عصمت امام در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

بحث از '''عصمت امام در تاریخ اسلامی'''، به خلاف بحث از اصل مسأله [[عصمت]] که ریشه در سایر ادیان دارد، نه تنها در ادیان قبل وجود ندارد، بلکه از اختصاصات امامیه است. هر چند بر اساس [[آیات قرآن]] و [[روایات]]، [[اهل بیت]]{{ع}} از ارتکاب هر گونه [[گناه]]، [[خطا]]، اشتباه و نسیانی مصون هستند، اما تصریح به عصمت ایشان و بحث و گفتگو پیرامون آن، تا قبل از عصر صادقین{{ع}} به چشم نمی‌خورد. همین مسأله موجب شده تا برخی چنین توهم کنند که این بحث از ابداعات [[هشام بن حکم]] از شاگردان [[امام صادق]]{{ع}} است. با این حال نگاهی به تاریخ اسلامی حاکی از [[اعتقاد]] [[مسلمانان]] و [[اصحاب ائمه]]{{ع}} به مصونیت [[امامان]] از گناه و [[اشتباه]] و خطاست با این تفاوت که از عصر صادقین{{ع}} اعتقاد به این مسأله و گفتگو پیرامون آن، به طور گسترده‌تری از سوی [[امامان معصوم]] مطرح و توسط [[اصحاب]] بزرگ آن حضرات تبیین و نقل گردیده است.

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده {{عربی|«عَصِمَ يَعْصِمُ»}} است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: {{عربی|«مَسَکَ»}} به معنای حفظ و نگهداری<ref>راغب اصفهانی این معنا را برای واژه «عَصَمَ» آورده و می‌گوید: {{عربی|العصم: الإمساک و الاعتصام الاستمساک... (وقوله: «وَلَا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوَافِرِ» والعصام ما یعصم به‌ ای یشد و عصمة الأنبیاء حفظه إیاهم}}؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، ص۵۶۹ ـ ۵۷۰ و {{عربی|عصم الله فلاناً من المکروه: ای حفظه و وقاه}}؛ یعنی [[خداوند]] فلانی را از [[مکروه]] حفظ کرده ({{عربی|عصمه}}) بعنی او را حفظ کرد و نگهداشت. المنجد، ص۱۵۰.</ref>، دوم: {{عربی|«مَنَعَ»}} به معنای مانع شدن<ref>ر.ک: فراهیدی،خلیل بن احمد، العین ج ۱ ص۳۱۴؛ فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، قاموس محیط، ج۴، ص۱۵۱؛ الجوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، ج۵، ص۱۹۸۶، ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۳.</ref> و سوم به معنای وسیله بازداشتن<ref>ابن‌منظور، از زجاج نقل می‌کند: {{عربی|أَصْلُ العِصْمَةِ الحبْلُ. و كلُّ ما أَمْسَكَ شَيئاً فقد عَصَمَهُ}}لسان العرب، ج۱۲، ص۴۰۵. یعنی، لغت عصمت در اصل به معنای طناب و ریسمان وضع شده است، ولی سپس از این معنا توسعه یافته و برای هر چیزی که موجب امساک و [[حفظ]] چیز دیگری شود، به کار می‌رود.</ref>. با این وجود واژه «[[عصمت]]»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند<ref>ر.ک: المفردات فی غریب القرآن، ص۳۳۶ ـ ۳۳۷.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[عصمت از منظر فریقین (کتاب)|عصمت از منظر فریقین]]، ص۱۴.</ref>

#'''عصمت به معنای [[لطف]]''': مرحوم [[شیخ مفید]] نخستین متکلم [[امامیه]] است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه [[خداوند متعال]]، همان [[توفیق]] و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله [[حجج الهی]] برای [[حفظ دین]] خداوند از ورود [[گناهان]] و خطاها در آن است<ref>محمدبن محمدبن نعمان، شیخ مفید، تصحیح الاعتقادات الامامیة، ص۱۲۸.</ref>. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون [[سیدمرتضی]]، [[شیخ طوسی]]، [[نوبختی]]، نباطی<ref>علی بن یونس نباطی، الصراط المستقیم، ج۱، ص۵۰.</ref> و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.

[[قرآن کریم]]، [[سنت نبوی]] و [[سیره]] [[صحابه پیامبر اکرم]] {{صل}} در سال‌های آغازین ظهور اسلام تا [[زمان]] درگذشت آن حضرت، همگی از این واقعیت پرده برمی‌دارند که مسئله [[عصمت]] در آن زمان نیز مطرح بوده است و [[مسلمانان]]، گفته‌های آن حضرت را واقعی و [[وحیانی]] و وی را از [[گناهان]] [[معصوم]] می‌دانستند؛ اگرچه شاید همه آنان در این باره اندیشه‌ای یکسان نداشتند<ref>به عنوان نمونه ر.ک: [[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۶۹-۷۹؛ [[بهروز مینایی|مینایی، بهروز]]، [[اندیشه کلامی عصمت (کتاب)|اندیشه کلامی عصمت]]، ص ۱۸۳-۱۹۹.</ref>. [[جامعه]] [[شیعی]] پس از [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، با توجه به [[روایات]] متعددی که از آن حضرت درباره [[عصمت امامان]] [[پاک]] {{عم}}، به ویژه [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} صادر شده بود، به طور غالب، عصمت [[امیرمؤمنان]] {{ع}} را پذیرفته بود. اگرچه در [[قلمرو عصمت]] وی، میان [[اصحاب]] وفاقی وجود نداشت. [[امامان]] پاک {{عم}} نیز، نقش انکارناپذیری در ترویج [[اندیشه]] [[عصمت امام]] داشته‌اند، و نخستین برهان‌های عصمت امام در روایت‌های آنان انعکاس یافته است. پس از آن، [[شاهد]] حضور همان برهان‌ها در کلمات اصحابی همچون [[هشام بن حکم]] هستیم.

# [[امیر مؤمنان]]، علی{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|وَ الْإِمَامُ الْمُسْتَحِقُّ لِلْإِمَامَةِ لَهُ عَلَامَاتٌ فَمِنْهَا أَنْ يُعْلَمَ أَنَّهُ مَعْصُومٌ‌...}}<ref>محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۵، ص۱۶۴.</ref>. از شرایط [[رهبران الهی]]، [[پاک]] بودن آنان از [[لغزش]] [[گناه]] است. در این [[روایت]]، از [[عصمت امام]] سخن به میان آمده، ولی [[شیعه]] بر این [[باور]] است که در [[رهبری]] و [[هدایت مردم]]، از این منظر تفاوتی میان [[امام]] به اصطلاح خاص و [[پیامبران]] وجود ندارد. مرحوم [[شیخ مفید]]، طلایه دار [[تفکر]] [[کلامی]] شیعه، بر این یکسان بودن تصریح می‌کند<ref>ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان مفید، المقنعه، ج۱، ص۴.</ref>. نکته: در اینجا در مقام اثبات عصمت [[معصومان]] با [[کلام]] خودشان نیستیم تا [[شبهه]] دور به میان آید که چگونه می‌توان با گفتار خود معصومان عصمتشان را [[اثبات]] کرد، بلکه صرفاً سخن از به کار رفتن این کلمه در [[روایات]] است. بیان پیشینه با مقام اثبات متفاوت است.

اندیشه‌های محدثان از روایات اهل بیت {{عم}} ـ فارغ از بررسی‌های [[عقلانی]] آن ـ سرچشمه می‌گرفت. با وجود آن، [[جامعه]] [[حدیثی]]، از [[زمان غیبت]] [[امام]] {{ع}} تا قرن پنجم هجری را به [[حق]] باید [[معتقد]] به آموزه عصمت امام از گناه دانست، و این مدعا با مراجعه‌ای کوتاه به آثار محدثاتی همچون برقی صفار، [[کلینی]]، [[ابن بابویه]]، [[شیخ صدوق]]، ابن قولویه و [[نعمانی]] ثابت می‌شود.