بیت المقدس در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

بیت‌‌المقدس از اعلام غیر مصرّح قرآن است و بیشتر مفسّران، تعابیرى مانند « الاَرضِ الَّتى بـرَکنا فیها »( انبیاء / 21، 81؛ اعراف / 7، 137 )، « الاَرضُ المُقَدَسَة »( مائده / 5، 21 )، « القَریَة »( بقره / 2، 58 ) و « الاَرض »( اسراء / 17، 4 ) را بر آن تطبیق کرده‌‌اند. در آیات مربوط به تغییر قبله ( بقره / 2، 142 ـ 150 ) نیز تلویحاً از بیت‌‌المقدس‌‌ یاد شده است <ref>جامع‌‌البيان، مج 2، ج 2، ص 3 ـ 10 ، 17 ـ 39؛ مجمع‌‌البيان، ج‌‌1، ص‌‌414 ـ 424؛ الدرالمنثور، ج 1، ص 260 ـ 270.</ref>؛ همچنین شمارى از مفسران نخستین آیاتى چون 114 ـ 115 بقره / 2 و 41‌‌ق / 50 را نیز به بیت‌‌المقدس مربوط دانسته‌‌اند .<ref>جامع‌‌البيان، مج 1، ج 1، ص 695 ـ 705؛ مج 13، ج 26، ص‌‌235؛ مجمع البيان، ج 1، ص 361 ـ 363؛ ج 9، ص 226؛ الدرالمنثور، ج 1، ص 204؛ ج 6، ص 131.</ref>

1. نخستین یادکرد از بیت المقدس در آیه‌‌اى است که ماجراى هجرت ابراهیم ( علیه السلام ) از بابل را گزارش مى‌‌کند. حضرت ابراهیم پس از ماجراى شکستن بتها و نجات معجزه‌‌آسا از آتش نمرودیان به همراه حضرت لوط ( علیه السلام )، خانواده و دیگر پیروانش به سوى سرزمینى روانه مى‌‌شود که خداوند آن را مایه برکت براى جهانیان خوانده است: « و نَجَّینـهُ و لوطـًا اِلَى الاَرضِ الَّتى بـرَکنا فیها لِلعــلَمین ».( انبیاء / 21، 71 ) مشهور مفسران مراد از این سرزمین را شام و فلسطین دانسته‌‌اند که مسلماً شهر بیت المقدس را نیز در برمى‌‌گیرد .<ref>تفسير ابن كثير، ج 3، ص 194؛ تفسير جلالين، ص 330؛ الميزان، ج 8، ص 228.</ref>

2. یادکرد دیگر بیت المقدس که در آیات متعددى مورد اشاره قرار گرفته، در ارتباط با داستان بنى‌‌اسرائیل و سکونت آنان در سرزمین فلسطین است. بنى‌‌اسرائیل که در مصر با آزار و شکنجه‌‌هاى سخت فرعونیان به ستوه آمده بودند، همواره آرزوى بازگشت به فلسطین را داشتند؛ سرزمینى که نیاکان آنها یعنى یعقوب و فرزندانش، پیش از مهاجرت به مصر آنجا ساکن بودند. موسى با فراخوان بنى اسرائیل به صبر و پایدارى و یارى جستن از خدا در برابر شکنجه‌‌هاى فرعونیان، آنان را به بازگشت به سرزمین فلسطین و بیت‌‌المقدس و زندگى در آن امیدوار مى‌‌ساخت :« قالَ موسى لِقَومِهِ استَعینوا بِاللّهِ واصبِروا اِنَّ الاَرضَ لِلّهِ یورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ ...».( اعراف / 7، 128 ) بنى‌‌اسرائیل در پى خروج از مصر و ورود به فلسطین، در شهر بیت‌‌المقدس با قومى معروف به عمالقه روبه‌‌رو شدند .<ref>الكشاف، ج 1، ص 620؛ مجمع البيان، ج 1، ص 229؛ تفسير‌‌قرطبى، ج 6، ص 83.</ref> موسى ( علیه السلام ) از آنان خواست که وارد سرزمین مقدس شده، با عمالقه بجنگند و در غیر این صورت دچار خسران و زیان خواهند شد: « یـقَومِ ادخُلوا الاَرضَ المُقَدَّسَةَ الَّتى کَتَبَ اللّهُ لَکُم و لا تَرتَدّوا عَلى اَدبارِکُم‌‌فَتَنقَلِبوا خـسِرین ».( مائده / 5، 21 ) مشهور مفسران شیعه<ref> مجمع‌‌البيان، ج 1، ص 225؛ كنزالدقائق، ج 1، ص 253؛ غريب‌‌القرآن، ص 308.</ref> و سنى <ref>احكام القرآن، ج 2، ص 561؛ زادالمسير، ج 2، ص 323؛ تفسير‌‌ابن كثير، ج 1، ص 101.</ref> به تبع مفسران نخستینى چون ابن‌‌عباس، ابن زید، سدّى و أبى على <ref>ر. ك: التبيان، ج 3، ص 483؛ مجمع البيان، ج 3، ص 307؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 101.</ref> سرزمین مقدس یاد شده را شهر بیت المقدس دانسته‌‌اند.

برخى نیز دمشق، فلسطین و سرزمین طور و بخشى از اردن را گفته‌‌اند که چندان با تعبیر‌‌ « ارض مقدس » سازگار نیست .<ref>ر. ك: التبيان، ج 3، ص 483؛ جوامع الجامع، ج 1، ص 331؛ احكام القرآن، ج 2، ص 561.</ref> مفسران، قداست این شهر را ناشى از حضور، زندگى و دفن انبیاء و مؤمنان در آن دانسته‌‌اند .<ref>جوامع الجامع، ج 1، ص 331؛ غريب القرآن، ص 308؛ احكام‌‌القرآن، ج 2، ص 561.</ref> برخى نیز عارى بودن آن ازشرک و کفر و گناه را سبب تقدسش ذکر کرده‌‌اند<ref>ر. ك: التبيان، ج 3، ص 483؛ معانى القرآن، ج 2، ص‌‌288؛ احكام‌‌القرآن، ج 2، ص 561.</ref> که با پیشینه تاریخى این شهر، حضور مشرکان و کافران و فساد بنى اسرائیل در آن چندان سازگار نیست.

بنى‌‌اسرائیل به بهانه نیرومندى و جنگاورى عمالقه و هراس از آنان، فرمان ورود به شهر و هشدارهاى موسى را نادیده گرفته، از موسى خواستند که با خداى خود به جنگ آنها رفته، شهر را تسخیر کنند تا آنها وارد آن گردند. ( مائده / 5، 22 - 24 ) در پى این نافرمانى، بنى اسرائیل دچار کیفر الهى شده، به مدت 40 سال از ورود به بیت‌‌المقدس محروم و در وادى تیه ( ‌‌ <= ‌‌تیه ) سرگردان شدند: « قالَ فَاِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیهِم اَربَعینَ سَنَةً یَتیهونَ فِى‌‌الاَرضِ فَلا تَأسَ عَلَى القَومِ الفـسِقین ».( مائده / 5، 26 ) پس از 40 سال آنان به فرماندهى یوشع بن نون موفق به فتح بیت‌‌المقدس گشتند .<ref>تفسير ابن كثير، ج 1، ص 101 ـ 102؛ تفسير جلالين، ص 115.</ref> مفسران آیه 58 بقره / 2 را اشاره به این ورود تاریخى بنى‌‌اسرائیل مى‌‌دانند :« و اِذ قُلنَا ادخُلوا هـذِهِ القَریَةَ فَکُلوا مِنها حَیثُ شِئتُم رَغَدًا وادخُلوا البابَ سُجَّدًا وقولوا حِطَّةٌ نَغفِر لَکُم خَطـیـکُم وسَنَزیدُ المُحسِنین ». بر اساس دیدگاه مشهور مفسران شیعه <ref>مجمع البيان، ج 1، ص 247؛ الصافى، ج 2، ص 245؛ فتح القدير، ج 1، ص 89.</ref> و سنى <ref>جامع البيان، مج 1، ج 1، ص 426؛ تفسير قرطبى، ج 1، ص 278؛ غريب‌‌القرآن، ص 59.</ref> مراد از « القَریَة » شهر بیت‌‌المقدس است و بنى‌‌اسرائیل فرمان یافتند که براى طلب آمرزش نسبت به گناهان و نافرمانیهاى پیشین خویش، متواضعانه و خاشعانه از درى موسوم به « باب‌‌حطّه » نیز رد شده، جمله‌‌اى را جهت استغفار بر زبان جارى سازند. ( ‌‌ <= ‌‌باب حطه ) در مقابل، شمارى دیگر از مفسران مانند ابن‌‌زید، مراد از « القریه » را شهر اریحا گفته‌‌اند . <ref>جامع البيان، مج 1، ج 1، ص 426؛ التبيان، ج 1، ص 261.</ref> این شهر در وادى اردن به فاصله 8 مایلى از شمال غربى محل اتصال رودخانه اردن با دریاى مرده قرار دارد .<ref>دايرة‌‌المعارف كتاب مقدس، ص 761.</ref> اریحا نخستین شهر سرزمین موعود بود که پس از پایان 40 سال آوارگى بنى‌‌اسرائیل و به فرماندهى یوشع، تسخیر و تخریب شد <ref> كتاب مقدس، يوشع 2 : 1 ـ 2؛ 6 : 1 ـ 27.</ref> و هنگام تقسیم آن سرزمین میان قبایل دوازده‌‌گانه، به قبیله بنیامین‌‌تعلق گرفت .<ref> كتاب مقدس، يوشع 18 : 10 ـ 21.</ref> در زمان حکومت اخاب دوباره بازسازى <ref>كتاب مقدس، اول پادشاهان، 16: 34.</ref> و بعدها به دست سپاه بخت‌‌نصر بار‌‌دیگر ویران شد .<ref>دايرة‌‌المعارف كتاب مقدس، ص 762.</ref> به احتمال زیاد تسخیر اریحا‌‌پیش از شهرهاى دیگر، زمینه طرح دیدگاه دوم مبنى بر‌‌تطبیق « القریه » بر آن بوده باشد.

در شمار دیگرى از آیات هم پس از اشاره به نابودى فرعونیان، خوش فرجامى بنى‌‌اسرائیل و سکونت آنها در سرزمین پُر خیر و برکت به عنوان پاداش بردبارى و تحمّل آنها در برابر آزار و شکنجه‌‌هاى فرعونیان، یاد شده است :« و اَورَثنَا القَومَ الَّذینَ کانوا یُستَضعَفونَ مَشـرِقَ‌‌الاَرضِ و مَغـرِبَهَا الَّتى بـرَکنا فیها و تَمَّت کَلِمَتُ رَبِّکَ الحُسنى عَلى بَنى اِسرءیلَ بِما صَبَروا ...».( اعراف / 7، 137 ) برکت مورد اشاره در این آیه و نیز شمار دیگرى از آیات: ( انبیاء / 21، 71، 81؛ اسراء / 17، 1؛ سبأ / 34، 18 ) که به سرزمین فلسطین و بیت‌‌المقدس نسبت داده شده است از سوى بیشتر مفسران به معناى حاصلخیزى، خوش آب و هوا بودن آن سرزمین و فراوانى درختان و میوه‌‌هاى آن گرفته شده است ،<ref>الكشاف، ج 2، ص 149؛ مجمع‌‌البيان، ج 4، ص 725؛ الميزان، ج 13، ص 7.</ref> چنان‌‌که عبارت « مُبَوَّاَ صدق » که مراد از آن را نیز بیت‌‌المقدس گفته‌‌اند، به معناى مسکنى پسندیده و رضایت‌‌بخش گرفته شده است؛ جایى که در آنجا همه نیازمندیهاى زندگى براى بنى اسرائیل فراهم بود : « ولَقَد بَوَّأنا بَنى اِسرءیلَ مُبَوَّاَ صِدق و رَزَقنـهُم ...».( یونس / 10، 93 )<ref>مجمع‌‌البيان، ج 5، ص 199؛ الميزان، ج 10، ص 120.</ref> البته با توجه به حضور شمارى از پیامبران الهى و رفت و آمد فرشتگان به این سرزمین مى‌‌توان برکت یاد شده را اعم از مادى و معنوى دانست .<ref>جوامع الجامع، ج 1، ص 592.</ref> در برخى منابع نیز تنها به بُعد معنوى اشاره شده است ،<ref>ر. ك : مجمع البيان، ج 5، ص 199؛ غريب القرآن، ص 308؛ تفسير ابن كثير، ج 2، ص 447.</ref> چنان‌‌که کعبه نیز به رغم وجود آب و هواى گرم و سوزان مکه و خشک و بى‌‌آب و علف بودن زمینهاى اطراف آن، مبارک خوانده شده است. ( آل‌‌عمران / 3، 96 ) 3. مفسران، سرزمین مورد اشاره در آیات آغازین سوره اسراء را نیز بیت المقدس دانسته‌‌اند. براساس این آیات، خداوند در تورات به بنى‌‌اسرائیل خبر داده است که آنان دو بار در بیت‌‌المقدس دست به فسادانگیزى خواهند زد و در هر دو بار، اقوام بیگانه‌‌اى بر آنان تسلط یافته، بیت‌‌المقدس را ویران خواهند کرد : « و قَضَینا اِلى بَنى اِسرءیلَ فِى الکِتـبِ لَتُفسِدُنَّفِى‌‌الاَرضِ مَرَّتَینِ ... * فَاِذا جاءَ وَعدُ اُولهُما بَعَثنا عَلَیکُم عِبادًا لَنا اولى بَأس شَدید ... *... فَاِذا جاءَ وَعدُ الأخِرَةِ لِیَسوءوا وُجوهَکُم و لِیَدخُلُوا المَسجِدَ کَما دَخَلوهُ اَوَّلَ مَرَّة ولِیُتَبِّروا ما عَلَوا تَتبیرا ». ‌‌ ( اسراء / 17، 4 ـ 7 )<ref>جامع البيان، مج 9، ج 15، ص 30 ـ 32؛ مجمع البيان، ج 6، ص‌‌614 ـ 617؛ روح‌‌المعانى، مج 9، ج 15، ص 23.</ref> مفسران در این‌‌باره که فسادانگیزى دوگانه بنى اسرائیل چه بوده است، اختلاف دارند؛ برخى آن را اشاره به کشتن زکریاى پیامبر و فرزند وى حضرت یحیى دانسته‌‌اند <ref>تفسير جلالين، ص 286.</ref> و برخى دیگر اراده قتل ارمیاى نبى و عیسى مسیح ( علیه السلام ) را هم افزوده‌‌اند ،<ref> الكشاف، ج 2، ص 649.</ref> چنان‌‌که هویت کسانى که بر بیت‌‌المقدس سلطه یافته، آن را تخریب کرده‌‌اند مورد اختلاف است. برخى تسلط و تخریب نخست را به بخت نصر و مرتبه دوم را به تیتوس، وزیر اسبیانوس ( امپراطور روم )<ref>الميزان، ج 13، ص 44؛ ر. ك: نمونه، ج 12، ص 27 ـ 30.</ref> و بعضى به سنحاریب و جالوت <ref>ر. ك: الكشاف، ج 2، ص 649؛ جوامع الجامع، ج 1، ص 744؛ التبيان، ج 6، ص 448.</ref> و شمارى نیز به پادشاه پارس ( شاپور ) و بخت نصر <ref>ر. ك: جامع البيان، مج 9، ج 15، ص 29 ـ 32؛ مجمع البيان، ج‌‌6، ص 616.</ref> نسبت داده‌‌اند. گزارشهاى تاریخى، دیدگاه اول را تأیید مى‌‌کند. به خرابى بیت المقدس به دست بخت نصر در ذیل آیه « اَو‌‌کالَّذى مَرَّ عَلى قَریَة وهِىَ خاوِیَةٌ عَلى عُروشِها قالَ اَنّى یُحیى هـذِهِ اللّهُ بَعدَ مَوتِها »( بقره / 2، 259 ) نیز اشاره شده است.

به اعتقاد شمارى از مفسران وقتى که عزیر یا ارمیاى نبى از کنار خرابه‌‌هاى بیت المقدس گذر کرده، به یاد رستاخیز مى‌‌افتد، چگونگى زنده شدن دوباره مردگان براى او مورد سؤال واقع مى‌‌شود و در پى آن خداوند او را میرانده، پس از 100 سال دوباره زنده مى‌‌کند .<ref>مجمع البيان، ج 2، ص 639 ـ 640؛ معانى‌‌القرآن، ج‌‌1، ص 277؛ تفسير قرطبى، ج 3، ص 188.</ref> طبق گزارش برخى از منابع آیه « و مَن اَظلَمُ مِمَّن مَنَعَ مَسـجِدَ اللّهِ اَن یُذکَرَ فیهَا‌‌اسمُهُ وسَعى فى خَرابِها اُولئِکَ ما کانَ لَهُم اَن یَدخُلوها اِلاّ خائِفینَ »( بقره / 2، 114 ) نیز مربوط به خراب شدن بیت المقدس به دست بخت نصر و جلوگیرى از ذکر خدا در آن است . <ref>ر. ك: التبيان، ج 1، ص 416؛ احكام القرآن، ج 1، ص 86؛ تفسير ابن كثير، ج 1، ص 161.</ref>

4. در داستان حضرت سلیمان و تسخیر باد در دست او نیز از بیت‌‌المقدس یاد شده است: « و‌‌لِسُلَیمـنَ الرِّیحَ عاصِفَةً تَجرى بِاَمرِهِ اِلَى الاَرضِ الَّتى بـرَکنا فیها ...».( انبیاء / 21، 81 ) برخى از مفسران شیعه<ref>مجمع البيان، ج 7، ص 93؛ الميزان، ج 14، ص 313.</ref> و سنى <ref>تفسير قرطبى، ج 11، ص 213؛ تفسير ابن كثير، ج 3، ص 196؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 651.</ref> زمین مبارکى را که حضرت سلیمان، باد را به سوى آن به گردش درمى‌‌آورد، شام و برخى دیگر بیت المقدس و شام گفته‌‌اند .<ref>تفسير قمى، ج 2، ص 73؛ الصافى، ج 3، ص 350.</ref> با توجه به پیشینه تاریخى بیت المقدس و حکومت حضرت سلیمان در آن و مناطق اطراف و نیز با توجه به اینکه « الَّتى بـرَکنا فیها » در سوره انبیاء / 21 آیه 71 به صورت وصف بیت المقدس ذکر شده، مطمئناً سرزمین مبارک یاد شده، بیت‌‌المقدس را نیز‌‌دربرمى گیرد.

5. مکانى که حضرت مریم هنگام تولد حضرت عیسى و پس از آن به آنجا پناه برد نیز بر اساس دیدگاه مشهور مفسران، بیت‌‌المقدس دانسته شده است: « و جَعَلنَا ابنَ مَریَمَ واُمَّهُ ءایَةً وءاوَینـهُما اِلى رَبوَة ذاتِ قَرار و مَعین ».( مؤمنون / 23، 50 ) مفسران با استناد به تعبیر « رَبَوة ذاتِ قَرار وَ مَعین » مکان یاد شده را سرزمینى خوانده‌‌اند که در عین مرتفع بودن نسبت به زمینهاى اطراف، مسطح، وسیع، و برخوردار از آب جارى <ref>التبيان، ج 7، ص 373؛ الميزان، ج 15، ص 35؛ نمونه، ج 14، ص 251.</ref> و در نتیجه حاصلخیز و پربرکت بوده <ref>جوامع الجامع، ج 2، ص 103؛ تفسير ابن كثير، ج 3، ص 256؛ تفسير جلالين، ص 348.</ref> که همان بیت المقدس است. مکان یاد شده بر مصر، کوفه، دمشق یا رمله در فلسطین نیز تطبیق شده است .<ref>ر. ك: الكشاف، ج 3، ص 189 ـ 190؛ التفسير الكبير، ج 23، ص‌‌103؛ التبيان، ج 7، ص 373.</ref> برخى، دیدگاه نخست را به احتمال، متأثر از کتاب مقدس دانسته‌‌اند که بیت‌‌المقدس را نزدیک‌‌ترین نقطه زمین به آسمان خوانده است .<ref>ر. ك: الكشاف، ج 3، ص 190؛ تفسير ثعالبى، ج 2، ص 424؛ معانى القرآن، ج 4، ص 462.</ref>

6. در آیه 18 سبأ / 34 نیز سرزمین مبارک و پیوستگى آن با سرزمین سبأ یاد شده است که به دوران آبادانى یمن بازمى‌‌گردد. ساکنان سبأ در سفرهاى تجارى به فلسطین و بیت‌‌المقدس از یک آبادى به آبادى دیگر مى‌‌رفتند و هرگز ناگزیر به عبور از بیابانهاى گسترده و غیر مسکونى نبوده‌‌اند :« و جَعَلنا بَینَهُم و بَینَ القُرَى الَّتى بـرَکنا فیها قُرًى ظـهِرَةً و قَدَّرنا فیهَا السَّیرَ سیروا فیها لَیالِىَ واَیّامـًا ءامِنین ».( سبأ / 34، 18 )<ref>كشف الاسرار، ج 8، ص 129.</ref> مسافرت از این مسیر براى مسافران، راحت و توأم با امنیت بود که به عنوان نعمت براى ساکنان سبأ از آن یاد شده است. بیشتر مفسران شیعه <ref>مجمع البيان، ج 8، ص 605؛ الصافى، ج 4، ص 216؛ الميزان، ج 16، ص 365.</ref> و سنى <ref>جامع‌‌البيان، مج 12، ج 22، ص 103؛ التفسير الكبير، ج 25، ص‌‌252؛ تفسير ابن كثير، ج 3، ص 541.</ref> مراد از « القُرَى الَّتى بـرَکنا فیها » را روستاهاى شام و برخى نیز روستاهاى شامات گفته‌‌اند که مشتمل بر شام، اردن و فلسطین است . <ref>تفسير قرطبى، ج 14، ص 185؛ نمونه، ج 18، ص 63.</ref> شمارى نیز آن را خصوص بیت المقدس دانسته‌‌اند که با توجه به ذکر صفت پربرکت بودن براى این مناطق در آیات دیگر منافاتى در جمع آنها نیست.