تهلیل: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - 'سعیدیان‌فر، محمد جعفر و ایازی، سید محمد علی، [[فرهنگ‌نامه' به 'سعیدیان‌فر و ایازی، [[فرهنگ‌نامه')
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۲۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{ویرایش غیرنهایی}}
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = ذکر | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = | پرسش مرتبط  = }}
{{نبوت}}
== واژه‌شناسی ==
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
در [[زبان عربی]] برای برخی جمله‌های پربسامد در [[ادعیه]] و [[اذکار]]، مصدری جعلی ساخته می‌‌شود، از همین روی برای اشاره به تعبیر {{متن حدیث| لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ}} از مصدر [[تهلیل]]، اهلال و «تهلّل»<ref>ر. ک: مفردات، ص۸۴۳؛ لسان العرب، ج ۱۵، ص۱۲۳، «هلل».</ref> و «هَیْلَلَه»<ref> تهذیب اللغه، ج ۵، ص۳۷۰.</ref> استفاده می‌‌شود. این جمله گاه به همین صورت و گاه به جای «[[اللّه]]» با ضمیر «هو» و صفات دوگانه‌ای چون: {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ}}<ref>سوره بقره، آیه ۱۶۳.</ref>، {{متن قرآن|الْحَيُّ الْقَيُّومُ}} <ref>سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>، {{متن قرآن|الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}} <ref> سوره آل عمران، آیه ۶.</ref>، و گاه بدون این صفات و گاه به جای «اللّه» با موصول: {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي}}<ref> سوره یونس، آیه ۹۰.</ref> و گاه با ضمیر [[متکلم]] از زبان [[خدا]]: {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا}}<ref> سوره نحل، آیه ۲.</ref> یا ضمیر مخاطب از زبان [[انسان]]: {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ}} <ref> سوره انبیاء، آیه ۸۷.</ref> در مجموع نزدیک به ۴۰ بار در [[قرآن]] به کار رفته است.
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[تهلیل در قرآن]] | [[تهلیل در حدیث]] | [[تهلیل در کلام اسلامی]]</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[تهلیل (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
==مقدمه==
*منظور از تهلیل گفتن ذکر [[لا اله الا الله]] (العین، ج ۳، ص ۳۵۳) با صدای بلند است که در آیاتی به آن اشاره شده و برای ایجاد [[آرامش]] و [[توکل]] و نوعی تسلی دادن [[پیامبر]] است. در این دسته از [[آیات]] تأکید بر [[دعوت]] و تکرار [[شعار]] اصلی همه [[انبیا]] منظور است. چنانکه در دسته‌ای از [[آیات]] از این که عده‌ای از آن اعراض می‌کنند، [[مذمت]] می‌شود. از این دسته [[آیات]] به [[خواص]] جمله هم برای ایجاد [[آرامش]] درونی و [[تعظیم شعائر]] استفاده می‌شود.
#{{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ}}<ref>«پس اگر رو بگردانند بگو: خداوندی که خدایی جز او نیست مرا بس؛ بر او توکّل دارم و او پروردگار اورنگ سترگ (فرمانفرمایی جهان) است» سوره توبه، آیه ۱۲۹.</ref>
#{{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ}}<ref>«اوست خداوندی که هیچ خدایی جز او نیست، فرمانفرمای بسیار پاک بی‌عیب، ایمنی‌بخش، گواه راستین، پیروز کام‌شکن  بزرگ منش؛ پاکاکه خداوند است از آنچه (بدو) شرک می‌ورزند» سوره حشر، آیه ۲۳.</ref>
#{{متن قرآن|فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ}}<ref>«پس اگر (فراخوان) شما را پاسخ نگویند بدانید که با دانش خداوند فرو فرستاده شده است و اینکه هیچ خدایی جز او نیست، اکنون آیا گردن می‌نهید؟» سوره هود، آیه ۱۴.</ref>
#{{متن قرآن|إِنَّنِي أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِي وَأَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي}}<ref>«بی‌گمان این منم خداوند که هیچ خدایی جز من نیست، مرا بپرست و نماز را برای یادکرد من بپا دار» سوره طه، آیه ۱۴.</ref>
#{{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ}}<ref>«و پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر بدو وحی کردیم که هیچ خدایی جز من نیست پس مرا بپرستید» سوره انبیاء، آیه ۲۵.</ref>
#{{متن قرآن|وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«و یونس  را (یاد کن) هنگامی که خشمناک راه خویش در پیش گرفت و گمان برد که هیچ‌گاه او را در تنگنا نمی‌نهیم  پس در آن تاریکی‌ها بانگ برداشت که هیچ خدایی جز تو نیست، پاکا که تویی، بی‌گمان من از ستمکاران بوده‌ام» سوره انبیاء، آیه ۸۷.</ref>
#{{متن قرآن|وَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«و با خداوند، خدایی دیگر (به پرستش) مخوان، هیچ خدایی جز او نیست، هر چیزی نابود شدنی است جز ذات او؛ فرمان او راست و (همگان) به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره قصص، آیه ۸۸.</ref>
#{{متن قرآن|غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ}}<ref>«آمرزنده گناه و پذیرای توبه، سخت کیفر فراخ‌دست (که) هیچ خدایی جز او نیست بازگشت (هر چیز) به سوی اوست» سوره غافر، آیه ۳.</ref>
#{{متن قرآن|هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«اوست که زنده است، هیچ خدایی جز او نیست، از این روی او را در حالی که دین خویش را برای او ناب می‌دارید بخوانید؛ سپاس خداوند پروردگار جهانیان را» سوره غافر، آیه ۶۵.</ref>
#{{متن قرآن|لا إِلَهَ إِلَّا هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ رَبُّكُمْ وَرَبُّ آبَائِكُمُ الْأَوَّلِينَ}}<ref>«هیچ خدایی جز او نیست که زنده می‌دارد و می‌میراند؛ پروردگار شما و پروردگار نیاکان شماست» سوره دخان، آیه ۸.</ref>
#{{متن قرآن|فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز)  و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref>
#{{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ}}<ref>«اوست خداوندی که خدایی جز او نیست، داننده پنهان و آشکار است، او بخشنده بخشاینده است» سوره حشر، آیه ۲۲.</ref>
#{{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ}}<ref>«خداوند است که هیچ خدایی جز او نیست و مؤمنان باید تنها بر خداوند توکّل کنند» سوره تغابن، آیه ۱۳.</ref>{{متن قرآن|إِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ}}<ref>«آنان چنان بودند که چون به آنها می‌گفتند: هیچ خدایی جز خداوند نیست، سرکشی می‌ورزیدند» سوره صافات، آیه ۳۵.</ref>


==نکات==
صفاتی که پس از تهلیل برای [[خداوند]] بیان شده، به نوعی گویای دلیل [[اعتقاد]] و [[التزام]] به آن است؛ برای نمونه تعبیر {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ}}<ref>«خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار نیست » سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref> گویای آن است که خدای دائما زنده و جاوید همو تنها خدای پرستیدنی است.<ref>ر. ک: جامع البیان، ج ۳، ص۸، ۲۲۲؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص۶۹۰؛ ج ۲، ص۹؛ ر.ک: مجمع البیان، ج ۱، ص۴۴۶.</ref>
در [[آیات]] فوق دو محور تأکید شده است:
#توصیه [[خداوند]] به [[پیامبر]] مبنی بر تهلیل - گفتن [[لا اِلهَ الا الله]]» همراه با ابراز [[بی‌نیازی]] از [[ایمان آوردن]] به آنان، در صورت اعراض [[مشرکان]] از [[دعوت]] وی: {{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ}}<ref>«پس اگر رو بگردانند بگو: خداوندی که خدایی جز او نیست مرا بس؛ بر او توکّل دارم و او پروردگار اورنگ سترگ (فرمانفرمایی جهان) است» سوره توبه، آیه ۱۲۹.</ref>». که در [[حقیقت]] تعلیمی است از سوی [[خداوند]] که خوب اگر [[ایمان]] نیاوردند، نیاوردند مهم نیست.
#[[لا اله الا الله]] [[شعار]] [[پیامبر اکرم]] اعلام شده است: که در [[آیات]] نمونه‌ای از آن ذکر شد. {{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ}}<ref>«اوست خداوندی که خدایی جز او نیست، داننده پنهان و آشکار است، او بخشنده بخشاینده است» سوره حشر، آیه ۲۲.</ref>... {{متن قرآن|هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ}}<ref>«اوست که زنده است، هیچ خدایی جز او نیست، از این روی او را در حالی که دین خویش را برای او ناب می‌دارید بخوانید؛ سپاس خداوند پروردگار جهانیان را» سوره غافر، آیه ۶۵.</ref>
#درمقام [[تحدی]] ومبارزه‌طلبی برای [[نزول]] [[سوره]] ویاآیاتی مثل [[قرآن]]، [[خداوند]] به [[پیامبر]] و [[مسلمین]] می‌فرماید اگرباهمه استمدادی که [[مشرکین]] ازخدایان خود وساحران وکاهنان نمودند پاسخی به شما ندادند، پس باید اعتراف کنند که [[خداوند]] با [[علم]] خود [[قرآن]] نازل کرده وشعارهمیشگی تهلیل را مطرح کنید: {{متن قرآن|فَإِلَّمْ يَسْتَجِيبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللَّهِ وَأَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ}}<ref>«پس اگر (فراخوان) شما را پاسخ نگویند بدانید که با دانش خداوند فرو فرستاده شده است و اینکه هیچ خدایی جز او نیست، اکنون آیا گردن می‌نهید؟» سوره هود، آیه ۱۴.</ref>َ
#تهلیل - [[لا اله الا الله]] - [[شعار]] و [[پیام]] و [[دعوت]] اصلی [[محمد]]{{صل}} و [[پیامبران پیشین]]: {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ}}<ref>«و پیش از تو هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر بدو وحی کردیم که هیچ خدایی جز من نیست پس مرا بپرستید» سوره انبیاء، آیه ۲۵.</ref>
#در نهایت [[یادآوری]] روش [[مستکبران]] یا روش استکباری [[مخالفان]]: {{متن قرآن|إِنَّهُمْ كَانُوا إِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ يَسْتَكْبِرُونَ}}<ref>«آنان چنان بودند که چون به آنها می‌گفتند: هیچ خدایی جز خداوند نیست، سرکشی می‌ورزیدند» سوره صافات، آیه ۳۵.</ref><ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۱، ص ۳۷۳.</ref>.


== پرسش‌های وابسته ==
در برخی [[آیات]] نیز از تعبیرهایی چون {{متن قرآن|دَعْوَةُ الْحَقِّ}}<ref> سوره رعد، آیه 14.</ref><ref>جامع البیان، ج ۸، ص۱۶۸ ـ ۱۶۹.</ref>، {{متن قرآن|كَلِمَةً طَيِّبَةً}}<ref> سوره ابراهیم، آیه ۲۴.</ref>.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱؛ الدرالمنثور، ج ۱۳، ص۲۰.</ref>، {{متن قرآن|كَلِمَةً بَاقِيَةً}}<ref> سوره زخرف، آیه ۲۸.</ref><ref>جامع البیان، ج ۲۶، ص۸۱.</ref>، {{متن قرآن|كَلِمَةَ التَّقْوَى}}<ref> سوره فتح، آیه 26.</ref>.<ref>روض الجنان، ج ۲، ص۲۶۷.</ref>، {{متن قرآن|الْقَوْلِ الثَّابِتِ}}<ref>سوره ابراهیم، آیه ۲۷.</ref>.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.</ref>، {{متن قرآن|الْعُرْوَةِ الْوُثْقَى}}<ref> سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref>.<ref>روض الجنان، ج ۲، ص۲۶۶.</ref>، {{متن قرآن|الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ}}<ref>سوره کهف، آیه ۴۶.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۱۵، ص۳۱۵؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص۹۰.</ref>، {{متن قرآن|الْحَسَنَةِ}}<ref> سوره انعام، آیه ۱۶۰.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۲۰، ص۲۸ ـ ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|الصَّدَقَ}}<ref> سوره بقره، آیه ۲۷۱.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۲۴، ص۵.</ref>، {{متن قرآن|قَوْلًا سَدِيدًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۹.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۲۲، ص۶۵.</ref>، {{متن قرآن|الْحَقُّ}}<ref> سوره بقره، آیه ۲۶.</ref>.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.</ref>، {{متن قرآن|عَمِلَ صَالِحً}}<ref> سوره بقره، آیه ۶۲.</ref>.<ref> الدرالمنثور، ج ۶، ص۱۱۵.</ref> و {{متن قرآن|الْإِحْسَانِ}}<ref> سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>.<ref>وسائل الشیعه، ج ۷، ص۱۸۸.</ref> یاد شده که در [[تفاسیر]] به [[تهلیل]] [[تفسیر]] شده‌اند.
 
منظور از [[عهد]] در {{متن قرآن|مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا}}<ref>«اختیار میانجیگری ندارند جز آن کس که از (خداوند) بخشنده پیمانی گرفته باشد» سوره مریم، آیه ۸۷.</ref> و متعلق [[استقامت]] در {{متن قرآن|قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا }}<ref>«فرشتگان بر آنان که گفتند: پروردگار ما خداوند است سپس پایداری کردند» سوره فصلت، آیه ۳۰.</ref> و گفتار صواب در {{متن قرآن| مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا}}<ref>«مگر آن کس که (خداوند) بخشنده بدو اذن دهد و او سخن درست گوید» سوره نبأ، آیه ۳۸.</ref> نیز [[گواهی]] به تهلیل<ref>جامع البیان، ج ۱۶، ص۱۶۰؛ ج ۲۴، ص۱۴۴؛ ج ۳۰، ص۳۱.</ref> دانسته شده و منظور از افراد مورد [[رضایت خدا]] در {{متن قرآن|لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى}}<ref>«آینده و گذشته  آنان را می‌داند و (آنان) جز برای کسی که (خداوند) از او خرسند باشد میانجیگری نمی‌کنند و خود از بیم او هراسانند» سوره انبیاء، آیه ۲۸.</ref> [[مؤمنان]] به تهلیل<ref> جامع البیان، ج ۱۷، ص۲۳.</ref> و مقصود از [[تزکیه]] در {{متن قرآن|هَلْ لَكَ إِلَى أَنْ تَزَكَّى}}<ref>«(به او) بگو: آیا سر آن داری که پاکیزگی یابی؟» سوره نازعات، آیه ۱۸.</ref> و {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى}}<ref>«بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد،» سوره اعلی، آیه ۱۴.</ref> [[ایمان]] به تهلیل<ref> جامع البیان، ج ۳۰، ص۵۰، ۱۹۵.</ref> شمرده شده و منظور از [[موعظه]] یگانه در {{متن قرآن|أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ}}<ref> سوره سبأ، آیه ۴۶.</ref> جمله تهلیل<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.</ref> و مورد سؤال در {{متن قرآن|وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ}}<ref>«و آنان را باز دارید، که آنان بازخواست خواهند شد» سوره صافات، آیه ۲۴.</ref> [[پرسش]] از [[ایمان]] به تهلیل<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.</ref> و معنای حطّه در {{متن قرآن|وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ}}<ref>« بگویید: از لغزش ما بگذر!  تا از لغزش‌های شما درگذریم» سوره بقره، آیه ۵۸.</ref> گفتن تهلیل<ref>الدرالمنثور، ج ۱، ص۱۷۳.</ref> و [[نعمت]] ظاهری [[خداوند]] در {{متن قرآن|أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً}}<ref> سوره لقمان، آیه ۲۰.</ref> گفتن تهلیل و نعمت [[باطنی]] او [[اعتقاد قلبی]] به آن<ref>الدرالمنثور، ج ۶، ص۵۲۶.</ref> دانسته شده است؛ همچنین [[مفسران]] در تفسیر بسیاری از آیاتی که صفاتی چون [[شرک]] و [[منع زکات]] و [[انکار]] [[آخرت]] را برای غیر مؤمنان بیان می‌‌کنند، به تحلیل معناشناختی این [[آیات]] پرداخته، این صفات را بر مبنای رابطه تضاد به انکار تهلیل تفسیر کرده‌اند.<ref> ر. ک: جامع البیان، ج ۲۴، ص۱۱۷.</ref> این جمله، اساسی‌ترین [[شعار]] [[رسالت]] [[محمدی]] است که گویای [[توحید]] و به مثابه نخستین سنگ بنای [[دین اسلام]] است.
 
در این جمله با انکار وجود هر خدایی جز [[خداوند یکتا]]، طوق [[طاعت]] او را بر گردن نهاده، خدایی را تنها برازنده او شمرده، همه [[حقوق]] او بر ما و [[تکالیف]] ما نسبت به او را [[اذعان]] می‌‌داریم.<ref>جامع البیان، ج ۲، ص۸۳؛ ج ۳، ص۲۱۹؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص۶۸۸.</ref> خداوند خود به تهلیل گواهی داده و [[فرشتگان]] و [[بندگان]] دانای او نیز [[گواهی]] داده‌اند:  {{متن قرآن| شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلائِكَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ }}<ref>«خداوند - که به دادگری ایستاده است - و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.</ref> و [[جهان هستی]] نیز یکپارچه به [[وحدانیت]] که مفاد [[تهلیل]] است گواهی می‌‌دهد.<ref>ر. ک: المیزان، ج ۳، ص۱۱۴ - ۱۱۵.</ref> از آنجا که [[حقیقت توحید]] را کسی جز [[خداوند]] به [[طور]] کامل [[ادراک]] نمی‌کند، نیکوتر آن است که هنگام گفتن تهلیل منظور از آن را همان بدانیم که خداوند [[اراده]] کرده است.<ref>الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۱۳۹.</ref> خداوند با گواهی به تهلیل به [[وجوب]] وجودش و [[صفات جمال]] و جلالش تصریح کرده، خود را یگانه و [[بی‌همتا]] معرفی می‌‌کند: {{متن قرآن|فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ}}<ref>«پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز)  و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.</ref>.<ref>اللمعات، ج ۳، ص۴۹۹.</ref> [[تهلیل]] به [[وحدت]] حقه حقیقیه خداوند اشاره داشته، معمولاً در [[قرآن]] به همراه مهم‌ترین [[صفات جمال و جلال]] خداوند آمده است.<ref> مواهب الرحمن، ج ۴، ص۴۱۶.</ref> این جمله با صراحت یا به استلزام به مراتب سه گانه [[توحید]] (ذاتی، صفاتی، افعالی) دلالت دارد.<ref> مصباح الانس، ص۷۱۷؛ روح المعانی، ج ۲۶، ص۹۰.</ref> بنا به مفاد آن، [[الوهیت]] همواره برای خداوند[[ثابت]] و انتفای آن از او ممتنع است؛ همچنین او تنها [[واجب الوجود]] و دیگران همگی ممکن الوجودند.<ref> روح المعانی، ج ۲۶، ص۹۰.</ref> تهلیل کلید و بهای [[بهشت]] و رمز [[رهایی]] از [[آتش جهنم]] و جمله [[اخلاص]] شمرده شده است.<ref> کشف الاسرار، ج ۱، ص۴۳۳، ۶۸۸؛ ج ۹، ص۱۹۸ - ۲۰۰.</ref> این جمله از چنان اهمیتی در [[شریعت اسلامی]] برخوردار است که گوینده آن هرچند [[منافق]] باشد، در زمره [[اهل]] توحید قرار گرفته، [[خون]] و [[جان]] و مالش [[حرمت]] و [[امنیت]] می‌‌یابد و [[جهاد ابتدایی]] با چنین افرادی جایز نخواهد بود.<ref> ر. ک: احکام القرآن، ج ۲، ص۳۴۷ - ۳۵۱.</ref>
 
در [[شأن نزول آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا}}<ref>«ای مؤمنان، چون (برای جهاد) در راه خداوند به سفر می‌روید خوب بررسی کنید و به کسی که به شما ابراز اسلام می‌کند  نگویید: تو مؤمن نیستی، که بخواهید کالای ناپایدار  این جهان را بجویید زیرا غنیمت‌های بسیار نزد خداوند است؛ خود نیز در گذشته چنین بودید و خداوند» سوره نساء، آیه ۹۴.</ref> داستان مردی از [[سپاه مسلمانان]] آمده که به [[طمع]] دستیابی به [[غنیمت جنگی]]، فردی را پس از گفتن {{متن حدیث| لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ}} کُشت و [[پیامبر]] [[فرمان]] داد تا [[غنایم]] گرفته شده، بازپس داده شود و [[دیه]] آن فرد نیز به خانواده‌اش داده شود.<ref> احکام القرآن، ج ۲، ص۳۴۷ - ۳۵۱.</ref> در روایتی [[متواتر]] از پیامبر نیز آمده که [[خداوند]] [[اجازه]] [[جهاد]] را تا زمانی به من داده که [[تهلیل]] بر زبان [[مردم]] جاری شود.<ref> صحیح البخاری، ج ۴، ص۷؛ بحارالانوار، ج ۳۷، ص۱۱۳.</ref> در ترکیب نحوی این جمله نیز [[اختلاف]] نظرهایی بین نحویان وجود دارد<ref> ر. ک: مغنی اللبیب، ص۷۴۵.</ref> که احیاناً در [[تفسیر]] آن نیز اثرگذار است. در تهلیل ابتدا وجود هر خدایی [[نفی]] شده و سپس [[اللّه]] به عنوان تنها [[خدا]] معرفی می‌‌شود.
 
[[مفسران]] در توضیح ساختار نفی و استثنا در تهلیل گفته‌اند که لازمه این شیوه بیان، فرض وجود مثل و مانندی برای خدا نیست تا خدا از بین آنها استثنا شده و مثلیت نفی شده باشد؛ زیرا هیچ همتا و نظیری برای او متصور نیست<ref> مجمع البیان، ج ۱، ص۴۴۶.</ref> یا فرض آن ممکن است، اما تصور چنین فرضی برخلاف [[ادب]] [[بندگی]] است<ref> الفرقان، ج ۳، ص۱۹۸.</ref>. «لا» در تهلیل از نوع نفی جنس است که جنس [[الوهیت]] را جز از خدا به کلی نفی می‌‌کند.<ref> روض الجنان، ج ۲، ص۲۶۶.</ref> این نوع نفی از تأکیدی بیشتر نسبت به شیوه‌های دیگر نفی برخوردار است. [[اله]] مفهوم عام خدایی و [[الله]] نام [[عَلَم]] خداوند یگانه است و بدین ترتیب مفهوم عام خدایی جز از الله نفی شده است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۳.</ref> از آنجا که لای نفی جنس به اسم و خبر نیاز دارد، برخی نحویان واژه «لنا» را در این جمله تقدیر گرفته‌اند (لا إله لنا إلاّ الله) تا خبر برای «لا» باشد که مورد [[مخالفت]] برخی [[متکلمان]] قرار گرفته و لازم آن نفی خدای دوم برای ما [[مسلمانان]] و نه برای همگان دانسته شده است؛ اما اگر واژه «موجود» را در تقدیر بگیریم، در آن صورت مصداق خدای دوم و نه مفهوم خدای دوم را نفی کرده ایم و روشن است که نفی مفهوم از تأکید بیشتری برخوردار است.<ref> التفسیر الکبیر، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> برخی نیز برای حل مشکل فرض خبر مقدر در این جمله گفته‌اند که «لا» در تهلیل از نوع تامه بوده و از خبر [[بی‌نیاز]] است، بنابراین «لا» خود به معنای نبودن است و این گونه نیست که ابتدا وجود خداوندی جز اللّه فرض و سپس [[نفی]] شود.<ref> مواهب الرحمن، ج ۲، ص۲۶۲.</ref> گروهی نیز [[تهلیل]] را جمله معدولة الطرفین شمرده‌اند که در اصل «[[اللّه]] [[اله]]» بوده و برای دلالت بر [[حصر]] به صورت معکوس بیان شده است.<ref> روح المعانی، ج ۲۶، ص۸۵.</ref> جمله [[قرآنی]] تهلیل بازتاب گسترده‌ای در منابع گوناگون [[اندیشه]] [[اسلامی]] داشته است؛ بسیاری از [[عالمان]] [[مسلمان]] رساله ای مستقل با عنوان «تهلیلیّه» در شرح و [[تفسیر]] این عبارت نگاشته‌اند.<ref>ر. ک: الذریعه، ج ۴، ص۵۱۵ - ۵۱۶.</ref> در [[فقه]] در بحث از [[شهادتین]] در [[اذان]] و نیز [[احکام]] تسبیحات اربعه در [[نماز]] و نیز ذکر تشهد درباره تهلیل بحث شده است.<ref>ر. ک: جواهرالکلام، ج ۹، ص۸۱؛ ج ۱۰، ص۳۹، ۲۶۶.</ref> در [[ادعیه]] و [[اذکار]] [[مأثور]] فراوان به کار رفته و احیانا تکرار چندباره آن خواسته شده است.<ref>اقبال الاعمال، ج ۲، ص۴۷، ۱۷۱.</ref> در منابع [[اخلاق عملی]] از تهلیل به عنوان بهترین ذکر یاد شده است.<ref>نک: جامع السعادات، ج ۳، ص۲۹۲.</ref> در توضیح مفهوم یگانه بودن [[خدا]] در تهلیل، [[مجادلات]] [[کلامی]] و [[فلسفی]] فراوانی پدید آمده است و با تحلیل مفهوم [[وحدت]]،<ref>ر. ک: الفرقان، ج ۳، ص۱۹۹.</ref> مجموعه ای از ویژگی‌ها چون ترکیب و مماثلت در صفات و زیادت صفات بر ذات از خدا نفی شده است.<ref>ر. ک: التفسیر الکبیر، ج ۲، ص۱۴۸.</ref> در منابع [[عرفانی]] در شرح تهلیل به بحث از مهم‌ترین آموزه و سنگ بنای [[عرفان اسلامی]]، یعنی «[[وحدت وجود]]» پرداخته‌اند<ref> الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۴۱۵؛ رحمة من الرحمن، ج ۴، ص۱۴۲.</ref>.<ref>[[امیر مسعود صفری|صفری، امیر مسعود]]، [[تهلیل - صفری (مقاله)|مقاله «تهلیل»]]، [[ دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)| دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص 233-237.</ref>


== جستارهای وابسته ==
== جستارهای وابسته ==
{{مدخل وابسته}}
* [[لا اله الا الله]]
* [[لا اله الا الله]]
*[[تهلیل - کوشا (مقاله)]]
{{پایان مدخل وابسته}}


==منابع==
== منابع ==
# [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم''']]
{{منابع}}
# [[پرونده:000060.jpg|22px]] [[امیر مسعود صفری|صفری، امیر مسعود]]، [[تهلیل - صفری (مقاله)|مقاله «تهلیل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۹''']]
{{پایان منابع}}


==پانویس==
== پانویس ==
{{یادآوری پانویس}}
{{پانویس}}
{{پانویس2}}


[[رده:تهلیل]]
[[رده:ذکر]]
[[رده:مدخل]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۳ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۲۹

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ذکر است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی

در زبان عربی برای برخی جمله‌های پربسامد در ادعیه و اذکار، مصدری جعلی ساخته می‌‌شود، از همین روی برای اشاره به تعبیر « لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ» از مصدر تهلیل، اهلال و «تهلّل»[۱] و «هَیْلَلَه»[۲] استفاده می‌‌شود. این جمله گاه به همین صورت و گاه به جای «اللّه» با ضمیر «هو» و صفات دوگانه‌ای چون: الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ[۳]، الْحَيُّ الْقَيُّومُ [۴]، الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ [۵]، و گاه بدون این صفات و گاه به جای «اللّه» با موصول: لَا إِلَهَ إِلَّا الَّذِي[۶] و گاه با ضمیر متکلم از زبان خدا: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا[۷] یا ضمیر مخاطب از زبان انسان: لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ [۸] در مجموع نزدیک به ۴۰ بار در قرآن به کار رفته است.

صفاتی که پس از تهلیل برای خداوند بیان شده، به نوعی گویای دلیل اعتقاد و التزام به آن است؛ برای نمونه تعبیر لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ[۹] گویای آن است که خدای دائما زنده و جاوید همو تنها خدای پرستیدنی است.[۱۰]

در برخی آیات نیز از تعبیرهایی چون دَعْوَةُ الْحَقِّ[۱۱][۱۲]، كَلِمَةً طَيِّبَةً[۱۳].[۱۴]، كَلِمَةً بَاقِيَةً[۱۵][۱۶]، كَلِمَةَ التَّقْوَى[۱۷].[۱۸]، الْقَوْلِ الثَّابِتِ[۱۹].[۲۰]، الْعُرْوَةِ الْوُثْقَى[۲۱].[۲۲]، الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ[۲۳].[۲۴]، الْحَسَنَةِ[۲۵].[۲۶]، الصَّدَقَ[۲۷].[۲۸]، قَوْلًا سَدِيدًا[۲۹].[۳۰]، الْحَقُّ[۳۱].[۳۲]، عَمِلَ صَالِحً[۳۳].[۳۴] و الْإِحْسَانِ[۳۵].[۳۶] یاد شده که در تفاسیر به تهلیل تفسیر شده‌اند.

منظور از عهد در مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا[۳۷] و متعلق استقامت در قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا [۳۸] و گفتار صواب در مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا[۳۹] نیز گواهی به تهلیل[۴۰] دانسته شده و منظور از افراد مورد رضایت خدا در لَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى[۴۱] مؤمنان به تهلیل[۴۲] و مقصود از تزکیه در هَلْ لَكَ إِلَى أَنْ تَزَكَّى[۴۳] و قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى[۴۴] ایمان به تهلیل[۴۵] شمرده شده و منظور از موعظه یگانه در أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ[۴۶] جمله تهلیل[۴۷] و مورد سؤال در وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ[۴۸] پرسش از ایمان به تهلیل[۴۹] و معنای حطّه در وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ[۵۰] گفتن تهلیل[۵۱] و نعمت ظاهری خداوند در أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً[۵۲] گفتن تهلیل و نعمت باطنی او اعتقاد قلبی به آن[۵۳] دانسته شده است؛ همچنین مفسران در تفسیر بسیاری از آیاتی که صفاتی چون شرک و منع زکات و انکار آخرت را برای غیر مؤمنان بیان می‌‌کنند، به تحلیل معناشناختی این آیات پرداخته، این صفات را بر مبنای رابطه تضاد به انکار تهلیل تفسیر کرده‌اند.[۵۴] این جمله، اساسی‌ترین شعار رسالت محمدی است که گویای توحید و به مثابه نخستین سنگ بنای دین اسلام است.

در این جمله با انکار وجود هر خدایی جز خداوند یکتا، طوق طاعت او را بر گردن نهاده، خدایی را تنها برازنده او شمرده، همه حقوق او بر ما و تکالیف ما نسبت به او را اذعان می‌‌داریم.[۵۵] خداوند خود به تهلیل گواهی داده و فرشتگان و بندگان دانای او نیز گواهی داده‌اند: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلائِكَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ [۵۶] و جهان هستی نیز یکپارچه به وحدانیت که مفاد تهلیل است گواهی می‌‌دهد.[۵۷] از آنجا که حقیقت توحید را کسی جز خداوند به طور کامل ادراک نمی‌کند، نیکوتر آن است که هنگام گفتن تهلیل منظور از آن را همان بدانیم که خداوند اراده کرده است.[۵۸] خداوند با گواهی به تهلیل به وجوب وجودش و صفات جمال و جلالش تصریح کرده، خود را یگانه و بی‌همتا معرفی می‌‌کند: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ[۵۹].[۶۰] تهلیل به وحدت حقه حقیقیه خداوند اشاره داشته، معمولاً در قرآن به همراه مهم‌ترین صفات جمال و جلال خداوند آمده است.[۶۱] این جمله با صراحت یا به استلزام به مراتب سه گانه توحید (ذاتی، صفاتی، افعالی) دلالت دارد.[۶۲] بنا به مفاد آن، الوهیت همواره برای خداوندثابت و انتفای آن از او ممتنع است؛ همچنین او تنها واجب الوجود و دیگران همگی ممکن الوجودند.[۶۳] تهلیل کلید و بهای بهشت و رمز رهایی از آتش جهنم و جمله اخلاص شمرده شده است.[۶۴] این جمله از چنان اهمیتی در شریعت اسلامی برخوردار است که گوینده آن هرچند منافق باشد، در زمره اهل توحید قرار گرفته، خون و جان و مالش حرمت و امنیت می‌‌یابد و جهاد ابتدایی با چنین افرادی جایز نخواهد بود.[۶۵]

در شأن نزول آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌ كَذَلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا[۶۶] داستان مردی از سپاه مسلمانان آمده که به طمع دستیابی به غنیمت جنگی، فردی را پس از گفتن « لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ» کُشت و پیامبر فرمان داد تا غنایم گرفته شده، بازپس داده شود و دیه آن فرد نیز به خانواده‌اش داده شود.[۶۷] در روایتی متواتر از پیامبر نیز آمده که خداوند اجازه جهاد را تا زمانی به من داده که تهلیل بر زبان مردم جاری شود.[۶۸] در ترکیب نحوی این جمله نیز اختلاف نظرهایی بین نحویان وجود دارد[۶۹] که احیاناً در تفسیر آن نیز اثرگذار است. در تهلیل ابتدا وجود هر خدایی نفی شده و سپس اللّه به عنوان تنها خدا معرفی می‌‌شود.

مفسران در توضیح ساختار نفی و استثنا در تهلیل گفته‌اند که لازمه این شیوه بیان، فرض وجود مثل و مانندی برای خدا نیست تا خدا از بین آنها استثنا شده و مثلیت نفی شده باشد؛ زیرا هیچ همتا و نظیری برای او متصور نیست[۷۰] یا فرض آن ممکن است، اما تصور چنین فرضی برخلاف ادب بندگی است[۷۱]. «لا» در تهلیل از نوع نفی جنس است که جنس الوهیت را جز از خدا به کلی نفی می‌‌کند.[۷۲] این نوع نفی از تأکیدی بیشتر نسبت به شیوه‌های دیگر نفی برخوردار است. اله مفهوم عام خدایی و الله نام عَلَم خداوند یگانه است و بدین ترتیب مفهوم عام خدایی جز از الله نفی شده است.[۷۳] از آنجا که لای نفی جنس به اسم و خبر نیاز دارد، برخی نحویان واژه «لنا» را در این جمله تقدیر گرفته‌اند (لا إله لنا إلاّ الله) تا خبر برای «لا» باشد که مورد مخالفت برخی متکلمان قرار گرفته و لازم آن نفی خدای دوم برای ما مسلمانان و نه برای همگان دانسته شده است؛ اما اگر واژه «موجود» را در تقدیر بگیریم، در آن صورت مصداق خدای دوم و نه مفهوم خدای دوم را نفی کرده ایم و روشن است که نفی مفهوم از تأکید بیشتری برخوردار است.[۷۴] برخی نیز برای حل مشکل فرض خبر مقدر در این جمله گفته‌اند که «لا» در تهلیل از نوع تامه بوده و از خبر بی‌نیاز است، بنابراین «لا» خود به معنای نبودن است و این گونه نیست که ابتدا وجود خداوندی جز اللّه فرض و سپس نفی شود.[۷۵] گروهی نیز تهلیل را جمله معدولة الطرفین شمرده‌اند که در اصل «اللّه اله» بوده و برای دلالت بر حصر به صورت معکوس بیان شده است.[۷۶] جمله قرآنی تهلیل بازتاب گسترده‌ای در منابع گوناگون اندیشه اسلامی داشته است؛ بسیاری از عالمان مسلمان رساله ای مستقل با عنوان «تهلیلیّه» در شرح و تفسیر این عبارت نگاشته‌اند.[۷۷] در فقه در بحث از شهادتین در اذان و نیز احکام تسبیحات اربعه در نماز و نیز ذکر تشهد درباره تهلیل بحث شده است.[۷۸] در ادعیه و اذکار مأثور فراوان به کار رفته و احیانا تکرار چندباره آن خواسته شده است.[۷۹] در منابع اخلاق عملی از تهلیل به عنوان بهترین ذکر یاد شده است.[۸۰] در توضیح مفهوم یگانه بودن خدا در تهلیل، مجادلات کلامی و فلسفی فراوانی پدید آمده است و با تحلیل مفهوم وحدت،[۸۱] مجموعه ای از ویژگی‌ها چون ترکیب و مماثلت در صفات و زیادت صفات بر ذات از خدا نفی شده است.[۸۲] در منابع عرفانی در شرح تهلیل به بحث از مهم‌ترین آموزه و سنگ بنای عرفان اسلامی، یعنی «وحدت وجود» پرداخته‌اند[۸۳].[۸۴]

جستارهای وابسته

منابع

  1. صفری، امیر مسعود، مقاله «تهلیل»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹

پانویس

  1. ↑ ر. ک: مفردات، ص۸۴۳؛ لسان العرب، ج ۱۵، ص۱۲۳، «هلل».
  2. ↑ تهذیب اللغه، ج ۵، ص۳۷۰.
  3. ↑ سوره بقره، آیه ۱۶۳.
  4. ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۵.
  5. ↑ سوره آل عمران، آیه ۶.
  6. ↑ سوره یونس، آیه ۹۰.
  7. ↑ سوره نحل، آیه ۲.
  8. ↑ سوره انبیاء، آیه ۸۷.
  9. ↑ «خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار نیست » سوره بقره، آیه ۲۵۵.
  10. ↑ ر. ک: جامع البیان، ج ۳، ص۸، ۲۲۲؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص۶۹۰؛ ج ۲، ص۹؛ ر.ک: مجمع البیان، ج ۱، ص۴۴۶.
  11. ↑ سوره رعد، آیه 14.
  12. ↑ جامع البیان، ج ۸، ص۱۶۸ ـ ۱۶۹.
  13. ↑ سوره ابراهیم، آیه ۲۴.
  14. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱؛ الدرالمنثور، ج ۱۳، ص۲۰.
  15. ↑ سوره زخرف، آیه ۲۸.
  16. ↑ جامع البیان، ج ۲۶، ص۸۱.
  17. ↑ سوره فتح، آیه 26.
  18. ↑ روض الجنان، ج ۲، ص۲۶۷.
  19. ↑ سوره ابراهیم، آیه ۲۷.
  20. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.
  21. ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۶.
  22. ↑ روض الجنان، ج ۲، ص۲۶۶.
  23. ↑ سوره کهف، آیه ۴۶.
  24. ↑ جامع البیان، ج ۱۵، ص۳۱۵؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص۹۰.
  25. ↑ سوره انعام، آیه ۱۶۰.
  26. ↑ جامع البیان، ج ۲۰، ص۲۸ ـ ۲۹.
  27. ↑ سوره بقره، آیه ۲۷۱.
  28. ↑ جامع البیان، ج ۲۴، ص۵.
  29. ↑ سوره نساء، آیه ۹.
  30. ↑ جامع البیان، ج ۲۲، ص۶۵.
  31. ↑ سوره بقره، آیه ۲۶.
  32. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.
  33. ↑ سوره بقره، آیه ۶۲.
  34. ↑ الدرالمنثور، ج ۶، ص۱۱۵.
  35. ↑ سوره نحل، آیه ۹۰.
  36. ↑ وسائل الشیعه، ج ۷، ص۱۸۸.
  37. ↑ «اختیار میانجیگری ندارند جز آن کس که از (خداوند) بخشنده پیمانی گرفته باشد» سوره مریم، آیه ۸۷.
  38. ↑ «فرشتگان بر آنان که گفتند: پروردگار ما خداوند است سپس پایداری کردند» سوره فصلت، آیه ۳۰.
  39. ↑ «مگر آن کس که (خداوند) بخشنده بدو اذن دهد و او سخن درست گوید» سوره نبأ، آیه ۳۸.
  40. ↑ جامع البیان، ج ۱۶، ص۱۶۰؛ ج ۲۴، ص۱۴۴؛ ج ۳۰، ص۳۱.
  41. ↑ «آینده و گذشته آنان را می‌داند و (آنان) جز برای کسی که (خداوند) از او خرسند باشد میانجیگری نمی‌کنند و خود از بیم او هراسانند» سوره انبیاء، آیه ۲۸.
  42. ↑ جامع البیان، ج ۱۷، ص۲۳.
  43. ↑ «(به او) بگو: آیا سر آن داری که پاکیزگی یابی؟» سوره نازعات، آیه ۱۸.
  44. ↑ «بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد،» سوره اعلی، آیه ۱۴.
  45. ↑ جامع البیان، ج ۳۰، ص۵۰، ۱۹۵.
  46. ↑ سوره سبأ، آیه ۴۶.
  47. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.
  48. ↑ «و آنان را باز دارید، که آنان بازخواست خواهند شد» سوره صافات، آیه ۲۴.
  49. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱.
  50. ↑ « بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم» سوره بقره، آیه ۵۸.
  51. ↑ الدرالمنثور، ج ۱، ص۱۷۳.
  52. ↑ سوره لقمان، آیه ۲۰.
  53. ↑ الدرالمنثور، ج ۶، ص۵۲۶.
  54. ↑ ر. ک: جامع البیان، ج ۲۴، ص۱۱۷.
  55. ↑ جامع البیان، ج ۲، ص۸۳؛ ج ۳، ص۲۱۹؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص۶۸۸.
  56. ↑ «خداوند - که به دادگری ایستاده است - و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.
  57. ↑ ر. ک: المیزان، ج ۳، ص۱۱۴ - ۱۱۵.
  58. ↑ الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۱۳۹.
  59. ↑ «پس بدان که هیچ خدایی جز خداوند نیست و از گناه خویش و برای مردان و زنان مؤمن آمرزش بخواه و خداوند از گردشتان (در روز) و آرامیدنتان (در شب) آگاه است» سوره محمد، آیه ۱۹.
  60. ↑ اللمعات، ج ۳، ص۴۹۹.
  61. ↑ مواهب الرحمن، ج ۴، ص۴۱۶.
  62. ↑ مصباح الانس، ص۷۱۷؛ روح المعانی، ج ۲۶، ص۹۰.
  63. ↑ روح المعانی، ج ۲۶، ص۹۰.
  64. ↑ کشف الاسرار، ج ۱، ص۴۳۳، ۶۸۸؛ ج ۹، ص۱۹۸ - ۲۰۰.
  65. ↑ ر. ک: احکام القرآن، ج ۲، ص۳۴۷ - ۳۵۱.
  66. ↑ «ای مؤمنان، چون (برای جهاد) در راه خداوند به سفر می‌روید خوب بررسی کنید و به کسی که به شما ابراز اسلام می‌کند نگویید: تو مؤمن نیستی، که بخواهید کالای ناپایدار این جهان را بجویید زیرا غنیمت‌های بسیار نزد خداوند است؛ خود نیز در گذشته چنین بودید و خداوند» سوره نساء، آیه ۹۴.
  67. ↑ احکام القرآن، ج ۲، ص۳۴۷ - ۳۵۱.
  68. ↑ صحیح البخاری، ج ۴، ص۷؛ بحارالانوار، ج ۳۷، ص۱۱۳.
  69. ↑ ر. ک: مغنی اللبیب، ص۷۴۵.
  70. ↑ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۴۶.
  71. ↑ الفرقان، ج ۳، ص۱۹۸.
  72. ↑ روض الجنان، ج ۲، ص۲۶۶.
  73. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۳.
  74. ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲، ص۱۴۹.
  75. ↑ مواهب الرحمن، ج ۲، ص۲۶۲.
  76. ↑ روح المعانی، ج ۲۶، ص۸۵.
  77. ↑ ر. ک: الذریعه، ج ۴، ص۵۱۵ - ۵۱۶.
  78. ↑ ر. ک: جواهرالکلام، ج ۹، ص۸۱؛ ج ۱۰، ص۳۹، ۲۶۶.
  79. ↑ اقبال الاعمال، ج ۲، ص۴۷، ۱۷۱.
  80. ↑ نک: جامع السعادات، ج ۳، ص۲۹۲.
  81. ↑ ر. ک: الفرقان، ج ۳، ص۱۹۹.
  82. ↑ ر. ک: التفسیر الکبیر، ج ۲، ص۱۴۸.
  83. ↑ الفتوحات المکیه، ج ۴، ص۴۱۵؛ رحمة من الرحمن، ج ۴، ص۱۴۲.
  84. ↑ صفری، امیر مسعود، مقاله «تهلیل»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص 233-237.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=تهلیل&oldid=1299323»