امت قائمه: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} == واژه‌شناسی == امت قائمه ترکیبی وصفی است. «امت» در لغت به معنای گروهی <ref>المنجد، ص۱۷، «ام»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص۳۷.</ref> است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان...» ایجاد کرد) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
(←پانویس) |
||
| (۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = امت| عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط = }} | ||
== واژه‌شناسی == | == واژه‌شناسی == | ||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
امت قائمه در اصطلاح [[مفسران]] به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت [[عادل]]، امت [[هدایت یافته]]، گروه ثابت در [[عمل به قرآن]]،<ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.</ref> [[قیام]] کننده به [[اطاعت خداوند]]<ref>مجمع البیان، ج ۳، ص۵۶۶.</ref> و ثابت در [[تمسک]] به [[دین حق]] و ملازم با آن.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۳۳۲.</ref> گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک <ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.</ref> و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و [[عمل صالح]] به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر [[ایمان]] و [[اطاعت]] است.<ref>المیزان، ج ۳، ص۳۸۵.</ref> با توجّه به معنای قیام (ایستادن)[[انسان]] که کنایه از حالت [[تسلط]] وی بر کارها <ref>المیزان، ج ۱۱، ص۴۷.</ref> و [[آمادگی]] او برای انجام امور <ref>نمونه، ج ۱۸، ص۱۳۵.</ref> است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در [[فرهنگ قرآن]] به معنای گروهی از انسان‌های مصمم و آماده برای انجام [[وظایف فردی]]، [[اجتماعی]]، [[دینی]] و [[دنیایی]] خویش و بر پا خاسته در برابر کج‌روی‌ها و ناهنجاری‌های [[کفر]] و [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] و نابرابری‌های [[ستم]] است. در [[قرآن کریم]] [[رسول خدا]] {{صل}} {{متن قرآن|قُمْ فَأَنْذِرْ}}<ref>«برخیز و هشدار بده!» سوره مدثر، آیه ۲.</ref> و سایر [[انسان‌ها]] {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ}}<ref>«بگو: تنها شما را به (سخن) یگانه‌ای اندرز می‌دهم و آن اینکه: دو تن دو تن و تک تک برای خداوند قیام کنید سپس بیندیشید، در همنشین شما دیوانگی نیست؛ او برای شما جز بیم‌دهنده‌ای پیش از (رسیدن) عذابی سخت نیست» سوره سبأ، آیه ۴۶.</ref> [[فرمان]] یافتند برای انجام [[وظایف]] خویش برپا خیزند. [[آیه]] {{متن قرآن|وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا}}<ref>«و دل‌هایشان را استوار داشتیم، هنگامی که برخاستند و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمان‌ها و زمین است؛ جز او خدایی را (به پرستش) نمی‌خوانیم که در آن صورت بی‌گمان سخنی نادرست گفته‌ایم» سوره کهف، آیه ۱۴.</ref> بر پا خاستن گروهی ([[اصحاب کهف]]) در راه [[عبودیت]] [[پروردگار]] و [[تأیید]] ایشان از سوی [[خداوند]] را حکایت می‌کند. | امت قائمه در اصطلاح [[مفسران]] به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت [[عادل]]، امت [[هدایت یافته]]، گروه ثابت در [[عمل به قرآن]]،<ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.</ref> [[قیام]] کننده به [[اطاعت خداوند]]<ref>مجمع البیان، ج ۳، ص۵۶۶.</ref> و ثابت در [[تمسک]] به [[دین حق]] و ملازم با آن.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۳۳۲.</ref> گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک <ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.</ref> و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و [[عمل صالح]] به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر [[ایمان]] و [[اطاعت]] است.<ref>المیزان، ج ۳، ص۳۸۵.</ref> با توجّه به معنای قیام (ایستادن)[[انسان]] که کنایه از حالت [[تسلط]] وی بر کارها <ref>المیزان، ج ۱۱، ص۴۷.</ref> و [[آمادگی]] او برای انجام امور <ref>نمونه، ج ۱۸، ص۱۳۵.</ref> است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در [[فرهنگ قرآن]] به معنای گروهی از انسان‌های مصمم و آماده برای انجام [[وظایف فردی]]، [[اجتماعی]]، [[دینی]] و [[دنیایی]] خویش و بر پا خاسته در برابر کج‌روی‌ها و ناهنجاری‌های [[کفر]] و [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] و نابرابری‌های [[ستم]] است. در [[قرآن کریم]] [[رسول خدا]] {{صل}} {{متن قرآن|قُمْ فَأَنْذِرْ}}<ref>«برخیز و هشدار بده!» سوره مدثر، آیه ۲.</ref> و سایر [[انسان‌ها]] {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ}}<ref>«بگو: تنها شما را به (سخن) یگانه‌ای اندرز می‌دهم و آن اینکه: دو تن دو تن و تک تک برای خداوند قیام کنید سپس بیندیشید، در همنشین شما دیوانگی نیست؛ او برای شما جز بیم‌دهنده‌ای پیش از (رسیدن) عذابی سخت نیست» سوره سبأ، آیه ۴۶.</ref> [[فرمان]] یافتند برای انجام [[وظایف]] خویش برپا خیزند. [[آیه]] {{متن قرآن|وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا}}<ref>«و دل‌هایشان را استوار داشتیم، هنگامی که برخاستند و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمان‌ها و زمین است؛ جز او خدایی را (به پرستش) نمی‌خوانیم که در آن صورت بی‌گمان سخنی نادرست گفته‌ایم» سوره کهف، آیه ۱۴.</ref> بر پا خاستن گروهی ([[اصحاب کهف]]) در راه [[عبودیت]] [[پروردگار]] و [[تأیید]] ایشان از سوی [[خداوند]] را حکایت می‌کند. | ||
ترکیب خاص [[امّت]] قائمه تنها یک بار در [[قرآن]] آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند: [[آیات خدا]] را شبانگاهان می‌خوانند و [[سجده]] می‌کنند، به [[خدا]] و [[روز بازپسین]][[ایمان]] دارند، به‌کار [[پسندیده]] [[فرمان]] می‌دهند و از [[بدی]] باز می‌دارند و در [[کارهای نیک]] می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و [[پاداش]] کارهای نیک خویش را خواهند دید: {{متن قرآن|لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ}}<ref>«آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه 113.</ref>، {{متن قرآن|يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه 114.</ref> ، {{متن قرآن|وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ}}<ref>«و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه 115.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، | ترکیب خاص [[امّت]] قائمه تنها یک بار در [[قرآن]] آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند: [[آیات خدا]] را شبانگاهان می‌خوانند و [[سجده]] می‌کنند، به [[خدا]] و [[روز بازپسین]][[ایمان]] دارند، به‌کار [[پسندیده]] [[فرمان]] می‌دهند و از [[بدی]] باز می‌دارند و در [[کارهای نیک]] می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و [[پاداش]] کارهای نیک خویش را خواهند دید: {{متن قرآن|لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ}}<ref>«آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه 113.</ref>، {{متن قرآن|يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه 114.</ref> ، {{متن قرآن|وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ}}<ref>«و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه 115.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص276-277.</ref> | ||
==تبیین [[امت]] قایمه== | ==تبیین [[امت]] قایمه== | ||
خداوند به [[رسول اکرم]] {{صل}} فرمان می‌دهد تا در راه [[رسالت]] خویش در [[انذار]] [[مردم]] برپا خیزد: | خداوند به [[رسول اکرم]] {{صل}} فرمان می‌دهد تا در راه [[رسالت]] خویش در [[انذار]] [[مردم]] برپا خیزد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ}}<ref>«ای جامه بر خود کشیده!» سوره مدثر، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|قُمْ فَأَنْذِرْ}}<ref>«برخیز و هشدار بده!» سوره مدثر، آیه ۲.</ref> برخی از [[آیات]] به [[موعظه]] همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ}}<ref>«بگو: تنها شما را به (سخن) یگانه‌ای اندرز می‌دهم و آن اینکه: دو تن دو تن و تک تک برای خداوند قیام کنید سپس بیندیشید، در همنشین شما دیوانگی نیست؛ او برای شما جز بیم‌دهنده‌ای پیش از (رسیدن) عذابی سخت نیست» سوره سبأ، آیه ۴۶.</ref> منظور از این [[قیام]] ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است <ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص۱۹۹.</ref> و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.<ref>البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص۳۱۷.</ref> البتّه چنین گروهی از [[حمایت]] [[الهی]] برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از [[مؤمنان]] (اصحاب کهف) که در [[راه خدا]] بر پا خاسته‌اند مورد [[ستایش خدا]] قرار گرفته، [[هدایت]] و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: {{متن قرآن|نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى}}<ref>«ما داستان آنان را برای تو راستین باز می‌گوییم: آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان (پنهانی) ایمان آوردند و ما بر رهنمود آنان افزودیم» سوره کهف، آیه ۱۳.</ref>، {{متن قرآن|وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا}}<ref>«و دل‌هایشان را استوار داشتیم، هنگامی که برخاستند و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمان‌ها و زمین است؛ جز او خدایی را (به پرستش) نمی‌خوانیم که در آن صورت بی‌گمان سخنی نادرست گفته‌ایم» سوره کهف، آیه ۱۴.</ref> [[حرکت]] این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای [[پایداری]] کلمه [[توحید]] بوده است. <ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص۲۸۴.</ref> [[آیات]] {{متن قرآن|لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ}}<ref>«آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه 113.</ref>، {{متن قرآن|يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه 114.</ref> ، {{متن قرآن|وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ}}<ref>«و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه 115.</ref> نیز [[امت قائمه]] و اوصاف آنان را متذکّر شده است. | ||
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که [[امت اسلامی]] بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به [[طور]] کلی هر امتی که در برابر [[شرک]] و [[ظلم]] [[قیام]] کرده و به سوی توحید و [[اطاعت الهی]] روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را [[امت پیامبر]] {{صل}} [[ | با توجّه به آنچه گذشت روشن است که [[امت اسلامی]] بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به [[طور]] کلی هر امتی که در برابر [[شرک]] و [[ظلم]] [[قیام]] کرده و به سوی توحید و [[اطاعت الهی]] روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را [[امت پیامبر]] {{صل}} یا [[علی]] {{ع}} و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.<ref>المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص۱۳۲.</ref> [[مفسران]] با صرف نظر از این معنا در خصوص [[شأن نزول]] این آیات آرای متفاوتی داده‌اند: به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از [[اهل کتاب]] ([[یهودیان]]) است که [[اسلام]] آورده‌اند و [[خداوند]] آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که [[ایمان]] نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته [[ابن‌عباس]] هنگامی که [[عبدالله بن سلام]]، [[ثعلبه بن سعیه]] و [[اسید بن سعیه]] و [[اسد بن عبید]] و جمعی دیگر از یهودیان، [[مسلمان]] شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد [[طعن]] قرار گرفتند که ایمان شما به [[پیامبرخاتم]] {{صل}} نشانه [[شرارت]] شماست و اگر [[درستکار]] بودید،[[دین]] پدری خود را رها نمی‌کردید<ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.</ref> و [[آیه]] مورد نظر در چنین فضایی در [[حمایت]] آنان نازل شده است. نقل دیگری از [[ابن‌جریج]] با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را [[تأیید]] می‌کند.<ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.</ref> بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، [[امت]] [[محمّد]] {{صل}} است.<ref>مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.</ref> براساس این نظر مقایسه [[افراد صالح]] و غیر [[صالح]] از [[اهل کتاب]]، در [[آیات]] پیشین با تعبیر {{متن قرآن|لَيْسُوا سَوَاءً}}<ref> سوره آل عمران، آیه 113.</ref> پایان یافته و این بخش از [[آیه شریفه]] با تعبیر {{متن قرآن|مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ}} به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره [[مسلمانان]] و ادامه [[آیه]] و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.<ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.</ref> در این صورت {{متن قرآن|أَهْلِ الْكِتَابِ}} به معنای [[اهل]] [[الادیان]] ([[پیروان]] [[شرایع الهی]]) از جمله مسلمانان <ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.</ref> بوده و آیه درصدد تأکید [[فضیلت]] مسلمانان بر پیروان سایر [[ادیان]] است. در [[اثبات]] این وجه به آیه {{متن قرآن|ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ}}<ref>«سپس این کتاب را به کسانی از بندگان خویش که برگزیده‌ایم به میراث دادیم و برخی از آنان، ستمکاره با خویشند و برخی میانه‌رو و برخی با اذن خداوند در کارهای نیک پیشتازند؛ این همان بخشش بزرگ است» سوره فاطر، آیه ۳۲.</ref> و [[نقلی]] [[تاریخی]] [[تمسک]] شده است. براساس این نقل [[حضرت رسول]] {{صل}} [[نماز]] عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به [[مسجد]] برای [[اقامه نماز]] و دیدن [[انتظار]] [[مردم]] فرمودند: هیچ یک از [[اهل ادیان]] در چنین ساعاتی [[ذکر خدا]] را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه {{متن قرآن|لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ}}<ref>«آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۳.</ref> را قرائت فرمودند.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.</ref> با توجّه به اینکه در [[فرهنگ دینی]]، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد. | ||
برخی نیز به همین دلیل<ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.</ref> و به دلیل آنکه [[قرآن]] از یهودیانی که [[ایمان]] آورده‌اند با عنوان [[مؤمنین]] یاد می‌کند <ref>الفرقان، ج ۵، ص۳۴۴.</ref> [[امت قائمه]] را وصفی برای [[صالحان]] از اهل کتاب ([[یهودی]] یا [[مسیحی]]) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و [[متقی]] به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص [[ایمان به خدا]] و [[روز قیامت]] و [[عمل صالح]] آنان است و [[اجر]] چنین کسانی ضایع نخواهد شد: | برخی نیز به همین دلیل<ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.</ref> و به دلیل آنکه [[قرآن]] از یهودیانی که [[ایمان]] آورده‌اند با عنوان [[مؤمنین]] یاد می‌کند <ref>الفرقان، ج ۵، ص۳۴۴.</ref> [[امت قائمه]] را وصفی برای [[صالحان]] از اهل کتاب ([[یهودی]] یا [[مسیحی]]) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و [[متقی]] به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص [[ایمان به خدا]] و [[روز قیامت]] و [[عمل صالح]] آنان است و [[اجر]] چنین کسانی ضایع نخواهد شد: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.</ref>.<ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.</ref> با توجه به دلایلی که این گروه از [[مفسران]] ذکر کرده‌اند [[امت قائمه]] وصف [[اهل]] کتابی است که در [[فرهنگ]] [[اسلام]] شایسته [[احترام]] و [[ستایش]] بوده‌اند؛ زیرا از اصول مشترک [[اعتقادی]] و [[رفتاری]] بین [[ادیان الهی]] برخوردار بوده‌اند.<ref>راهنما، ج ۳، ص۱۸ ـ ۱۹.</ref> بدیهی است نظر اخیر ـ اگر قابل پذیرش باشد ـ تنها درباره آن دسته از [[اهل کتاب]] می‌تواند پذیرفته شود که از روی [[جهل]] و [[قصور]] بر [[دین]] خود مانده باشند؛ امّا کسانی که [[پیام اسلام]] به آنان رسیده و [[حجت]] بر ایشان تمام گشته چنانچه [[ایمان]] نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در [[انتظار]] [[داوری]] عادلانه [[الهی]] باشند: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ}}<ref>«خداوند میان کسانی که ایمان دارند و کسانی که یهودی‌اند و صابئان و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک می‌ورزند در روز رستخیز داوری می‌کند، بی‌گمان خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره حج، آیه ۱۷.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص277-279.</ref> | ||
==ویژگی‌های [[امت]] قایمه و قدرشناسی از آنان== | ==ویژگی‌های [[امت]] قایمه و قدرشناسی از آنان== | ||
===[[تلاوت آیات]] [[خداوند]]=== | ===[[تلاوت آیات]] [[خداوند]]=== | ||
امت قائمه، [[کتاب | امت قائمه، [[کتاب الله]] ([[قرآن]]) را در لحظاتی از شب [[تلاوت]] می‌کنند: {{متن قرآن|يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ}}<ref>«آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۳.</ref><ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۴.</ref> برخی گفته‌اند: با توجه به جمله {{متن قرآن|وَهُمْ يَسْجُدُونَ}} [[قرائت قرآن]] در [[نماز]] عشا یا [[نماز شب]] مراد است؛<ref> کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۶.</ref> امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و [[ادعیه]] <ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۲.</ref> یا بر قرائت بخش [[تحریف]] نشده [[تورات]] و [[انجیل]] حمل کرده‌اند.<ref>الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.</ref> این گروه در مورد {{متن قرآن|وَهُمْ يَسْجُدُونَ}} گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی [[خشوع]] و [[خضوع]] در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است <ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.</ref> و این [[سجده]] باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی [[مسیح]] نیز شایسته [[سجده]] نیست، اگرچه بعضی او را [[پسر خدا]] یا [[خدا]] بدانند.<ref>الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص279-280.</ref> | ||
===[[ایمان به خدا]] و [[روز قیامت]]=== | ===[[ایمان به خدا]] و [[روز قیامت]]=== | ||
[[امت قائمه]] به [[خداوند]][[ایمان]] اذعانی ([[واقعی]]) دارد که ثمره آن [[خشیت از خدا]] و [[آمادگی]] برای روز قیامت است: | [[امت قائمه]] به [[خداوند]][[ایمان]] اذعانی ([[واقعی]]) دارد که ثمره آن [[خشیت از خدا]] و [[آمادگی]] برای روز قیامت است: {{متن قرآن|يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ}}<ref>«به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند » سوره آل عمران، آیه ۱۱۴.</ref>؛ نه [[ایمان]] جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز [[غرور]] و ادّعا ندارد، چنان که [[شأن]] بسیاری از افراد [[بشر]] این گونه است.<ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۳.</ref> ایمان به خدا ایمان به [[وحدانیت]] و سایر صفات او و [[ایمان به روز قیامت]] ایمان به [[برانگیخته شدن]] [[انسان‌ها]] در روز قیامت است.<ref>جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۸۱۶.</ref> برخی ایمان به خدا را به عدم [[اعتقادات]] [[باطل]] چون [[تثلیث]] و سایر [[انحرافات]] [[مقید]] کرده‌اند.<ref>الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص280.</ref> | ||
===[[امر به معروف و نهی از منکر]]=== | ===[[امر به معروف و نهی از منکر]]=== | ||
این گروه امر | این گروه [[امر به معروف]] و [[نهی از منکر]] می‌کنند: {{متن قرآن|وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ}}<ref>«و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.</ref> ایمان به خدا و [[تصدیق]] [[رسالت حضرت محمد]] {{صل}} و «منکر» [[تکذیب]] [[توحید]] و [[بعثت]] آن حضرت دانسته شده است؛<ref>جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۶.</ref> ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود [[آیات]] یاد شده تا این بخش به اوصافی چون [[برترین اعمال]] یعنی [[نماز]] و بهترین [[اذکار]] یعنی [[ذکر خداوند]] و به [[برترین]] [[معارف]] یعنی [[معرفت]] [[مبدأ و معاد]] امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۲.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص280.</ref> | ||
===[[شتاب]] در انجام [[کارهای نیک]]=== | ===[[شتاب]] در انجام [[کارهای نیک]]=== | ||
آنان به سوی | آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: {{متن قرآن|يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ}}<ref>«به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۴.</ref>؛ زیرا از آن [[بیم]] دارند که با [[مرگ]] [[فرصت]] را از دست بدهند <ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۶.</ref>. مراد از [[خیرات]] را، [[قوانین اسلام]] و [[اعمال صالح]] دانسته‌اند.<ref>کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص280.</ref> | ||
=== توصیف به [[صلاح]]=== | === توصیف به [[صلاح]]=== | ||
[[امت قائمه]] به [[صالح]] بودن وصف گردیده‌اند: | [[امت قائمه]] به [[صالح]] بودن وصف گردیده‌اند: {{متن قرآن|وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۴.</ref>. برخی وصف صلاح را بالاترین [[مدح]] در [[فرهنگ قرآنی]] دانسته‌اند؛ زیرا [[خداوند]] بزرگ‌ترین [[پیامبران]] خود را با این وصف، [[ستوده]] است: {{متن قرآن|وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و آنان را در بخشایش خویش در آوردیم؛ بی‌گمان آنها از شایستگان بودند» سوره انبیاء، آیه ۸۶.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۳.</ref> در پایان خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار [[نیکی]] که انجام دهند هرگز [[ناسپاسی]] نبینند و خداوند به حال [[پرهیزکاران]] داناست: {{متن قرآن|وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ}}<ref>«و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه ۱۱۵.</ref> به گفته برخی [[مفسران]] این [[آیه]] نیز ردّی بر [[پندار]] [[باطل]] [[یهودیان]] درباره امت قائمه است که می‌گفتند: [[اشرار]] از [[یهود]] به محمد {{صل}}[[ایمان]] آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار [[صالحان]] خوانده <ref>روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص۵۵.</ref> و از آنان به [[عظمت]] یاد کرده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۲۰۳.</ref>.<ref>[[عبدالحسن افتخاری|افتخاری، عبدالحسن]]، [[امت قائمه - افتخاری (مقاله)|مقاله «امت قائمه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص 280-281.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:اصطلاحات قرآنی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۸ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۱۵
واژه‌شناسی
امت قائمه ترکیبی وصفی است. «امت» در لغت به معنای گروهی [۱] است که بر محور امری مشترک مانند دین، زمان یا مکان واحد و یک طریقه و روش گرد هم آمده‌اند.[۲]
«قائمه» نیز مؤنث قائم و به معنای کسی است که بر حفظ و مراعات چیزی ایستاده و مصمم است،[۳] بر این اساس «امت قائمه» به معنای گروهی است که عزم بر پاداشتن امری را داشته باشند.
امت قائمه در اصطلاح مفسران به معانی متفاوتی آمده است؛ مانند: امت عادل، امت هدایت یافته، گروه ثابت در عمل به قرآن،[۴] قیام کننده به اطاعت خداوند[۵] و ثابت در تمسک به دین حق و ملازم با آن.[۶] گرچه معانی یاد شده به یکدیگر نزدیک [۷] و اطلاق لفظ قائمه با همه معانی سازگار است؛ امّا چون در تنها آیه‌ای که «امت قائمه» به‌کار رفته سخن از کتاب و عمل صالح به میان آمده معنای قائمه قیام کننده بر ایمان و اطاعت است.[۸] با توجّه به معنای قیام (ایستادن)انسان که کنایه از حالت تسلط وی بر کارها [۹] و آمادگی او برای انجام امور [۱۰] است، شاید بتوان گفت که امت قائمه در فرهنگ قرآن به معنای گروهی از انسان‌های مصمم و آماده برای انجام وظایف فردی، اجتماعی، دینی و دنیایی خویش و بر پا خاسته در برابر کج‌روی‌ها و ناهنجاری‌های کفر و شرک و بت‌پرستی و نابرابری‌های ستم است. در قرآن کریم رسول خدا (ص) ﴿قُمْ فَأَنْذِرْ﴾[۱۱] و سایر انسان‌ها ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ﴾[۱۲] فرمان یافتند برای انجام وظایف خویش برپا خیزند. آیه ﴿وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا﴾[۱۳] بر پا خاستن گروهی (اصحاب کهف) در راه عبودیت پروردگار و تأیید ایشان از سوی خداوند را حکایت می‌کند.
ترکیب خاص امّت قائمه تنها یک بار در قرآن آمده و ضمن آیاتی این‌گونه وصف شده‌اند: آیات خدا را شبانگاهان می‌خوانند و سجده می‌کنند، به خدا و روز بازپسینایمان دارند، به‌کار پسندیده فرمان می‌دهند و از بدی باز می‌دارند و در کارهای نیک می‌شتابند و اینان از نیکان‌اند و پاداش کارهای نیک خویش را خواهند دید: ﴿لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾[۱۴]، ﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۱۵] ، ﴿وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ﴾[۱۶].[۱۷]
تبیین امت قایمه
خداوند به رسول اکرم (ص) فرمان می‌دهد تا در راه رسالت خویش در انذار مردم برپا خیزد: ﴿يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ﴾[۱۸]، ﴿قُمْ فَأَنْذِرْ﴾[۱۹] برخی از آیات به موعظه همه مردم پرداخته و به آنان فرمان می‌دهد تا به صورت جمعی و فردی برای خداوند بر پا خیزند: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُمْ مِنْ جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَكُمْ بَيْنَ يَدَيْ عَذَابٍ شَدِيدٍ﴾[۲۰] منظور از این قیام ایستادن روی پا در برابر نشستن نیست، بلکه مراد قیام مصلحانه و حق‌طلبانه است [۲۱] و چون قیام جمعی از اهمیت بیشتری برخوردار است بر قیام فردی مقدم شده است.[۲۲] البتّه چنین گروهی از حمایت الهی برخوردار خواهند بود، چنان‌که گروهی از مؤمنان (اصحاب کهف) که در راه خدا بر پا خاسته‌اند مورد ستایش خدا قرار گرفته، هدایت و تأیید ویژه الهی را نصیب خویش کرده‌اند: ﴿نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنَاهُمْ هُدًى﴾[۲۳]، ﴿وَرَبَطْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ إِذْ قَامُوا فَقَالُوا رَبُّنَا رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنْ نَدْعُوَ مِنْ دُونِهِ إِلَهًا لَقَدْ قُلْنَا إِذًا شَطَطًا﴾[۲۴] حرکت این گروه قیامی خدایی و تصمیمی برای پایداری کلمه توحید بوده است. [۲۵] آیات ﴿لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾[۲۶]، ﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۲۷] ، ﴿وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ﴾[۲۸] نیز امت قائمه و اوصاف آنان را متذکّر شده است.
با توجّه به آنچه گذشت روشن است که امت اسلامی بارزترین مصداق امت قائمه هستند و به طور کلی هر امتی که در برابر شرک و ظلم قیام کرده و به سوی توحید و اطاعت الهی روی آورند از مصادیق امت قائمه به شمار می‌آیند، بر این اساس روایاتی که مقصود از امت قائمه را امت پیامبر (ص) یا علی (ع) و یارانش دانسته‌اند، می‌توان به همین روش تبیین کرد.[۲۹] مفسران با صرف نظر از این معنا در خصوص شأن نزول این آیات آرای متفاوتی داده‌اند: به نظر برخی امت قائمه وصف گروهی از اهل کتاب (یهودیان) است که اسلام آورده‌اند و خداوند آنان را در مقایسه با سایر اهل کتاب که ایمان نیاورده‌اند می‌ستاید. به گفته ابن‌عباس هنگامی که عبدالله بن سلام، ثعلبه بن سعیه و اسید بن سعیه و اسد بن عبید و جمعی دیگر از یهودیان، مسلمان شدند، از جانب دیگر یهودیان مورد طعن قرار گرفتند که ایمان شما به پیامبرخاتم (ص) نشانه شرارت شماست و اگر درستکار بودید،دین پدری خود را رها نمی‌کردید[۳۰] و آیه مورد نظر در چنین فضایی در حمایت آنان نازل شده است. نقل دیگری از ابن‌جریج با تفاوتی در نامهای افراد، این مطلب را تأیید می‌کند.[۳۱] بنابر نظری دیگر منظور از امت قائمه، امت محمّد (ص) است.[۳۲] براساس این نظر مقایسه افراد صالح و غیر صالح از اهل کتاب، در آیات پیشین با تعبیر ﴿لَيْسُوا سَوَاءً﴾[۳۳] پایان یافته و این بخش از آیه شریفه با تعبیر ﴿مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ﴾ به عنوان جمله‌ای مستأنف درباره مسلمانان و ادامه آیه و آیات بعد اشاره به اوصاف آنان است.[۳۴] در این صورت ﴿أَهْلِ الْكِتَابِ﴾ به معنای اهل الادیان (پیروان شرایع الهی) از جمله مسلمانان [۳۵] بوده و آیه درصدد تأکید فضیلت مسلمانان بر پیروان سایر ادیان است. در اثبات این وجه به آیه ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ﴾[۳۶] و نقلی تاریخی تمسک شده است. براساس این نقل حضرت رسول (ص) نماز عشا را به تأخیر انداختند و پس از ورود به مسجد برای اقامه نماز و دیدن انتظار مردم فرمودند: هیچ یک از اهل ادیان در چنین ساعاتی ذکر خدا را نمی‌گویند، مگر شما و سپس آیه ﴿لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾[۳۷] را قرائت فرمودند.[۳۸] با توجّه به اینکه در فرهنگ دینی، اهل کتاب به غیر مسلمانان گفته می‌شود این قول صحیح به نظر نمی‌رسد.
برخی نیز به همین دلیل[۳۹] و به دلیل آنکه قرآن از یهودیانی که ایمان آورده‌اند با عنوان مؤمنین یاد می‌کند [۴۰] امت قائمه را وصفی برای صالحان از اهل کتاب (یهودی یا مسیحی) دانسته و گفته‌اند: قرآن بعضی از اهل کتاب را صالح و متقی به شمار آورده است. ضابطه اصلی قرآن در متقی بودن اشخاص ایمان به خدا و روز قیامت و عمل صالح آنان است و اجر چنین کسانی ضایع نخواهد شد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۴۱].[۴۲] با توجه به دلایلی که این گروه از مفسران ذکر کرده‌اند امت قائمه وصف اهل کتابی است که در فرهنگ اسلام شایسته احترام و ستایش بوده‌اند؛ زیرا از اصول مشترک اعتقادی و رفتاری بین ادیان الهی برخوردار بوده‌اند.[۴۳] بدیهی است نظر اخیر ـ اگر قابل پذیرش باشد ـ تنها درباره آن دسته از اهل کتاب می‌تواند پذیرفته شود که از روی جهل و قصور بر دین خود مانده باشند؛ امّا کسانی که پیام اسلام به آنان رسیده و حجت بر ایشان تمام گشته چنانچه ایمان نیاورند مقصر بوده و عذری از آنان پذیرفته نیست. این گروه نه تنها ستایش نمی‌شوند، بلکه باید در انتظار داوری عادلانه الهی باشند: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾[۴۴].[۴۵]
ویژگی‌های امت قایمه و قدرشناسی از آنان
تلاوت آیات خداوند
امت قائمه، کتاب الله (قرآن) را در لحظاتی از شب تلاوت می‌کنند: ﴿يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾[۴۶][۴۷] برخی گفته‌اند: با توجه به جمله ﴿وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾ قرائت قرآن در نماز عشا یا نماز شب مراد است؛[۴۸] امّا کسانی که امت قائمه را وصف برای اهل کتابی قرار داده‌اند که اسلام نیاورده‌اند، آن را به تلاوت مناجاتها و ادعیه [۴۹] یا بر قرائت بخش تحریف نشده تورات و انجیل حمل کرده‌اند.[۵۰] این گروه در مورد ﴿وَهُمْ يَسْجُدُونَ﴾ گفته‌اند: یا مراد، معنای لغوی آن یعنی خشوع و خضوع در برابر خداوند یا کنایه از نماز اهل کتاب است [۵۱] و این سجده باید برای خداوند باشد؛ نه دیگران، حتی مسیح نیز شایسته سجده نیست، اگرچه بعضی او را پسر خدا یا خدا بدانند.[۵۲].[۵۳]
ایمان به خدا و روز قیامت
امت قائمه به خداوندایمان اذعانی (واقعی) دارد که ثمره آن خشیت از خدا و آمادگی برای روز قیامت است: ﴿يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ﴾[۵۴]؛ نه ایمان جنسی (ادّعایی) که برای صاحب آن بهره‌ای جز غرور و ادّعا ندارد، چنان که شأن بسیاری از افراد بشر این گونه است.[۵۵] ایمان به خدا ایمان به وحدانیت و سایر صفات او و ایمان به روز قیامت ایمان به برانگیخته شدن انسان‌ها در روز قیامت است.[۵۶] برخی ایمان به خدا را به عدم اعتقادات باطل چون تثلیث و سایر انحرافات مقید کرده‌اند.[۵۷].[۵۸]
امر به معروف و نهی از منکر
این گروه امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند: ﴿وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ﴾[۵۹] ایمان به خدا و تصدیق رسالت حضرت محمد (ص) و «منکر» تکذیب توحید و بعثت آن حضرت دانسته شده است؛[۶۰] ولی با توجه به اینکه لفظ معروف و منکر مطلق است و شامل هر معروف و منکری می‌شود آیات یاد شده تا این بخش به اوصافی چون برترین اعمال یعنی نماز و بهترین اذکار یعنی ذکر خداوند و به برترین معارف یعنی معرفت مبدأ و معاد امت قائمه اشاره داشته است که با آنها به تکمیل خویش می‌پرداختند و در این بخش به وصف امر به معروف و نهی از منکر آنان که مربوط به تکمیل دیگران بعد از تکمیل خویش است اشاره دارد.[۶۱].[۶۲]
شتاب در انجام کارهای نیک
آنان به سوی نیکیها می‌شتابند: ﴿يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ﴾[۶۳]؛ زیرا از آن بیم دارند که با مرگ فرصت را از دست بدهند [۶۴]. مراد از خیرات را، قوانین اسلام و اعمال صالح دانسته‌اند.[۶۵].[۶۶]
توصیف به صلاح
امت قائمه به صالح بودن وصف گردیده‌اند: ﴿وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۶۷]. برخی وصف صلاح را بالاترین مدح در فرهنگ قرآنی دانسته‌اند؛ زیرا خداوند بزرگ‌ترین پیامبران خود را با این وصف، ستوده است: ﴿وَأَدْخَلْنَاهُمْ فِي رَحْمَتِنَا إِنَّهُمْ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾[۶۸][۶۹] در پایان خداوند می‌فرماید: و آنان (امت قائمه) هر کار نیکی که انجام دهند هرگز ناسپاسی نبینند و خداوند به حال پرهیزکاران داناست: ﴿وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَنْ يُكْفَرُوهُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ﴾[۷۰] به گفته برخی مفسران این آیه نیز ردّی بر پندار باطل یهودیان درباره امت قائمه است که می‌گفتند: اشرار از یهود به محمد (ص)ایمان آورده‌اند؛ زیرا خداوند در این آیه آنان را در شمار صالحان خوانده [۷۱] و از آنان به عظمت یاد کرده است.[۷۲].[۷۳]
منابع
پانویس
- ↑ المنجد، ص۱۷، «ام»؛ نثر طوبی، ج ۱، ص۳۷.
- ↑ مفردات، ص۸۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص۵۰۸، «امم».
- ↑ مقاییس اللغه، ج ۱، ص۴۳؛ مفردات،ص ۶۹۰.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص۵۶۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص۳۳۲.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲ ـ ۷۳.
- ↑ المیزان، ج ۳، ص۳۸۵.
- ↑ المیزان، ج ۱۱، ص۴۷.
- ↑ نمونه، ج ۱۸، ص۱۳۵.
- ↑ «برخیز و هشدار بده!» سوره مدثر، آیه ۲.
- ↑ «بگو: تنها شما را به (سخن) یگانه‌ای اندرز می‌دهم و آن اینکه: دو تن دو تن و تک تک برای خداوند قیام کنید سپس بیندیشید، در همنشین شما دیوانگی نیست؛ او برای شما جز بیم‌دهنده‌ای پیش از (رسیدن) عذابی سخت نیست» سوره سبأ، آیه ۴۶.
- ↑ «و دل‌هایشان را استوار داشتیم، هنگامی که برخاستند و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمان‌ها و زمین است؛ جز او خدایی را (به پرستش) نمی‌خوانیم که در آن صورت بی‌گمان سخنی نادرست گفته‌ایم» سوره کهف، آیه ۱۴.
- ↑ «آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه 113.
- ↑ «به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه 114.
- ↑ «و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه 115.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص276-277.
- ↑ «ای جامه بر خود کشیده!» سوره مدثر، آیه ۱.
- ↑ «برخیز و هشدار بده!» سوره مدثر، آیه ۲.
- ↑ «بگو: تنها شما را به (سخن) یگانه‌ای اندرز می‌دهم و آن اینکه: دو تن دو تن و تک تک برای خداوند قیام کنید سپس بیندیشید، در همنشین شما دیوانگی نیست؛ او برای شما جز بیم‌دهنده‌ای پیش از (رسیدن) عذابی سخت نیست» سوره سبأ، آیه ۴۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۸، ص۶۱۹؛ زاد المسیر، ج ۶، ص۴۶۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص۱۹۹.
- ↑ البرهان فی علوم‌القرآن، ج ۳، ص۳۱۷.
- ↑ «ما داستان آنان را برای تو راستین باز می‌گوییم: آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان (پنهانی) ایمان آوردند و ما بر رهنمود آنان افزودیم» سوره کهف، آیه ۱۳.
- ↑ «و دل‌هایشان را استوار داشتیم، هنگامی که برخاستند و گفتند: پروردگار ما پروردگار آسمان‌ها و زمین است؛ جز او خدایی را (به پرستش) نمی‌خوانیم که در آن صورت بی‌گمان سخنی نادرست گفته‌ایم» سوره کهف، آیه ۱۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص۲۳۸؛ المیزان، ج ۱۳، ص۲۸۴.
- ↑ «آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه 113.
- ↑ «به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه 114.
- ↑ «و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه 115.
- ↑ المعجم الکبیر، ج ۱۹، ص۳۲۹؛ شرح الاخبار، ج ۳، ص۱۳۲.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.
- ↑ مسند ابی یعلی، ج ۱۳، ص۳۷۵؛ المعجم الکبیر، ج ۷، ص۵۲، التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.
- ↑ سوره آل عمران، آیه 113.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۲؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.
- ↑ «سپس این کتاب را به کسانی از بندگان خویش که برگزیده‌ایم به میراث دادیم و برخی از آنان، ستمکاره با خویشند و برخی میانه‌رو و برخی با اذن خداوند در کارهای نیک پیشتازند؛ این همان بخشش بزرگ است» سوره فاطر، آیه ۳۲.
- ↑ «آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۳.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۰.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۴.
- ↑ «بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۱.
- ↑ راهنما، ج ۳، ص۱۸ ـ ۱۹.
- ↑ «خداوند میان کسانی که ایمان دارند و کسانی که یهودی‌اند و صابئان و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک می‌ورزند در روز رستخیز داوری می‌کند، بی‌گمان خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره حج، آیه ۱۷.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص277-279.
- ↑ «آنان برابر نیستند؛ از اهل کتاب گروهی برخاستگانند که در طول شب آیات خداوند را تلاوت می‌کنند در حالی که سر به سجده دارند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۳.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۴.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۶.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۲.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۳؛ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص279-280.
- ↑ «به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند » سوره آل عمران، آیه ۱۱۴.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۴، ص۷۳.
- ↑ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۵؛ مجمع البیان، ج ۲، ص۸۱۶.
- ↑ الفرقان، ج ۵، ص۳۴۶.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص280.
- ↑ «و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.
- ↑ جامع‌البیان، مج۳، ج۴، ص۷۵؛ کشف‌الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص۸۱۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۲.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص280.
- ↑ «به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۴.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۳، ج ۴، ص۷۶.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۲، ص۲۴۸.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص280.
- ↑ «به خداوند و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و به کارهای خیر می‌شتابند و آنان از شایستگانند» سوره آل عمران، آیه ۱۱۴.
- ↑ «و آنان را در بخشایش خویش در آوردیم؛ بی‌گمان آنها از شایستگان بودند» سوره انبیاء، آیه ۸۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۰۳.
- ↑ «و هر چه نیکی ورزند ناسپاسی نخواهند دید و خداوند به (حال) پرهیزگاران داناست» سوره آل عمران، آیه ۱۱۵.
- ↑ روح المعانی، مج ۳، ج ۴، ص۵۵.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۲۰۳.
- ↑ افتخاری، عبدالحسن، مقاله «امت قائمه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۴، ص 280-281.