اصلاح اقتصادی در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = اصلاح اقتصادی

| پرسش مرتبط  =  

}}

== روش اقتصادی خلفای سه‌گانه ==

=== برخورد با تخلف و ظلم اقتصادی ===

در مجموع مطالعه و بررسی [[رفتار]] و سبک [[اقتصادی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} و نحوه برخورد و مواجهه آن حضرت با [[مفسدان]] اقتصادی نشان می‌دهد که ایشان به هیچ وجه در مقابله با [[فساد اقتصادی]] کوتاه نمی‌آمدند. [[سیاست]] امام بر [[عدالت اقتصادی]] و مقابله شدید با مفسدان اقتصادی بود<ref>[[اسماعیل اثباتی|اثباتی، اسماعیل]]، گفتاری با عنوان [https://atna.atu.ac.ir/fa/news/303771/%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B9-%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%A8%D9%84%D9%87-%D8%B4%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%D8%A7-%D9%85%D9%81%D8%B3%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%88%D8%AF «سیاست اقتصادی امام علی»]</ref>.

==== یک. شناسایی بسترهای فساد اقتصادی و مقابله مجدانه با مفسدان ====

از سیاست‌های اصولی و راهکارهای اساسی برای دولتمردان، ایستادگی در برابر هرگونه امتیاز خواهی بستگان و [[نزدیکان]] است؛ موضوعی که در سراسر دوران حکومت امام{{ع}} آشکارا دیده شده است: در [[عهد]] [[نامه]] [[مالک اشتر]]: «و به هیچ یک از [[خواص]] و نزدیکان خود ملکی را به تیول وامگذار تا چنان نباشد که مالک ملکی شود و بر کسانی که [[همسایه]] او هستند در آبیاری یا کار مشترک [[زیان]] رساند و هزینه خود را به گردن [[همسایگان]] اندازد که در نتیجه دیگران سود خواهند برد و [[عیب]] [[دنیا]] و [[آخرت]] نصیب تو خواهد شد. [[حق]] را درباره هر کس از نزدیک و دور جاری کن و در این کار [[شکیبا]] باش و [[خدا]] را در نظر بگیر، نتیجه آن برای [[خویشان]] و خاصان تو هرچه می‌خواهد باشد و در کاری که بزم سنگین می‌نماید عاقبت آن را در نظر داشته باش که سرانجامی [سندیده است»<ref>{{متن حدیث|... وَلا تُقْطِعَنَّ لأَحَد مِنْ حَاشِیَتِکَ وَحَامَّتِکَ قَطِیعَةٌ. وَلَا یَطْمَعَنَّ مِنْکَ فِی اعْتِمَادِ عُقْدَة تَضُرُّ بِمَنْ یَلِیها مِنَ النَّاسِ فِی شِرْب أَوْ عَمَل مُشْتَرَکَ یَحْمِلُونَ مَؤُونَتَهُ عَلَی غَیْرِهِمْ، فَیَکُونَ مَهْناً ذلِکَ لَهُمْ دُونَکَ، وَعَیْبُهُ عَلَیْکَ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَةِ. وَالْزِمِ الْحَقَّ مَنْ لَزِمَهُ مِنَ الْقَریبِ وَالْبَعِیدِ، وَکُنْ فی ذلک صابراً مُحْتَسِباً، واقعاً ذلِکَ مِنْ قَرَابَتِکَ وَخَاصَّتِکَ حَیْثُ وَقَعَ، وَابْتَغِ عَاقِبَتَهُ بِمَا یَنْقُلُ عَلَیْکَ مِنْهُ، فَإِنَّ مَغَبَّةَ ذلِکَ مَحْمُودَةٌ}}، نهج البلاغه، ص۱۰۲۵؛ الحیاة، ج۲، ص۷۰۲.</ref>.  

مالیات‌ها در [[اسلام]] برای تعدیل [[ثروت]] است تا از ثروت [[ثروتمندان]] کاسته شود و به سوی نیازهای مردمی روانه گردد. [[امام علی]]{{ع}} فرمودند: در [[نامه]] ای به [[قثم بن عباس]] [[کارگزار مکه]]: «به [[مال]] [[خدا]] ([[اموال عمومی]]) که نزد تو فراهم شده است رسیدگی کن و آنها را به عیال‌مندان و گرسنگانی که در آنجاها هستند برسان و نیازهای گوناگون آنان را برطرف کن و باقیمانده را نزد ما بفرست تا میان کسانی که اینجاها هستند قسمت کنیم»<ref>{{متن حدیث|... وَانْظُرْ إِلی مَا اجْتَمَعَ عِنْدَکَ مِنْ مَالِ اللَّهِ فَاصْرِفْهُ إِلَی مَنْ قِبَلَکَ مِنْ ذَوِی الْعِبَالِ وَالْمَجَاعَةِ، مُصیباً بِهِ مَوَاضِعَ الْفَاقَةِ... وَ ما فَضَلَ عَنْ ذلِکَ فَاحْمِلْهُ إِلَیْنَا لِنَفْسِمَهُ فِیمَنْ قِبَلَنَا}}، نهج البلاغه، ص۱۰۶۳.</ref>.

در اجرای قانون [[مالیات]] ممکن است زیاده‌روی‌هایی صورت گیرد و ستمی بر مالیات پردازان روی دهد. [[دولت‌ها]] باید از این زیاده‌روی‌ها جلوگیری کنند و مالیات گرفتن نیز باید در چهارچوب [[عدالت]] قرار گیرد. [[امام علی]]{{ع}} در این زمینه می‌فرمایند: «و بیش از [[حق خدا]] از [[مال]] او مستان»<ref>{{متن حدیث|ولا تأخذن منه أکثر من حنّی الله فی ماله}}، نهج البلاغه، ص۸۷۹.</ref>.

ممکن است این [[پرسش]] مطرح شود که چرا [[امام علی]] {{ع}} برای اداره امور از گروه دوم و سوم استفاده می‌کرد. پاسخ این پرسش در واقعیت‌های تلخ [[زمان]] او نهفته است. در آن زمان، مناطق بسیاری تحت [[سیطره]] [[حکومت اسلامی]] بود؛ در حالی که افراد دسته اول انگشت‌شمار بودند؛ از این رو، حضرت چاره‌ای جز استفاده از دسته دوم و سوم نداشت؛ ولی برای آن‌که خطای این دو گروه به ویژه گروه سوم به کم‌ترین حد برسد، بر [[کردار]] آنها به دقت [[نظارت]] و فرد [[خطا]] کننده را به شدت [[مجازات]] می‌کرد.

==== دو. نظام‌مند ساختن بیت‌المال ====

== محور چهارم: اصلاحات در نظارت و کنترل مالی و اقتصادی ==

=== اقدامات اصلاحی این محور ===

اقدامات اصلاحی امام{{ع}} در این راستا متعدد است؛ از جمله:

==== یک. نظارت بر بازار و جلوگیری از احتکار و گران‌فروشی ====

==== دو. نظارت بر دارایی‌های عمومی و جلوگیری از هدررفت امکانات ====

== محور پنجم: اصلاح الگوی مصرف ==

{{همچنین|مصرف|مصرف بیت المال}}

=== اقدامات اصلاحی این محور ===

==== یک. الگوسازی از زندگی ساده و قناعت ====

{{همچنین|قناعت|ساده‌زیستی}}

مخارج خوراک در الگوی [[مصرف]] امام کم‌ترین مقدار ممکن بوده است. حکایات شنیدنی و شگفت‌آوری در [[صرفه‌جویی]] و [[قناعت]] ایشان در مصرف [[خوردنی‌ها]] و آشامیدنی‌ها نقل شده است<ref>ر. ک: ری‌شهری، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۹، ص۳۴۹-۳۵۶.</ref>. [[امیرمؤمنان]] {{ع}} همواره نان جو، که از آرد صاف نشده تهیه می‌شد، می‌خورد؛ به گونه‌ای که نخاله‌های آرد بر روی نان قابل [[مشاهده]] بود. خشکی و سفتی این نان‌ها به حدی بود که باید به کمک زانو تکه‌تکه می‌شد. [[امام]] این نان‌ها را درون صندوق و یا کیسه‌ای می‌گذاشت و بر آن [[مُهر]] می‌زد تا مبادا دیگران، از سر [[دلسوزی]]، خورشتی بر آن بیفزایند. امام می‌فرمود: «[[دوست]] ندارم به جز چیزی که بدان [[علم]] دارم، چیز دیگری را به شکمم وارد کنم»<ref>ری‌شهری، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۹، ص۳۵۰.</ref>.

از سوی دیگر [[امام]] کسانی را که به دلیل [[سوء]] برداشت از [[سیره]] ایشان، خوردن غذاهای [[پاکیزه]] را برخود [[حرام]] می‌کردند، [[عتاب]] می‌کند و با بیان تفاوت خود با آنها، به دلیل عهده‌دار بودن [[رهبری جامعه اسلامی]]، آنان را به استفاده صحیح از [[نعمت‌های الهی]] فرا می‌خواند. [[مباحثه]] امام با [[عاصم بن زیاد]] در این باره شنیدنی است. وقتی به ایشان خبر دادند که او نعمت‌های پاکیزه [[خدا]] را بر خود حرام کرده و از [[زندگی]] کناره گرفته است، وی را خواست و با چهره‌ای برافروخته او را عتاب کرد و فرمود: آیا از خانواده‌ات [[شرم]] نمی‌کنی؟ آیا به فرزندانت رحم نمی‌کنی؟ آیا چنین می‌پنداری که [[خداوند]] چیزهای پاکیزه را بر تو [[حلال]] کرده، اما [[دوست]] ندارد که از آنها استفاده کنی؟ تو در پیشگاه خداوند کم‌تر از آنی که این‌گونه با تو [[رفتار]] کند. آیا خداوند نمی‌گوید: {{متن قرآن|وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ * فِيهَا فَاكِهَةٌ وَالنَّخْلُ ذَاتُ الْأَكْمَامِ}}<ref>«و زمین را برای آفریدگان پدید آورد * که در آن (هر گونه) میوه‌ای است و نخل (با خوشه‌هایی) دارای پوشش» سوره الرحمن، آیه ۱۰-۱۱.</ref> آیا خداوند نمی‌گوید: {{متن قرآن|مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ * بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لَا يَبْغِيَانِ... يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ}}<ref>«دو دریای به هم رسیده را در هم آمیخت * میان آنها برزخی است تا به هم تجاوز نکنند... از آنها مروارید و مرجان برون می‌آید» سوره الرحمن، آیه ۱۹-۲۲.</ref>. به خدا قسم که [[آشکار کردن]] [[نعمت‌های خداوند]] با عمل، نزد او محبوب‌تر از بازگویی آنها با زبان است، در حالی که خداوند فرمود: {{متن قرآن|وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ}}<ref>«و نعمت پروردگارت را باز گوی!» سوره ضحی، آیه ۱۱.</ref>. [[عاصم]] پس از شنیدن این سخنان گفت: «ای [[امیرمؤمنان]]، شما خود را به غذاهای ناگوار و لباس‌های [[خشن]] اکتفا کرده‌اید؟» امام فرمود: «وای بر تو من مثل تو نیستم. خداوند بر [[پیشوایان حق]] [[واجب]] کرده که بر خود سخت گیرند و همچون طبقه [[ضعیف]] [[مردم]] باشند، تا [[فقر]] آنان را به ستوه نیاورد و سر از [[فرمان خداوند]] نکشند»<ref>کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۱۰، ج۳؛ نیز ر. ک: نهج البلاغه، خطبه ۲۰۹.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[سیره اقتصادی امام علی (مقاله)| مقاله «سیره اقتصادی امام علی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۲۷۵.</ref>

مخارج پوشاک از مخارج مهم شخصی است. پوشاک وسیله محافظت [[بدن]] از سرما و [[گرما]]، [[پوشش]] ظاهری اعضای آن و مایه [[حفظ آبرو]] و [[حرمت]] [[اجتماعی]] و اظهار [[نعمت‌های الهی]] است. از سوی دیگر، پوشاک، [[نیاز انسان]] به [[زیبایی]] را برآورده می‌سازد. تأمین پوشاک، در حد [[اعتدال]]، لازمه [[نشاط]] و [[سلامت]] [[زندگی]] است، اما عدم اعتدال در آن به ویژه [[زیاده‌روی]] برخاسته از [[حس]] [[تفاخر]] و [[تکبر]]، [[مشکلات]] اجتماعی و [[اقتصادی]] را به دنبال خواهد داشت.

==== دو. تشویق مردم به صرفه‌جویی در مصرف و پرهیز از اسراف ====

==== سه. ارزشمند شمردن کار و تولید بیش از مصرف و تجمل ====

==== چهار. محدود کردن مصارف دستگاه خلافت و حکومت ====

'''جلوگیری از [[اسراف]]'''

اسراف دارای دو معنا است. یک معنای لغوی و یک معنای اصطلاحی و کاربردی؛ معنای لغوی آن گذشتن از حد [[اعتدال]] در هر کار است<ref>ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج ۳، ص۱۵۳؛ ابن منظور، لسان العرب، ج ۶، ص۲۴۶.</ref> و معنای کاربردی و مشهورتر آن گذشتن از حد اعتدال در مصرف اموال است<ref>حسین بن محمد، راغب اصفهانی مفردات الفاظ القرآن، ص۴۰۷.</ref> که معنای دوم مشهور است که در موارد فراوانی [[قرآن]] از آن [[نهی]] و [[مذمت]] کرده است. از جمله موارد بسیار آن آنجاست که [[خدای متعال]] در خصوص استفاده مردم از [[نعمت]] هایش فرموده است: «بخورید و بیاشامید اما اسراف نکنید»<ref>{{متن قرآن|وکُلُوا وَاشْرَبُوا حسین بن محمد ولا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ المُشرفین}}، سوره اعراف، آیه ٣۶.</ref>.  

رفاه زدگی [[کارگزار]] [[اسلامی]]، از هم‌نشینی با اشراف، بدتر و تأثیرش بر [[مردم]] بیشتر است. رفاه زدگی، [[انسان]] را به [[دنیاپرستی]] و [[خواری]] و دوری از [[قناعت]] و [[عزت]] می‌کشاند؛ گرچه از [[حلال]] فراهم آمده باشد. رفاه‌زدگی، کارگزار را در معرض [[اتهام]] و گمان بد قرار می‌دهد: «گویند [[شریح بن الحارث]]، [[قاضی]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در [[زمان]] او خانه‌ای خرید به هشتاد دینار؛ این خبر به علی{{ع}} رسید. او را فراخواند و و گفت: شنیده‌ام خانه‌ای خریده‌ای به هشتاد دینار و برای آن قباله نوشته‌ای و چندتن را هم به [[شهادت]] گرفته‌ای؟ [[شریح]] گفت: چنین است یا امیرمؤمنان. علی به [[خشم]] در او نظر کرد، سپس فرمود: ای شریح! زودا که کسی بر سر تو آید که در قباله‌ات ننگرد و از شاهدانت نپرسد، تا از آنجا براندت و بی‌هیچ [[مال]] و خواسته‌ای به گورت سپارد. پس ای شریح! بنگر نکند که این [[خانه]] را از [[دارایی]] خود نخریده باشی یا نقدی که بر شمرده‌ای از حلال به دست نیامده باشد که اگر چنین باشد هم در [[دنیا]] [[زیان]] کرده‌ای و هم در [[آخرت]]<ref>{{متن حدیث|وروى أَنَّ شُرَيْح بن الْحَارِثِ قَاضِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ اسْتَرَى عَلَى عَهْدِهِ دَاراً بِثَمَانِينَ ديناراً فَبَلَغَهُ ذَلِكَ فَاسْتَدْعَى شُرَيْحاً وَقَالَ لَهُ بَلَغْنى أَنَّكَ ابْتَعْت دَاراً بثمانين ديناراً وكتبت لها كتاباً وأَشْهَدت فيه شُهُوداً فَقَالَ لَهُ شُرَيْحٍ قَدْ كَانَ ذَلكَ يَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ فَنَظَرَ إِلَيْهِ نَظَرَ الْمُغْضَب ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا شُرَيْحُ أَمَا إِنَّهُ سَيَأْتِيكَ مَنْ لَا يَنظُرُ في كتابكَ وَلَا يَسْأَلُكَ عَنْ بَيْنَتَكَ حَتَّى يُخْرِجَكَ مِنْهَا شَاخصاً ويُسلمك إلَى قَبْركَ خالصاً فَانْظُرْ يَا شُرَيْح لا تَكُونُ ابْتَعْتَ هَذه الدَّارَ مِنْ غَيْر مَالك أَوْ نَقَدْتَ الثَّمَنَ مِنْ غَيْرِ حَلَالِكَ فَإِذَا أَنْتَ قَدْ خَسِرْتَ دَارَ الدُّنْيَا وَدَارَ الْآخِرَةِ}}، نهج البلاغه، نامه ٣.</ref>.<ref>[[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی]]، ص ۲۵۸ ـ ۲۵۹.</ref>

== منابع ==

# [[پرونده:IM010610.jpg|22px]] [[محمد حسین علی اکبری|علی اکبری، محمد حسین]]، [[سیره معصومان در فقرزدایی (کتاب)|'''سیره معصومان در فقرزدایی''']]

# [[پرونده:IM010602.jpg|22px]] [[مهدی محمدی صیفار|محمدی صیفار، مهدی]]، [[اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی (کتاب)|'''اندیشه و روش اصلاح جامعه از دیدگاه امام علی''']]

# [[پرونده:IM010614.jpg|22px]] [[محمد حکیمی|حکیمی، محمد]]، [[اقتصاد در نهج البلاغه (کتاب)|'''اقتصاد در نهج البلاغه''']]

# [[پرونده:IM010612.jpg|22px]] [[احمد علی یوسفی|یوسفی، احمد علی]]، [[نظام اقتصاد علوی (کتاب)|'''نظام اقتصاد علوی''']]