آیه در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

== چیستی [[آیه]] ==

[[آیه]] در [[کتاب خدا]] عبارت است از گروهی حروف و کلمات که در کنار یکدیگر گرد آمده‌اند و [[آیه قرآن]] را به آن سبب [[آیه]] گفته‌اند، که علامتی است برای [[انقطاع]] سخنی از سخن دیگر. همچنین به معنی [[جماعت]] است، چنان که گفته‌اند: {{عربی|خرج القوم بآياتهم يعني بجماعتهم}} و منظور این است که همگی خارج شدند و کسی را جا نگذاشتند. همچنین به معانی: [[عبرت]]، علامت و امر عجیب و شگفت‌آور: {{عربی|"فلانٌ آية في كذا"}} و نیز به معنی خود شخص:{{عربی|"آية الرجل"}} "خود آن مرد" به کار رفته است<ref>النهایه فی غریب الحدیث، ج۱، ص۸۷؛ روض الجنان، ج۱، ص۱۱؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۶۲.</ref>.

# شگفتی؛

# نشانه<ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۶۳.</ref>؛

== [[آیه]] در [[قرآن]] ==

به هر کدام از [[آیات قرآن]] به تناسب معانی لغوی، [[آیه]] گفته می‌‌شود. در تعریف [[آیه]] [[قرآن]] گفته‌اند: قطعه‌ای از [[قرآن]] است که در سوره‌ای واقع شده و شروع و پایان دارد و از چند جمله یا کلمه گرچه برخی در تقدیر باشند تشکیل شده<ref>الاتقان، ج ۱، ص ۱۴۵.</ref>.

== تعداد آیات قرآن ==

# چهل سوره‌اند و در تعداد آیاتشان هیچ اختلافی نیست.

# چهار سوره‌اند که در اجمالشان اختلافی نیست؛ یعنی همه اهل عدد در تعداد [[آیات]] آنها [[وحدت]] نظر دارند؛ امّا در تفصیل آنها [[اختلاف]] است؛ به طور مثال، [[اهل کوفه]] {{متن قرآن|طسم}}<ref>«طا، سین، میم» سوره قصص، آیه ۱.</ref> را یک [[آیه]] و دیگران به جای آن {{متن قرآن|أُمَّةً مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ...}}<ref>«گروهی را دید که (گوسفندان خود را) آب می‌دادند..»؛ سوره قصص، آیه ۲۳.</ref> را یک [[آیه]] شمرده‌اند.

شایان توجه است که این [[اختلاف]] در شماره [[آیات قرآن]] نباید در [[ذهن]] [[پژوهشگران]] این شائبه را تقویت نماید که در [[قرآن کریم]] [[تحریف]] رخ داده است! بلکه این [[اختلاف‌ها]] ناشی از تفاوت در تقسیم‌بندی همین حجم موجود (بدون کم و کاست) به تعداد مختلف و شماره‌های متفاوت است<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه - سرمدی (مقاله)|مقاله «آیه»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۶۰-۶۲.</ref>.

بلندترین [[آیه قرآن]] "آیه دَین" است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید و باید نویسنده‌ای میان شما دادگرانه بنویسد و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن به گونه‌ای که خداوند بدو آموخته است سر، باز زند پس باید بنویسد و آنکه وامدار است باید املا کند و از خداوند، پروردگار خویش، پروا بدارد و چیزی از آن کم ننهد و امّا اگر وامدار، کم خرد یا ناتوان باشد یا نتواند املا کند باید سرپرست او دادگرانه املا کند و دو تن از مردانتان را نیز گواه بگیرید و اگر دو مرد نباشند یک مرد و دو زن از گواهان مورد پسند خود (گواه بگیرید) تا اگر یکی از آن دو زن از یاد برد دیگری به یاد او آورد و چون گواهان (برای گواهی) فرا خوانده شوند نباید سر، باز زنند و تن نزنید از اینکه آن (وام) را چه خرد و چه کلان به سر رسید آن بنویسید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر و برای گواه‌گیری، استوارتر و به اینکه دچار تردید نگردید، نزدیک‌تر است؛ مگر داد و ستدی نقد باشد که (دست به دست) میان خود می‌گردانید پس گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید و چون داد و ستد می‌کنید گواه بگیرید؛ و نویسنده و گواه نباید زیان بینند و اگر چنین کنید (نشان) نافرمانی شماست و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref> که ۲۲۸ کلمه و ۵۴۰ حرف است.

=== اولین و آخرین [[آیات]] نازل شده ===  

درباره نخستین [[آیه]] نازل شده بر [[پیامبر]] {{صل}} سه قول است:

# [[آیات]] [[سوره]] [[فاتحة الکتاب]]<ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۲۹۳-۳۰۰.</ref>.

[[اختلاف]] آرا در مورد واپسین [[آیه]] بیش‌تر است:

# [[آیه]] [[ربا]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» سوره بقره، آیه ۲۷۸.</ref>(به [[روایت]] دیگری از [[بخاری]])<ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۹۷.</ref>. [[ابوبکر باقلانی]] بر آن است که هیچ یک از این اقوال را نمی‌توان به [[رسول خدا]] {{صل}} نسبت داد؛ زیرا هر کدام از [[راویان]]، این [[آیات]] را از روی [[اجتهاد]] یا [[گمان]]، واپسین [[آیه]] می‌‌دانند<ref>نکت الانتصار، ص ۸۹.</ref>؛

# [[آیه]] {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref> [[رأی]] مشهور مفسّران این است که [[حضرت رسول]] پس از [[نزول]] آن، بیش از ۲۱ روز در حیات نبود. این قول را [[سیوطی]] از طرق گوناگون از [[ابن عبّاس]] [[روایت]] کرده<ref>الدّر المنثور، ج ۲، ص ۱۱۶.</ref>؛

=== [[آیات]] صاحب عنوان ===  

تعداد بسیاری از [[آیات قرآن]] در سوره‌های مختلف از نام‌های ویژه‌ای برخوردار شده‌اند که درباره خواندن، [[حفظ]] کردن، [[نوشتن]] و همراه خود داشتن برخی از آنها [[احادیث]] و سخنانی در میان [[مردم]] رایج است که البته برخی مستند و برخی غیر مستند هستند؛ بعضی از این [[آیات]] که نامی ویژه دارند عبارت‌اند از:

# [[جامع‌ترین]] یا [[هراس]] انگیزترین آیه: {{متن قرآن|فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ}}<ref>«پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷-۸.</ref>.  

# [[پیامبر]] {{صل}} فرمود: عظیم‌ترین [[آیه]]، [[آیة الکرسی]]{{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ}}<ref> «خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار نیست که او را چرت و خواب فرا نمی‌گیرد، همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست، کیست که جز به اذن وی نزد او شفاعت آورد؛ به آشکار و پنهان آنان داناست و آنان بر چیزی از دانش وی جز آنچه او بخواهد چیرگی ندارند؛ اریکه او گستره آسمان‌ها و زمین است و نگاهداشت آنها بر وی دشوار نیست و او فرازمند سترگ است» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref> است.

=== [[آیات مکی و مدنی]] و کیفیت [[شناخت]] آنها ===  

# دانستن آن قسمت از [[قرآن]] که در [[مکه]] نازل شده و قاعدتاً باید مکی باشد.

# آن بخش از [[قرآن]] که در [[مدینه]] نازل گشته و قاعدتاً [[مدنی]] است.

# آیاتی که در [[مدینه]]، ولی درباره [[اهل مکه]] نازل شده است.

# آیاتی که شبیه [[نزول]] مکی است در [[آیات]] [[مدنی]].

[[اندیشمندان]] [[علوم قرآنی]] برای [[شناخت]] [[آیات]] و سور [[مکی و مدنی]] از یکدیگر چند ملاک را ذکر کرده‌اند که عبارت‌اند از:

# آیاتی که در [[مکه]] نازل شده ـ گرچه بعد از [[هجرت]] باشد- مکی است و آیاتی که در [[مدینه]] نازل گشته [[مدنی]] است.

* علاوه بر اینها خصوصیات دیگری نیز برای تشخیص [[آیات]] مکی از [[آیات]] [[مدنی]] برشمرده‌اند:

# هر آیه‌ای که حاوی عبارت {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ}} بود مکی و هر آیه‌ای که شامل عبارت {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا}} بود [[مدنی]] است.

# '''[[نسخ]] [[حکم]] و بقای [[تلاوت]]:''' یعنی شکل [[آیه]] با همان [[بلاغت]] و [[اعجاز]] باقی باشد و [[تلاوت]] شود؛ امّا [[حکم]] آن با جای گزینی آیه‌ای دیگر از جانب [[خداوند]] [[نسخ]] گردد. این همان [[نسخ]] [[معروف]] و مورد اتّفاق قرآن‌پژوهانی است که جواز و وقوع [[نسخ]] را پذیرفته‌اند<ref>التمهید، ج ۲، ص ۲۸۵.</ref>.

== ترتیب [[آیات]] ==

[[سیوطی]] نظریّه توقیفی بودن را اجماعی می‌‌داند و آن را از زرکشی و [[ابوجعفر]] بن [[زبیر]] [[نقل]] می‌‌کند <ref>الاتقان، ج ۱، ص ۱۳۲.</ref>.

== تناسب [[آیات]] ==

برخی دیگر از مفسّران، با آن که [[معتقد]] به وجود تناسب میان آیاتند، می‌‌گویند: نباید برای [[کشف]] مناسبت، خود را به زحمت انداخت؛ زیرا [[قرآن]] کتابی فنّی و درسی نیست تا دارای فصول و [[نظام]] تألیفی خاصّی باشد؛ بلکه در طول ۲۳ سال به تدریج نازل شده؛ پس ممکن است در بسیاری موارد میان آیاتش پیوند خاصّی نباشد.

== ویژگی [[آیات قرآن]] ==

== نقش و آثار [[آیات قرآن]] ==

# [[ایمان]]: در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«مؤمنان، تنها آن کسانند که چون یاد خداوند پیش آید دل‌هاشان بیمناک می‌شود و چون آیات او را بر آنان بخوانند بر ایمانشان می‌افزاید و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند» سوره انفال، آیه ۲.</ref> آمده است که هنگام [[تلاوت]] [[آیات قرآن]] بر [[مؤمنان]]، ایمانشان افزایش می‌‌یابد.  

# [[یقین]] داشتن به [[نزول آیات]] از سوی [[خداوند]]: {{متن قرآن|قَدْ بَيَّنَّا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}<ref>«ما نشانه‌های (خود) را برای گروهی که یقین دارند روشن گردانده‌ایم» سوره بقره، آیه ۱۱۸.</ref>.

== برخورد با [[آیات قرآن]] ==

[[استهزا]]، گونه‌ای دیگر از برخورد با [[آیات قرآن]] بود: {{متن قرآن|وَإِذَا عَلِمَ مِنْ آيَاتِنَا شَيْئًا اتَّخَذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ}}<ref>«و چون از آیات ما چیزی دریابد آن را به ریشخند می‌گیرد؛ برای آنان عذابی خوارساز خواهد بود» سوره جاثیه، آیه ۹.</ref> یا آن که هنگام [[تلاوت]] [[آیات]] بر آنان، آن را افسانه پیشینیان می‌‌دانستند: {{متن قرآن|إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ}}<ref>«چون آیات ما را بر او بخوانند می‌گوید: افسانه‌های پیشینیان است» سوره قلم، آیه ۱۵؛ و نیز سوره انفال، آیه ۳۱.</ref>.

== [[تلاوت]] [[آیات قرآن]] ==

[[قرآن]] برخورد [[معاندان]] و پذیرندگان [[حق]] را هنگام [[تلاوت]] [[آیات]] بر آنان، متفاوت بیان می‌‌کند. در چهره [[کافران]] (هنگام [[تلاوت]] [[آیات قرآن]] بر آنان) آثار [[انکار]] نمایان شده، به شدّت خشمگین می‌‌شوند؛ چنان که نزدیک است برخیزند و بر کسانی که [[آیات]] را بر ایشان [[تلاوت]] می‌‌کنند، حمله برند: {{متن قرآن|وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِ الَّذِينَ كَفَرُوا الْمُنْكَرَ يَكَادُونَ يَسْطُونَ بِالَّذِينَ يَتْلُونَ عَلَيْهِمْ آيَاتِنَا...}}<ref>«و چون آیات روشن ما را بر آنان بخوانند در چهره‌های کافران، ناخوشایندی می‌بینی، نزدیک است به کسانی که آیات ما را بر آنان می‌خوانند تاخت آورند» سوره حج، آیه ۷۲.</ref>.

== منابع ==