امام در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان مدخل  = امام

| مداخل مرتبط = [[امام در لغت]] - [[امام در قرآن]] - [[امام در کلام اسلامی]] - [[امام در فقه سیاسی]] - [[مقام امام]] - [[امام از دیدگاه اهل سنت]] - [[امام در فقه اسلامی]]

== معناشناسی ==

[[امام]] [[پیشوایی]] است که به گفتار و [[رفتار]] او [[اقتدا]] می‌شود، یعنی آنکه از وی [[پیروی]] می‌شود؛ خواه [[انسان]] باشد یا کتاب یا غیر آن، [[حق]] باشد یا [[باطل]]<ref>حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۸۷.</ref>؛ کتاب، راه<ref>بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۱۷.</ref>، هر کسی که به او [[اقتدا]] می‌شود یا در امور جامعه بر دیگران مقدّم شمرده شود، [[امام]] خوانده می‌شود<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۸، ص۴۲۹.</ref>؛ چه در راه [[حق]] و چه در مسیر [[ضلالت]] و [[گمراهی]]<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۲۴.</ref>؛ جمع آن [[ائمه]] است<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص۱۲۰.</ref>.

# '''مفهوم عام''': امام در مفهوم عام، عبارت است از [[حاکم]] و ولی [[مسلمانان]]، [[امام جماعت]] و [[امام جمعه]]؛

امام به این معنا، دارای [[ولایت]] مطلق و [[معصوم]] از [[گناه]] و هرگونه [[لغزش]]، [[اشتباه]] و فراموشی است و نیز [[حجت خدا]] بر [[خلق]] و [[خلیفه]] او در [[زمین]] است<ref>{{متن قرآن|يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ}} «ای داوود! ما تو را در زمین خلیفه (خویش) کرده‌ایم پس میان مردم به درستی داوری کن و از هوا و هوس پیروی مکن که تو را از راه خداوند گمراه کند؛ به راستی آن کسان که از راه خداوند گمراه گردند، چون روز حساب را فراموش کرده‌اند، عذابی سخت خواهند داشت» سوره ص، آیه ۲۶.</ref>.

امام به مفهوم نخست یا به صورت اضافه به کار می‌رود ـ مانند امام جماعت و امام مسلمانان ـ و یا با قرینه و چنانچه بدون اضافه و قرینه به کار رود، مراد، معنای خاص آن است و از آن به «امام [[عادل]]» یا «امام عدل» و یا «امام المسلمین» نیز تعبیر شده است<ref>النهایة، ج۴۰، ص۱۳۰.</ref>.

از این عنوان در باب‌های بسیاری همچون [[طهارت]]، [[صلات]]، [[زکات]]، [[خمس]]، [[انفال]]، [[حج]]، [[جهاد]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]]، [[نکاح]]، اطعمه و اشربه، [[احیای موات]]، [[ارث]]، [[قضا]]، حدود، [[قصاص]] ودیات، از جهات مختلف سخن رفته است<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۴۵.</ref>.

گرچه در اصطلاح عرف [[شیعه]]، [[امام]] به [[ائمه معصومین]] {{ع}} اطلاق می‌شود؛ ولی امام به کسی گفته می‌شود که در عمل زمام امور را به دست گرفته و [[رهبری]] [[امت]] در تمامی شؤون توسط او انجام شود. گاه [[زمامداری]] و رهبری امور، براساس [[حق]] و [[عدالت]] است و گاه به صورت [[باطل]] و [[ظلم]]. چنانکه [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: [[امامان]] در [[کتاب خدا]] دو گونه‌اند: نخست آنکه [[خدا]] فرمود: {{متن قرآن|وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا}}<ref>«و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref> [[پیامبران]] را امامان قرار دادیم، تا طبق [[أمر]] ما [[مردم]] را [[هدایت]] کنند، نه اینکه به امر مردم و طبق خواسته آنها که پیامبران، امر خدا را مقدم برخواسته مردم می‌دارند و [[حکم خدا]] را پیش از [[حکم]] و رأی مردم عمل می‌کنند. دوم آنکه خدا فرمود: {{متن قرآن|وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ}}<ref>«و آنان را (به کیفر کفرشان) پیشوایانی کردیم که (مردم را) به سوی آتش دوزخ فرا می‌خوانند» سوره قصص، آیه ۴۱.</ref> ما [[شیاطین]] را امامانی قرار دادیم که مردم را به سوی [[آتش]] [[دعوت]] می‌کنند. اینان [[خواسته‌ها]] و [[امیال]] آدم‌ها را بر امر خدا مقدم می‌دارند و حکم آنها در نزدشان مقدم بر حکم خداست. امیال و هواهای خود را دنبال می‌کنند و کتاب خدا را پشت سر می‌نهند<ref>اصول کافی، ج۱، ص۲۱۶.</ref>.

[[قرآن]] در جای دیگر گفته است: {{متن قرآن|فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ}}<ref>«با پیشگامان کفر کارزار کنید» سوره توبه، آیه ۱۲.</ref> که نشانگر دو نوع امام و دو گونه [[امامت]] است.

در برخی از [[نصوص]] [[اسلامی]] به «امیر الحاج» نیز امام اطلاق شده است. امام صادق {{ع}} وقتی در [[عرفات]] از مرکب افتاد و [[اسماعیل بن علی]] که قافله‌دار بود، به‌خاطر امام {{ع}} از [[حرمت]] باز ایستاد و به وی فرمود: {{متن حدیث|سِرْ فَإِنَّ الْإِمَامَ لَا يَقِفُ‌}}<ref>وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۹۰.</ref> حرکت کن، امام که نباید بایستد.

در [[رساله حقوق]] [[امام سجاد]] {{ع}} نیز بخشی به حقوق امامت اختصاص یافته و در آن دو کلمه سائس و [[امام]]، مترادف آمده است: {{متن حدیث|وَ كُلُّ سَائِسٍ إِمَامٌ}}<ref>خصال، ص۵۶۷.</ref>.<ref>فقه سیاسی، ج۲، ص۱۰۳.</ref>

برخی از مستشرقین اطلاق کلمه امام را در [[قرآن]] به معنای [[رییس]] [[دولت]] و [[رهبر سیاسی]] و معرف [[نظام]] مورد تردید قرار داده‌اند<ref>تاریخ گسترش اسلام، ص۲۷؛ سیری در اندیشه‌های غرب، ص۱۸۲.</ref> ولی با توجه به موارد دیگر استعمال این واژه در قرآن به خوبی روشن می‌شود که [[امامت]] به مفهوم وسیع، [[هدایت]] [[جامعه]] و [[رهبری]] است شامل همه ابعاد [[اجتماعی]] از جمله هدایت و [[رهبری سیاسی]] نیز می‌شود<ref>فقه سیاسی، ج۲، ص۱۴۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۴۵.</ref>

بخشی از [[مسئولیت‌ها]] و [[احکام]] به عنوان امامان {{عم}} مطرح شده که به طور اجمال برای فقهای واجد شرایط در [[زمان غیبت]] نیز ثابت است، این شؤون عبارت‌اند از:

# '''[[گرفتن زکات]]''': در [[زمان]] حکومت امام توزیع [[زکات]] میان مستحقان توسط مالک بدون اذن امام بنابر قول تعدادی از [[فقها]] جائز نیست<ref>جواهر الکلام، ج۱۵، ص۴۱۶.</ref>. اگر امام زکات [[مال]] کسی را بخواهد، پرداخت آن واجب است<ref>جواهر الکلام، ج۱۵، ص۴۲۱.</ref>. بر امام واجب است هر سال افرادی را برای گرفتن و گردآوری زکات به [[بلاد اسلامی]] گسیل کند، البته در صورتی که تحصیل زکات متوقف بر آن باشد. برای این افراد نیز پخش زکات بین مستحقان بدون اذن امام جایز نیست؛

# '''[[خمس]] و [[انفال]]''': به قول مشهور، خمس به شش سهم تقسیم می‌شود سه سهم آن بعد از [[پیامبر]] {{صل}} از آن [[امام]] {{ع}} است که از آن به [[سهم امام]] تعبیر می‌شود و تصرف در آن بدون اذن امام جایز نیست. در زمان حضور امام، پرداخت تمامی خمس به وی [[واجب]] است اما در [[زمان غیبت]] در چگونگی آن دیدگاه‌ها متفاوت است<ref>جواهر الکلام، ج۱۵، ص۴۲۴.</ref>. انفال [[ملک]] [[رسول خدا]] {{صل}} و پس از ایشان ملک امام {{ع}} است که هرگونه [[مصلحت]] دانست در آن تصرف می‌کند و تصرف دیگران در آن بدون اذن امام جایز نیست<ref>جواهر الکلام، ج۱۶، ص۱۰۹.</ref>؛

# '''[[جهاد]]''': [[مشروعیت]] [[جهاد ابتدایی]] و نیز [[وجوب]] آن مشروط به [[وجود امام]] یا کسی است که امام او را بر امر جهاد گمارده است<ref>جواهر الکلام، ج۱۶، ص۱۳۴.</ref> [[جهاد با باغیان]] در صورت فراخوانی امام واجب است<ref>جواهر الکلام، ج۲۱، ص۱۱.</ref> در صورتی که جهاد با اذن امام باشد، خمس غنائمی که به دست [[مجاهدان]] [[اسلام]] می‌افتد، باید پرداخت شود و چنانچه بدون [[اذن]] باشد همه آنها جزو انفال به شمار می‌رود و ملک امام است<ref>شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۵۷.</ref>؛

# '''[[قضا]] و [[اقامه حدود]]''': [[قضاوت]] مستلزم تصرف در [[جان]] [[مال]] و آبروی افراد است از این جهات نوعی [[ولایت]] به شمار می‌رود این ولایت برای پیامبر {{صل}} و امام {{ع}} ثابت است و تصدی [[منصب قضاوت]] برای دیگران جز با نصب خاص یا عام از سوی ایشان جایز نیست<ref>جواهر الکلام، ج۱۶، ص۵.</ref> اقامه حدود و [[تعزیر]] تنها در صلاحیت امام یا [[منصوب]] از جانب او است<ref>جواهر الکلام، ج۴۰، ص۲۳.</ref>؛

# '''[[ارث]]''': اگر کسی بمیرد و وارثی نداشته باشد [[اموال]] او از آن امام خواهد بود<ref>جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۸۶.</ref>؛

# '''[[قصاص]] و دیه''': کسی که کشته شود و ولی دم نداشته باشد، امام ولی دم او و [[اختیار]] [[قصاص]] [[قاتل]] یا گرفتن دیه از وی به دست او است<ref>فرهنگ فقه، ج۱، ص۸۹-۸۳.</ref>.<ref>فقه سیاسی، ج۲، ص۳۳۳-۳۱۷.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۶۴.</ref>

از دیدگاه دانشمندان شیعه، با توجه به [[آیات قرآن]] امام حق دارای ویژگی‌های زیر است:

# [[انتصاب]] از جانب [[خداوند]]؛

# برخورداری از [[عصمت]]؛

# خالی‌ نبودن [[زمین]] از [[امام]] در هر عصری؛

# مؤید به تائیدات [[الهی]]؛

# [[علم]] به [[اعمال]] [[بندگان]]؛

# [[برتری]] در [[فضایل]] [[نفسانی]] از همه انسان‌های زمان؛

# برخورداری از [[علم]] در همه مسائل مورد نیاز [[مردم]] در امور معاش و [[معاد]]<ref>سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱، ص۲۷۴-۲۷۵.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص۱۲۰.</ref>

== احکام مربوط به امام ==

[[احکام]] صادره از ائمه {{عم}} خواه مفاد قول آنان باشد یا مستفاد از فعل یا تقریر ایشان، به [[ضرورت]] [[مذهب شیعه]] و اتفاق همه فقها [[حجت]] است<ref>جامع احادیث الشیعه، ج۱، ص۱۷۹-۲۶۸.</ref>. [[اعتقاد به امامت]] و ولایت ائمه {{عم}} و [[شناخت امام زمان]] {{ع}} و نیز [[پیروی]] از ایشان و [[اطاعت]] از دستورهایشان و [[برائت]] از دشمنانشان بر همه [[مکلفان]] [[واجب]] است<ref>الهدایه، ص۴۰-۲۵.</ref> از شرایط [[مرجع تقلید]]، [[امام جماعت]] و نیز صحت [[عبادت]] و غیر آن، [[اعتقاد به امامت]] [[امامان]] {{عم}} است [[دوست داشتن]] [[ائمه]] {{عم}} و نیز دوستانشان واجب و رکن [[ایمان]] است<ref>مجمع الفایدة، ج۷، ص۵۲۷.</ref>.

[[دشمنی]] و [[کینه]] نسبت به ائمه {{عم}} که از آن به «[[نصب]]» تعبیر شده، [[حرام]] بلکه موجب [[کفر]] و [[نجاست]] فرد [[ناصبی]] است<ref>مفتاح الکرامه، ج۱، ص۲۴۸.</ref>.

ادعای الوهیت و خدایی ائمه {{عم}} و یا [[اعتقاد]] به [[استقلال]] یا شراکت آنان با [[خداوند]] در [[آفریدن]] و روزی دادن، حرام، بلکه موجب کفر است<ref>جواهر الکلام، ج۶، ص۵۰؛ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۴۴۲.</ref>.

پذیرفتن سخن امامان {{عم}} در آنچه خبر می‌دهند بدون [[بینه]] واجب است و [[سوگند]] دادن آنان نیز جایز نیست<ref>الدروس الشرعیه، ج۲، ص۹۰.</ref>.

ائمه {{عم}} همانند [[پیامبر]] {{صل}} دارای ولایت مطلقه و [[ولایت]] بر [[نفوس]]، [[اموال]] و سایر شؤون شخصی افراد هستند<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۲۴۵.</ref>.