلافاصله نامه‌ای به او نوشت: «به [[خدا]] سوگندی راست می‌‌خورم که اگر به من گزارش برسد که تو در دارایی‌های عمومی [[مسلمانان]] اندک یا بسیار [[خیانت]] کردی چنان بر تو سخت بگیرم که اندک [[مال]] بمانی و درمانده هزینه خانوارت گردی و خار و پریشان حال شوی. بدرود»<ref> نهج البلاغه، نامه ۲۰.</ref>. پس از این نامۀ امام علی{{ع}} اتفاقی دیده نشد و یک سر سوزن خطایی در آنجا اتفاق نیفتاد. یا مثلا گزارشی به حضرت رسید که [[عبدالله بن عباس]] بخشی از [[درآمدهای عمومی]] را از [[بصره]] به [[مکه]] منتقل کرده است، حضرت نامه‌ای به او نوشت. او پاسخ امام علی{{ع}} را داد و خواست کار خود را توجیه کند، حضرت [[نامه]] تندتری به او نوشت، عبدالله باز جوابی داد. حضرت نامه سوم را چنین نوشت: «اگر همه چیز به جای خودش باز نگردد تو را با شمشیری خواهم زد که کسی را با آن [[شمشیر]] نزدم مگر اینکه به قعر جنهم رفت. به خدا اگر حسن و حسینم خیانت [[مالی]] کرده باشند نزد من هیچ پناهی ندارند». پس از این نامه نیز دیگر خطایی گزارش نشد. این نمونه‌ها نشان می‌دهد که حضرت در مسایل مالی و [[اقتصادی]] نسبت به هیچ کس به هیچ روی [[چشم پوشی]] و مسامحه روا نمی‌داشت<ref>[[مصطفی دلشاد تهرانی|دلشاد تهرانی، مصطفی]]، گفتاری با عنوان [https://fararu.com/fa/news/394196/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DB%B1%DB%B0-%D8%A7%D9%82%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D8%B9%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D8%AA-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%B9-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86-%DB%8C%D8%A7%D9%81%D8%AA%D9%86-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF «بررسی ۱۰ اقدام عملی حضرت علی(ع) برای سامان یافتن نظام اقتصاد»]</ref>.

گرفتن درصدی از [[اموال]]، اصلی [[اسلامی]] است و [[قرآن]] بدان فراخوانده است و [[زکات]] و [[نماز]] در کنار هم قرار گرفته است و این اهمیت آن را می‌‌رساند. اصل [[عدالت]] در [[تعالیم]] [[علوی]] همگانی و همه‌جایی است و در همه [[برنامه‌ریزی‌های اقتصادی]] و مبادلات [[مالی]] باید رعایت شود. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این زمینه می‌فرماید: {{متن حدیث|... ثُمَّ إِنَّ الزَّکَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاةِ قُرباناً لأهْلِ الإسلام، فَمَن أَعْطاها طَیِّبَ النفس بها، فإنَّها تَجعَلُ لَه کَفَّارةً و مِن النارِ حِجازاً و وقایة، فلا عنها أحد نفسه...}}، [[زکات]] و نماز برای [[مسلمانان]] موجب [[تقرب]] است؛ هرکس زکات را با [[خشنودی]] (روانی) بدهد، [[کفاره]] او شود و مانع میان او و [[آتش دوزخ]] گردد، پس مبادا کسی دلش در پی آنچه داده است برود...<ref>الحیاة، ج۶، ص۳۴۳.</ref>.

مالیات‌ها در [[اسلام]] برای تعدیل [[ثروت]] است تا از ثروت [[ثروتمندان]] کاسته شود و به سوی نیازهای مردمی روانه گردد. [[امام علی]]{{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|... وَانْظُرْ إِلی مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکَ مِنْ مَالِ اللَّهِ فَاصْرِفْهُ إِلَی مَنْ قِبَلَکَ مِنْ ذَوِی الْعِبَالِ وَالْمَجَاعَةِ، مُصیباً بِهِ مَوَاضِعَ الْفَاقَةِ... وَ ما فَضَلَ عَنْ ذلِکَ فَاحْمِلْهُ إِلَیْنَا لِنَفْسِمَهُ فِیمَنْ قِبَلَنَا}}، در [[نامه]] ای به [[قثم بن عباس]] [[کارگزار مکه]]: به [[مال]] [[خدا]] ([[اموال عمومی]]) که نزد تو فراهم شده است رسیدگی کن و آنها را به عیال‌مندان و گرسنگانی که در آنجاها هستند برسان و نیازهای گوناگون آنان را برطرف کن و باقیمانده را نزد ما بفرست تا میان کسانی که اینجاها هستند قسمت کنیم<ref>نهج البلاغه، ص۱۰۶۳.</ref>.

در [[مکتب]] [[امام]]{{ع}} [[فقر]] [[فقیران]] باید از میان برود و زکات یکی از مالیات‌هایی است که برای این منظور قرار داده شده است: {{متن حدیث|إِنَّ الله عز وجل فرض علی أغنیاء الناس فی أموالهم، قدرَ الَّذی یَسعُ فقراءَهُم فإن ضاعَ الفَقیرُ، أو أجْهَدَ، أَو عُرِیَ، فَبِمَا یَصْنَعُ الغَنِیُّ، فَإِنَّ اللَّهَ مُحاسِبُ الأغنیاء فی ذلکَ یَومَ القِیامَةِ و مُعَذِّبُهُم بِهِ عَذَاباً أَلِیماً}}، [[خدای بزرگ]] در اموال [[توانگران]] مقداری معین کرده است که [[زندگی]] بینوایان را اداره کند؛ پس اگر [[فقیری]] نابسامان ماند یا به [[سختی]] افتاد یا [[پوشاک]] [[درستی]] نداشت یا سرپناهی نیافت یا همسری نگرفت.... سبب آن خودداری [[ثروتمند]] از دادن [[حق]] اوست و [[خداوند]] حساب [[ثروتمندان]] را در [[روز قیامت]] از این بابت می‌رسد و به سبب آن با عذابی دردناک عذابشان می‌‌کند<ref>مستدرک الوسائل، ج۱، ص۵۰۶؛ الحیاة، ج۶، ص۳۹۷.</ref>.

همچنین در سخن دیگری [[امام]]{{ع}} بر [[فقرزدایی]] از راه مالیاتِ [[زکات]] تأکید می‌کند: {{متن حدیث|... مع ما فِی الزَّکَاةِ مِن صَرفِ ثَمَرَاتِ الأرضِ وغَیرِ ذلک الی أهلِ المَسْکَنَةِ و الفقر....}}، «... از راه [[پرداخت زکات]] میوههای [[زمین]] و جز آن به بینوایان و [[تهیدستان]] نیز می‌‌رسد.»..<ref>نهج البلاغه، ص۷۹۸.</ref>.

در قانونی کلی در [[مکتب]] امام [[مسئولیت]] تهیدستی بینوایان متوجه ثروتمندان است (و نظام‌های طرفدار آنان).  

در [[اجرای قانون]] [[مالیات]] ممکن است زیاده‌روی‌هایی صورت گیرد و ستمی بر مالیات پردازان روی دهد. [[دولت‌ها]] باید از این زیاده‌روی‌ها جلوگیری کنند و مالیات گرفتن نیز باید در چهارچوب [[عدالت]] قرار گیرد. [[امام علی]]{{ع}} در این زمینه می‌فرمایند: {{متن حدیث|ولا تأخذن منه أکثر من حنّی الله فی ماله}}، «... و بیش از [[حق خدا]] از [[مال]] او مستان»<ref>نهج البلاغه، ص۸۷۹.</ref>.

 

هرگونه باج‌خواهی و [[زیاده‌روی]] در [[مالیات‌ها]]، غیر [[اسلامی]] است و با [[تعالیم]] [[امام]]{{ع}} سازگاری ندارد: {{متن حدیث|وَ لا تَبِیعُنَّ لِلنَّاسِ فِی الْخَراجِ کِسْوَةَ شِمَاءٍ وَلَا صَیْفٍ؛ وَلَا دَابَّةٌ یَعْتَمِلُونَ عَلَیْهَا، وَلا عَبْداً، وَلا تَضْرِبُنَّ أَحَداً سَوْطاً لِمَکانٍ دِرْهَمٍ، وَلَا تَمَسُّنَّ مَالَ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ ـ مُصَلَّ وَلا مُعَاهَدٍ ـ إِلَّا أَنْ تَجِدُوا فَرَساً أَوْ سِلاحاً یُعْدِی بِهِ عَلَی أَهْلِ الْإِسْلام}}، «در نامه‌ای به [[کارگزاران حکومت]] دربارۀ [[خراج]] و [[مالیات]]:... برای گرفتن خراج [[مردمان]]، [[لباس]] زمستانی و تابستانی ایشان را مفروشید و نه چهارپایی را که با آن کار می‌کنند و نه بنده‌ای را که در [[اختیار]] دارند و برای درهمی کسی را تازیانه مزنید و به [[مال]] هیچ یک از [[مردم]] ـ چه [[مسلمان]] چه [[اقلیت]] ـ دست مبرید، مگر اینکه اسب یا سلاحی باشد که در [[جنگ]] با [[مسلمانان]] به کار می‌رود<ref>نهج البلاغه، ص۹۸۴؛ الحیاة، ج۳، ص۲۳۳.</ref>.<ref>[[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|اقتصاد در نهج البلاغه]]، ص۱۱۹ ـ ۱۲۱.</ref>

===== برنامه اقتصادی حکومت [[ثروتمند]] شدن جامعه باشد =====

 

حضور [[دولت]] در حوزۀ [[اقتصاد]] برای تحقق [[اهداف اقتصادی]] است، [[عدالت]]، [[امنیت]] و [[رشد اقتصادی]] اهداف مقدمیِ اقتصاد برای رسیدن به [[هدف]] عالی [[اقتصادی]]، یعنی [[رفاه عمومی]] به شمار می‌آید. تحقق اهداف اقتصادی آن است که همۀ افراد [[جامعه]] از سطح [[کفاف]] [[زندگی]] بهره‌مند شوند. از جمله اقدام‌های دولت برای رسیدن به هدف رشد اقتصادی [[آبادانی]] است که می‌تواند هم از ابزارهای [[سیاست‌گذاری]] استفاده کند و هم به طور مستقیم به آبادانی بپردازد. آبادانی، سبب رونق [[فعالیت‌های اقتصادی]] و افزایش [[تولید]] می‌شود و در واقع با [[عمران]]، بستر تولید و رشد اقتصادی برای جامعه فراهم می‌آید. از این رو، یکی از [[سیاست‌های اقتصادی امام علی]]{{ع}}، توسعۀ اقتصادی و [[بسترسازی]] مناسب برای رشد اقتصادی از راه [[آبادانی زمین]] بود تا به سبب آن درآمد فعالان اقتصادی و نیز درآمد دولت افزایش یابد و دولت بتواند با اجرای [[سیاست‌های اقتصادی]] به اهداف خود برسد. [[امیر مؤمنان]]، علی{{ع}} در ابتدای [[عهدنامه مالک اشتر]]، [[وظیفه]] او را [[اصلاح]] کار [[مردم]] و آبادسازی شهرهای [[مصر]] می‌‌داند: {{متن حدیث|واستصلاح أهلها وعمارة بلادها}}، «و کار مردمش را به [[صلاح]] آورد و شهرهایش را آباد سازد<ref>نهج البلاغه نامه ۵۳.</ref>.

 

با آنکه یکی از [[وظایف دولت]] گردآوری [[خراج]] است ولی تا وقتی اموالی در درست مردم نباشد نمی‌توان از آنها خراج گرفت، در نتیجه دولت باید در جهت [[رشد]] و آبادانی [[اقدام]] کند و زمینه‌های لازم را فراهم آورد و گرنه گردآوری [[مالیات]] بدون آبادانی به معنای نابودی [[شهرها]]، کشاورزان و تولید کنندگان است که سرانجام به نابودی [[حکومت]] می‌انجامد. همان‌طور که در [[عهدنامه]] به مالک می‌فرماید که ابتدا زمینه‌های تولید را آماده کند و آنگاه از [[مردمان]] [[خرج]] بگیرد<ref>[[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی]]، ص ۲۵۱ ـ ۲۵۲.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}} در [[خطبه‌ها]]، [[نامه‌ها]] و حکمت‌های خویش به برخی مسائل مدیریت [[سیاسی]]، مدیریت نظامی، مدیریت [[اقتصادی]]، مدیریت دولتی و مدیریت [[خانواده]] پرداخته است. در مدیریت [[اقتصادی]]، به روش‌های درست استفاده از [[بیت‌المال]]<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۴ و ۲۱.</ref> و بهره گرفتن از اموال شخصی [[تذکر]] می‌دهد<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۴ و ۲۱.</ref>.<ref>دشتی، محمد، الگوهای رفتاری امام علی و مدیریت، ج۷، ص۹۰-۷۰.</ref>.<ref>[[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[قلمرو دین (مقاله)| مقاله «قلمرو دین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص ۱۱۷.</ref>.

گروهی از جمله [[مغیرة بن شعبه]] به حضرت پیشنهاد کردند که استانداران پیشین از جمله [[معاویه]] را بر منصب خود تثبیت، و پس از آن‌که اوضاع سامان یافت، آنها را عزل کند؛ ولی حضرت با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|مَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا}}<ref>«آنان را نه در آفرینش آسمان‌ها و زمین گواه کردم و نه در آفرینش خودشان و من آن نیم که گمراه‌کنندگان را یاور گیرم» سوره کهف، آیه ۵۱.</ref>، با این پیشنهاد به طور [[قاطع]] [[مخالفت]] می‌نمود<ref>شیخ طوسی، الامالی، ص۸۷ ح۱۳۳؛ طبری، عمادالدین محمد، بشارة المصطفی، ص۲۶۳؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۹۵؛ ر. ک: شیخ مفید، الاختصاص، ص۱۵۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۰، ص۱۰۵؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۴، ص۴۳۹؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۲، ص۳۶۴ و ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۰۶؛ و ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۷، ص۲۲۹.</ref>. [[امام علی]] {{ع}} بدون تردید نمی‌توانست عده‌ای [[فاسق]] و [[دنیاپرست]] را که با او [[بیعت]] نکرده‌اند و [[فرمان]] او نمی‌برند، بر [[جان]] و [[مال]] [[مسلمانان]] چیره سازد؛ زیرا این مشارکت در [[ظلم]] آنها به شمار می‌رفت و با [[هدف]] حضرت از پذیرش حکومت [[اصلاحات]] تعارض داشت. از [[بعد اقتصادی]] نیز ابقای آنان به معنای کمک به تشدید [[فقر]] و [[نابرابری]] بود که با اصلاحات [[اقتصادی]] وی منافات داشت؛ از این رو، برای آن‌که یکی از عوامل مهم [[بی‌عدالتی]] به ویژه در حوزه [[اقتصاد]]، به کلی از بین برود، به عزل [[کارگزاران]] پیشین و [[نصب]] کسانی [[اقدام]] کرد که با [[فرمانبردار]] او بودند و در [[سیره فردی]] و [[حکومتی]] خود، حضرت را [[الگو]] قرار می‌دادند یا با [[راهنمایی]] و [[تهدید]]، قابل [[نظارت]] بوده، یارای مخالفت جدی با وی را نداشتند؛ در نتیجه، کارگزاران جدید کم‌تر فرصت می‌یافتند از منصب و موقعیت خود [[سوء]] استفاده [[مالی]] کنند و در توزیع فرصت‌های درآمدزا و شغلی از مسیر [[عدالت]] [[منحرف]] شوند، و در صورتی که چنین کاری می‌کردند، با برخورد شدید و جدی [[امام]] مواجه می‌شدند<ref>[[سید حسین میرمعزی|میرمعزی، سید حسین]]، [[اصلاحات اقتصادی (مقاله)| مقاله «اصلاحات اقتصادی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۷۹.</ref>

«نظارت» از ارکان مهم مدیریت علمی است که در تصمیم‌گیری و رهبری نقش مهمی ایفا می‌کند. [[امام علی]]{{ع}} در سخنان خود به [[نظارت]] فراگیر بر امور [[کارگزاران]] تأکید و بر همین اساس، با [[فرماندار آذربایجان]] ([[مصقله بن هبیره]])<ref>نهج البلاغه، خطبه ۴۴.</ref> برخورد می‌کند و درباره [[محمد بن ابی بکر]]، [[والی مصر]]، تصمیم به جابه‌جایی می‌گیرد<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۲.</ref>. [[عمر بن ابی سلمه]]، [[استاندار بحرین]] و فارس را نیز برای شرکت در [[جنگ صفین]] منتقل می‌کند و [[نعمان بن عجلان]] را به جای وی می‌گمارد<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۲.</ref>. [[امام]]، به [[زیاد بن ابیه]] بارها [[تذکر]] می‌دهد<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۰.</ref> یا [[کمیل بن زیاد]]، [[فرماندار هیت]] را [[سرزنش]]<ref>نهج البلاغه، نامه ۶۱.</ref> و [[منذر بن جارود]] را به دلیل [[خیانت]] [[مالی]] عزل می‌کند<ref>نهج البلاغه، نامه ۷۱.</ref>. تمام این [[رفتارها]] و تصمیم‌های [[مدیریتی]] از اصل نظارت [[علوی]] سرچشمه گرفته است. [[تشویق]] مدیران و کارگزاران لایق و شایسته، مانند تشویق [[سعد بن مسعود]] [[فرماندار مدائن]]، نیز زاییده اصل نظارت است. حضرت در [[نامه]] خویش به [[مالک اشتر]] نیز بر اصول نظارت، [[تنبیه]] و تشویق تأکید فراوان دارد<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۴ و ۲۱.</ref>.<ref>دشتی، محمد، الگوهای رفتاری امام علی و مدیریت، ج۷، ص۹۰-۷۰.</ref>.<ref>[[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[قلمرو دین (مقاله)| مقاله «قلمرو دین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]]، ص ۱۱۷.</ref>

روایاتی که درباره [[نظارت]] حضرت بر بازارهای [[کوفه]] بر جای مانده است، به خوبی این مطلب را نشان می‌دهد. [[امام باقر]] {{ع}} می‌فرماید: «[[امیرالمؤمنین]] {{ع}} هر صبح در کوفه بازار به بازار می‌گشت»<ref>الکافی، ج۵، ص۱۵۱، ح۳؛ شیخ طوسی، تهذیب، ج۷، ص۷، ح۱۷.</ref>.

برخی بازارهای تخصصی زمان امام علی {{ع}} عبارت بود از: [[بازار]] قصابان، بازار خرمافروشان، بازار ماهی فروشان. وجود این‌گونه بازارها می‌تواند با تضمین عادلانه قیمت، خرید کالا را آسان‌تر کند، و خریدار با توجه به کیفیت و قیمت کالا درباره خرید خود بهتر تصمیم بگیرد. همچنین از روایت استفاده می‌شود که در محلی به نام «[[کناسه]]» صرافی، بزازی، خیاطی و خرید و فروش شتر انجام می‌شده است<ref>قاضی نعمان، ابوحنیفه، دعائم الاسلام، ج۲، ص۵۳۸، ح۱۹۱۳.</ref>. روند تشکیل بازارهای تخصصی تا آنجا پیش رفت که در کوفه بازارهای خاصی برای برده فروشان، سلاخان و روغن فروشان پدید آمد و دکان‌های متعدد صرافی نزدیک [[مسجد کوفه]] بنا شد. خرمافروشان و ماهی فروشان نیز برای خود بازارهایی ساختند و پس از مدتی شتر فروشان و نانوایان نیز در بازارهای ویژه خود به رقابت پرداختند<ref>شیخلی، صباح ابراهیم سعید، الاصناف فی العصر العباسی، ص۷۳.</ref>. تخصصی شدن بازارها به دیگر [[شهرها]] نیز سرایت کرد و شکل روشن‌تری به خود گرفت در سال ۱۴۵ هجری در [[مدینه]]، خرمافروشان، پرنده فروشان، هیزم فروشان و روغن فروشان، محصولات خود را در بازارهای مخصوص خود عرضه می‌کردند<ref>شیخلی، صباح ابراهیم سعید، الاصناف فی العصر العباسی، ص۷۴.</ref>. به این ترتیب تشکیل بازارهای تخصصی به دلیل مزایا و خصوصیات برجسته‌شان در [[جامعه اسلامی]] به صورت یک [[سنت]] پسندیده رواج یافت<ref>[[محمد تقی نظرپور|نظرپور، محمد تقی]]، [[بازار (مقاله)| مقاله «بازار»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۵۰۶.</ref>

از سوی دیگری، یکی از وظایف دولت اسلامی، جلوگیری از احتکار است تا مکانیزم قیمت ـ متناسب با عرضه و تقاضا و سیاست‌هایی که از طرف [[دولت]] [[اعمال]] می‌شود ـ سطح [[تولید]] و قیمت‌های عادلانه را تعیین کند. [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} پس از آنکه به برخی از روحیات بازرگانان و صاحبان صنایع اشاره فرمود، به [[مالک اشتر]] توصیه می‌کند: «پس بایدت از احتکار منع نمود که [[رسول خدا]] {{صل}} از آن منع فرمود و باید [[خرید و فروش]] آسان صورت پذیرد و با [[میزان]] [[عدل]] انجام گیرد با نرخ‌های رایج بازار نه به زیان فروشنده و نه خریدار. و آن‌که پس از منع تو دست به احتکار زند، او را [[کیفر]] ده و [[عبرت]] دیگران گردان و در کیفر او [[اسراف]] مکن»<ref>{{متن حدیث|فَامْنَعْ مِنَ الِاحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ {{صل}} مَنَعَ مِنْهُ وَ لْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكِّلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ فِي غَيْرِ إِسْرَافٍ}}؛ نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، نامه ۵۳، ص۳۳۵.</ref>. از سخن حضرت به دست می‌آید که احتکار، مانع تحقق [[عدالت]] است؛ زیرا قیمت‌هایی که سود بالایی را برای یک طرف مبادله داشته و موجب اجحاف به طرف دیگر باشد، عادلانه نیست و [[حقوق]] دو طرف در آن رعایت نشده است. از [[کلام]] حضرت این مطلب نیز استفاده می‌شود که مکانیزم قیمت‌ها با [[نظارت]] دولت، پذیرفته شده است و علت [[مخالفت]] با احتکار و جلوگیری از آن، این است که احتکار [[نظام]] قیمت‌ها را مخدوش می‌سازد؛ از این رو، حضرت در کلام دیگری می‌فرماید: رسول خدا {{صل}} بر محتکران گذشت و امر فرمود که آن‌چه را احتکار کرده بودند، به بازار بیاورند و در دید مردم بگذارند. کسی از حضرت خواست تا قیمتی برای اشیایی که احتکار شده بود، تعیین فرماید؛ ولی آثار [[نگرانی]] در چهره حضرت ظاهر شد و فرمود: چگونه من قیمتی تعیین کنم؛ در حالی که قیمت‌ها به دست خداست. اگر بخواهد بالا می‌برد و اگر خواست کاهش می‌دهد<ref>حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۳۱۷.</ref>.[[امام علی]] {{ع}} در موارد متعددی به خوی [[زیاده‌خواهی]] [[انسان‌ها]] زمانی که [[تربیت]] درست [[اسلامی]] نداشته یا تحت [[نظارت]] [[دولت اسلامی]] قرار نگرفته باشند، اشاره می‌فرماید؛ از جمله در [[نامه]] به والی مصر می‌نویسد: دیگر این که [[نیکی]] به بازرگانان و صنعت‌گران را بر خود بپذیر و سفارش کردن به نیکویی درباره آنان را به عهده گیر،... و با این همه بدان که میان بازرگانان بسیار کسانند که معاملتی بد دارند. بخیلند و در پی احتکارند. می‌جویند و کالا را به هر بها که خواهند می‌فروشند و این سودجویی و گران‌فروشی زیانی است برای همگان و [[عیب]] است بر والیان<ref>نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، نامه ۵۳، ص۳۳۵.</ref>. با توجه به سخن حضرت، صفت [[بخل]] و انحصارطلبی، [[اقتصاد آزاد]] مطلق را اجازه نمی‌دهد؛ زیرا احتمال تبانی صنعت‌گران، بازرگانان و... برای [[تغییر]] قیمت‌ها به سود و اصولاً [[غفلت]] از [[خداوند]] و دستورهایش و [[طغیان]] در برابر [[خدا]] و [[مردم]] برای این گروه از افراد محتمل است. [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى * أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى}}<ref>«حاشا؛ انسان سرکشی می‌ورزد * چون خود را بی‌نیاز بیند» سوره علق، آیه ۶-۷.</ref>. [[امام علی]] {{ع}} نیز می‌فرماید: {{متن حدیث|مَنْ كَانَ لَهُ مَالٌ فَإِيَّاهُ وَ الْفَسَادَ}}<ref>ثقفی کوفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، ج۱، ص۷۵.</ref>؛ «کسی که به [[مالی]] رسید، باید از [[فساد]] و استفاده نادرست از آن برحذر باشد»<ref>[[محمد مهدی کرمی|کرمی]] و [[عسکر دیرباز|دیرباز]]، [[عدالت اقتصادی (مقاله)| مقاله «عدالت اقتصادی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۹۷.</ref>.

==== سه. نظارت بر رفتار کارگزاران مالی و اقتصادی و اصلاح آسیب‌ها ====

یکی دیگر از اقدامات [[امام علی]]{{ع}} در اصلاحات اقتصادی، [[نظارت]] بر [[ثروت]] [[کارگزاران حکومت]] و نحوه تعامل آنان با دیگران بوده است. امام به [[کارگزاران]] خود سفارش می‌نمود تا از حضور در [[دعوت]] [[ثروتمندان]] [[پرهیز]] نمایند و نیز آنان را از [[تکاثر]] [[ثروت]] و [[دنیاطلبی]] پرهیز می‌دهد. [[نامه]] سوم [[نهج‌البلاغه]]، نامه‌ای است که امام{{ع}} به [[شریح قاضی]] پسر [[حارث]] که در [[زمان]] [[حکومت]] آن حضرت، خانه‌ای به هشتاد دینار خرید، نوشته شد و در آن امام [[خشم]] خود از چنین کاری را ابراز داشته است و از چنین اقدامی هشدار می‌دهند<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۳، ص۴۳۴-۴۳۵.</ref> و یا [[نامه امام]] به [[عثمان]] پسر [[حنیف]] [[کارگزار]] امام در [[بصره]] که به مهمانی یکی از ثروتمندان رفته، نوشته‌اند و در آن از حضور در چنین مجالسی پرهیز داده‌اند. «خبر یافتم که یکی از [[جوانان]] بصره تو را به مهمانی خوانده و تو نیز بدانجا شتافته ای... [[گمان]] نمی‌کردم بر سر سفره مردمی بنشینی که نیازمندانشان را به [[جفا]] می‌‌رانند و توانگرشان را به آن فرا می‌خوانند.»..<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۵، ص۴۹۵.</ref> و یا امام در نامه‌ای به [[منذر بن جارود]]، ایشان را به خاطر [[خیانت]] و دنیاطلبی مورد [[سرزنش]] قرار داده، از [[مسئولیت]] [[عزل]] می‌کند «اگر آنچه که از تو برایم گزارش شده درست باشد شتر [[خانواده]] تو و بند کفشت از تو بهتر است کسی با صفات تو [[شایسته]] آن نیست که مرزی توسط او بسته شود یا فرمانی به دست او [[اجرا]] گردد یا مقامش بالا رود یا در امانتی [[شریک]] شود.»..<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۷۱، ص۵۴۹.</ref> و یا می‌‌فرماید «با خبر شدم تو غنمیت‌های [[مسلمانان]] را که از نیزه‌ها و اسب‌های آنان گرد آمده و خونشان بر سر آن [[زمین]] ریخته در میان [[بادیه‌نشینان]] [[قبیله]] خودت که تو را برگزیده‌اند، تقسیم می‌کنی [[سوگند]] به خدایی که دانه را شکافت و [[انسان]] را آفرید اگر این خبر [[حقیقت]] داشته باشد [[منزلت]] خود را نزد من کاسته‌ای. [[آگاه]] باش [[حق]] [[مسلمانی]] که نزد تو یا من هستند از تقسیم [[غنیمت]]، برابر است<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۴۳، ص۴۹۳.</ref>. بدین‌سان [[امام]]{{ع}} از سویی با دقت در [[رفتار]] [[کارگزاران حکومت]] آنان را مورد ارزیابی دقیق قرار می‌دهد و از سویی از انباشت [[ثروت]] و [[دنیاطلبی]] مفرط بر [[حذر]] می‌دارد و در همه این موارد، خود به عنوان [[الگو]] پیش روی آنان است.

تلاش حضرت در [[سلوک]] بر مسیر [[سیاست اقتصادی]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[اصلاح]] [[سیاست‌های اقتصادی]] خلفای پیشین، اگر چه در دوران [[حاکمان]] بعدی استمرار نیافت اما نقطه عطفی در [[تاریخ سیاسی اسلام]] به شمار می‌رود. تبیین دقیق [[اندیشه]] [[اقتصادی]] [[اسلام]] در بُعد نظری و عملی و کاربست آن در اندیشه [[حکومتی]] توسط [[امام علی]]{{ع}} موجب شد تا این اندیشه دستخوش [[سیاست]] بازی‌ها و شعارهای [[عوام]] فریبانه حاکمان بعدی قرار نگیرد و به عنوان اصول [[حاکم]] بر [[رفتار عادلانه]] [[حکومت‌ها]] در طول [[تاریخ]]، معیار سنجش حکومت‌ها به شمار آید. هر چند هیچ حاکمی در درازای تاریخ [[حکومت‌های اسلامی]] نتوانست چنین از سیاست‌های اقتصادی اسلام [[پیروی]] نماید.

[[ساده زیستی]] در سلوک شخصی امام{{ع}}، [[نظارت]] و [[قاطعیت]] بر رفتار و [[ثروت‌اندوزی]] [[کارگزاران]]، برخورد عادلانه در برخورداری کارگزاران، بستگان و وابستگان آنان از رانت‌های حکومتی، رعایت [[حرمت]] و [[کرامت]] [[انسان‌ها]] در [[سیاست‌های اقتصادی]] و [[حمایت]] روشمند و منطقی از [[تهیدستان]]، بدون [[ترویج]] حمایت‌های گداپرور، از اصلاحات اقتصادی [[امام علی]]{{ع}} بوده است که می‌تواند به عنوان الگوی [[اقتصادی]] در [[جامعه جهانی]] معرفی نماید که امروزه [[جامعه انسانی]] با سیاست‌های اقتصادی [[حکومت امام علی]]{{ع}} راه به [[رشد]] و شکوفایی خواهد برد<ref>[[بهروز یدالله‌‌پور|یدالله‌‌پور، بهروز]]، مقاله‌ای با عنوان [https://orumiyeh.iqna.ir/fa/news/2246761/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%A7%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D8%AA-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D8%B9 «اصلاحات اقتصادی در حكومت امام علی(ع)»]</ref>

امام علی {{ع}} به شدت بر [[رفتار]] [[کارگزاران]] خود [[نظارت]] می‌کرد و برای این کار جاسوسانی را چون [[کعب بن مالک]] گمارده بود<ref>یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۰۴؛ در موسوعة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۴، ص۱۳۸، در پاورقی آمده است که صحیح، مالک بن کعب است؛ زیرا کعب بن مالک با علی {{ع}} بیعت نکرد؛ ولی مالک بن کعب از کارگزاران حضرت بود.</ref>. در [[عهدنامه]] او به [[مالک اشتر]] نیز آمده است:

در [[اعمال]] کارگزاران خود [[کاوش]] نمای و جاسوسانی از [[مردم]] راستگوی و [[وفادار]] به خود بر آنان برگمار؛ زیرا [[مراقبت]] نهایی تو در کارهایشان آنان را به رعایت [[امانت]] و [[مدارا]] در [[حق رعیت]] وا می‌دارد و بنگر تا [[یاران]] کارگزارانت تو را به [[خیانت]] نیالایند. هر گاه یکی از ایشان دست به خیانت گشود و [[اخبار]] [[جاسوسان]] در نزد تو به خیانت او گرد آمد و همه بدان [[گواهی]] دادند، همین خبرها تو را بس است. باید به سبب خیانتی که کرده، تنش را به [[تنبیه]] بیازاری و از کاری که کرده است، بازخواست نمایی؛ سپس [[خوار]] و ذلیلش‌سازی و مهر خیانت بر او زنی و [[ننگ]] را بر گردنش آویزی<ref>نهج البلاغه، ترجمه آیتی، ج۲، نامه ۵۳، ص۳۲۸-۳۲۹.</ref>.

[[حضرت امیر]] {{ع}}، خود، سفارش‌هایش به مالک را عملی می‌کرد. در [[تاریخ]]، موارد متعددی نقل شده که حضرت از خطای کارگزاران خود [[آگاه]] شده و آنها را [[توبیخ]] یا تنبیه کرده است. نامه‌های متعددی در [[نهج البلاغه]] بر همین مطلب [[گواه]] است<ref>ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۴، ص۱۴۰-۱۵۷.</ref>. علت خطای برخی کارگزاران و نظارت شدید و توبیخ حضرت را پیش‌تر بیان کردیم. [[امیرمؤمنان]] {{ع}} با توجه به تعداد اندک افراد [[مؤمن]] و مدیر، و گستردگی [[حکومت اسلامی]] چاره‌ای جز این نداشت<ref>[[سید حسین میرمعزی|میرمعزی، سید حسین]]، [[اصلاحات اقتصادی (مقاله)| مقاله «اصلاحات اقتصادی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۸۱.</ref>.

مسائل [[اقتصادی]] مربوط به [[مصرف]]، بخش عمده‌ای از مباحث اقتصادی را به خود اختصاص داده که دلیل روشنی بر اهمیت آن در عرصه [[اقتصاد]] است. تأثیر نگرش خاص [[امام]] در زمینه [[ارتباط]] [[دنیا]] و [[آخرت]] بر مصرف، به طور کامل از گفتار ایشان به دست می‌آید. از دید حضرت، [[اعتقاد به آخرت]] و اصالت دادن به آن، چارچوبی برای مصرف شخص [[مسلمان]] پدید می‌آورد که آن را با [[اراده]] و [[اختیار]]، به صورت الزامی [[دینی]]، در جهت مصرف بر می‌گزیند. تأثیر نگرش امام در رابطه دنیا و آخرت بر مصرف، این است که مسلمان نمی‌تواند به بهانه [[مالکیت]] بی‌چون و چرای خویش بر [[اموال]] و دارایی‌هایی که در دست دارد، در مصرف آن [[آزاد]] باشد و آن را به هر نحوی در جهت تأمین لذت‌های شخصی به کار گیرد. حضرت می‌فرماید: دنیا خانه‌ای است ناپایدار و [[مردم]] آن ناچار از گذاشتن [[شهر]] و دیار... ؛ پس رخت از آن بربندید با [[نیکوترین]] توشه‌ای که شما را آماده است و مپرسید در دنیا افزون از آن‌چه شما را بسنده است و مخواهید در آن، بیش‌تر از آن‌چه شما را کفایت کننده است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۴۵، ص۴۱.</ref>.

دنیا در این جا به معنای شهر و [[خانه]] و [[دارایی‌ها]] و تمام لوازم [[زندگی]] و [[لذات]] زودگذر است و امام، سازگاری بین دنیا و آخرت را بدین‌گونه بیان فرموده که با برگرفتن بهترین توشه از دنیا به سوی آخرت کوچ کنید و الگوی بهره‌مندی شما در این دنیا، زندگی در سطح [[کفاف]] باشد و از [[زیاده‌خواهی]] بپرهیزید؛ بنابراین، توشه برگرفتن و آهنگ آخرت داشتن در این [[جهان]] با فرض زندگی در سطح کفاف، مناسبت و سازگاری دارد، نه با [[رفاه‌طلبی]] و [[فزون‌خواهی]] (سازگاری در سطح کفاف)<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۴۹.</ref>.

[[امام علی]] {{ع}} همان‌گونه که در [[رفتار]] تولیدی الگویی کامل بودند، در مصرف نیز نمونه ایده‌آلی از رفتار مصرفی فرد مسلمان را مجسم کرده‌اند. [[سیره امام]] در این زمینه در ضمن چند بحث قابل بررسی است که بارزترین آنها، در مخارج [[خوراک]] و پوشاک نمود دارند.

===== نمونه قناعت و ساده‌زیستی در پوشاک =====

از نگاه امام، [[اسراف]] (به ویژه در مصرف)، افزون بر آثار منفی اقتصادی، گناهی است که با اصالت دادن به آخرت ناسازگار است؛ بنابراین، [[پرهیز]] از اسراف و [[تبذیر]]، یکی از آثار عملی نگرش جمع بین [[دنیا]] و [[آخرت]] از دید او به شمار می‌رود. حضرت، [[اقتصاد]] و [[میانه‌روی]] در [[زندگی]] و [[مصرف]] را موجب آماده شدن برای مقابله با پیامدهای ناگوار زندگی می‌داند<ref>غررالحکم، ح۲۹۶.</ref>؛ به طوری که اگر [[انسان]] در چارچوب میانه‌روی معقول مصرف نکند، [[اسراف]] او را از بین می‌برد<ref>غررالحکم، ح۲۷۴.</ref>. این [[امام همام]] به اندازه نگه داشتن در زندگی (به ویژه مصرف) تأکید کرده و آن را «نصف العیش» خوانده است<ref>تحف العقول، ص۱۵۸.</ref>.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۴۹.</ref>

[[امیرمؤمنان]]{{ع}} در تمام [[زندگی]] خود به کار و [[تولید]] اهمیت فراوانی می‌داد و خود شخصاً [[سرمایه‌گذاری]]، کار و تولید می‌کرد و از این طریق، [[ثروت]] و [[املاک]] فراوانی به دست آورد و از ناحیه آن [[ثروت]] و املاک، سالانه درآمدهای فراوانی نصیب حضرت می‌شد [[پرسش]] اساسی این است که انگیزه [[امام علی]] از تحصیل این همه ثروت و درآمد چه بود؟

 

در نظریه‌های [[دانش اقتصاد]]، تن را به [[رنج]] و [[سختی]] انداختن و تولید و درآمد فراوان کسب کردن اما از آن همه درآمدها [[سود]] نبردن هیچ جایگاهی ندارد و [[رفتاری]] عاقلانه نیست.

 

 

 

 

 

 

البته خود حضرت هشدار می‌دهد که هیچ گاه دیگران در این [[درک]] از [[آخرت]] و [[سود]] و لذت‌های آن و در نوع [[رفتار]] در این [[دنیا]] هماورد او نمی‌توانند باشند: «[[آگاه]] باش که هر [[پیروی]] را [[پیشوایی]] است که پیِ وی را پوید و از [[نور]] [[دانش]] او روشنی جوید. بدان که پیشوای شما بسنده کرده است از دنیای خود به دو [[جامه]] فرسوده و دو قرص نان را خوردنی خویش نمود بدان که شما چنین نتوانید کرد؛ لیکن مرا [[یاری]] کنید به [[پارسایی]] و [[پاکدامنی]] و [[درستی]] ورزیدن که به [[خدا]] از دنیای شما زری نیندوختم و از غنیمت‌های آن ذخیره ننمودم و بر جامه کهنه‌ام کهنه‌ای نیفزودم<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۵، ص۳۱۷.</ref>.

در [[اقتصاد علوی]] انگیزه فرد در [[تولید]]، بیشینه کردن مجموع سود [[دنیایی]] و [[آخرتی]] است و سود آخرتی با صرف نظر کردن از سود دنیایی ضریب ده می‌شود {{متن قرآن|فله عشر امثالها}} و سود آخرتی از سود دنیایی پایدارتر است و [[میزان]] سود آخرتی و دنیایی به میزان [[ایمان]] افراد و ضریب اهمیتی بستگی دارد که افراد برای سود دنیایی و آخرتی قائل می‌شوند.

 

 

در پاسخ این [[پرسش]] می‌توان گفت پاداش و سود آخرتی اعم از حب الله و رضای خدای متعالی است، برای امیرمؤمنان{{ع}} [[رضوان الهی]] و حب الله [[پاداش]] آخرتی است؛ ولی برای سایر [[مؤمنان]] در رتبه‌های [[پایین‌تر]] بهشت و نعمت‌های آن پاداش آخرتی به شمار می‌رود. گرچه شاید حب الله و رضوان الهی را نیز بتوان درجه بالایی از [[بهشت]] دانست که [[اهل]] [[تخصص]] و فن در این باره باید نظر دهند<ref>[[احمد علی یوسفی|یوسفی، احمد علی]]، [[نظام اقتصاد علوی (کتاب)|نظام اقتصاد علوی]]، ص۲۱۲ ـ ۲۱۵.</ref>.