یمانی: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
جز (جایگزینی متن - '== پرسش‌های وابسته == {{پرسمان' به '{{پرسمان')
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{خرد}}
{{مدخل مرتبط
{{مهدویت}}
| موضوع مرتبط = نشانه‌های ظهور
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[یمانی (پرسش)]]''' قابل دسترسی هستند.
| عنوان مدخل =
| مداخل مرتبط =
| پرسش مرتبط  = امام مهدی (پرسش)
}}


==مقدمه==
'''[[یمانی]]''' از علائم و [[نشانه‌های ظهور]]، [[قیام یمانی]] است. یمانی یعنی کسی که [[اهل]] [[یمن]] و منسوب به آنجا باشد. در [[روایات]] به اسم او اشاره‌ای نشده است اما [[پرچم]] او را {{متن حدیث|رَايَةُ هُدًى}} یعنی [[پرچم هدایت]] نامیده‌اند.
یکی از [[نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی|نشانه‌های حتمی ظهور]] [[خروج]] سردرای از اهل [[یمن]] است که [[مردم]] را به [[حق]] و [[عدل]] [[دعوت]] می‌کند. در مصادر [[شیعه]]، [[روایات]] فراوانی در این باره وجود دارد؛ به گونه‌ای که برخی آنها را [[مستفیض]] دانسته‌اند <ref>سید محمد صدر، تاریخ غیبت کبرا، ص ۶۵۴.</ref>. [[صدوق]] با ذکر سنداز [[عمر بن حنظله]] از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] کرده است:{{متن حدیث|« قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِي‏‏ ...»}}<ref>‏پیش از قیام قائم، پنج نشانۀ حتمی خواهد بود: یمانی و ...؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۶۵۰، ح ۷.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۹.]</ref>.


==ویژگی یمانی==
== مقدمه ==
منظور از [[یمانی]]، شخصی است که همزمان با [[شورش]] [[سفیانی]] [[قیام]] خود را از [[یمن]] آغاز می‌کند، با این تفاوت که [[شورش]] [[سفیانی]] در برابر [[قیام مهدوی]] است، و [[یمانی]] از هواداران [[امام مهدی]]{{ع}} است. وی [[مردم]] را به [[امام]]{{ع}} فرا می‌خواند. اطلاعات کمی در مورد [[یمانی]] وجود دارد<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B7_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص۴۴۴.]</ref>.
از [[نشانه‌‏های حتمی ظهور]] [[حضرت مهدی]]{{ع}}، خروج سرداری از اهل یمن است که [[مردم]] را به [[حق]] و [[عدل]] [[دعوت]] می‏‌کند. در مورد یمانی اطلاعات اندکی وجود دارد و برای برخی سؤالات در روایات پاسخی داده نشده از جمله اینکه نام اصلی ایشان چیست؟ آیا اهل یمن است و از یمن خروج خواهد کرد؟ یا اهل یمن است ولی از مکان دیگری [[قیام]] خواهد کرد؟ و یا غیر [[یمنی]] است ولی از یمن قیام خواهد کرد؟ اگر در بعض روایات هم پاسخی به این سؤالات داده شده از اعتبار قابل توجهی برخوردار نیستند.


==یمانی در روایات==
به هر حال، یمانی یعنی کسی که اهل یمن و منسوب به آنجا باشد و با همین عنوان معروف است و قیام او یکی از [[علائم حتمی ظهور]] [[حضرت ولی عصر]]{{ع}} در کنار سایر علائم است. البته باید توجه داشت بر اساس برخی روایات مانند [[روایت]] [[امام صادق]]{{ع}}: در میان درفش‌ها ([[پرچم‌ها]])، هدایت‌گرتر از درفش یمان وجود ندارد، چون درفش حق است و شما را به سوی صاحبتان دعوت می‌کند». [[پرچم یمانی]] [[هدایت کننده]]‌ترین پرچم‌ها نامیده شده است<ref>{{متن حدیث|وَ لَیسَ فِی الرَایاتِ أَهْدَی مِنْ رَایةِ الْیمَانِی، هِی رَایةُ هُدًی لِأَنَهُ یدْعُو إِلَی صَاحِبِکمْ}}؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۳۲.</ref>.
بر اساس [[حدیثی]] معتبر که از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] شده، [[قیام یمانی]] در کنار [[شورش]] [[سفیانی]]، صیحۀ آسمانی، [[قتل نفس زکیه]]، و فرو رفتن [[لشکر سفیانی]] در سرزمین [[بیدا]]، از [[نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی|نشانه‌های حتمی ظهور]] است<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B7_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص۴۴۴.]</ref>.


بر پایۀ برخی [[احادیث]]، پرچمی که [[یمانی]] بلند می‌کند و کسانی که به دنبال او به حرکت در می‌آیند، در رسیدن به [[حق]] و [[امام مهدی|امام زمان]]{{ع}}، در مسیر [[هدایت]] بهتری نسبت به [[سید حسنی]] و [[یاران]] او قرار دارند<ref>کتاب الغیبة: ص۲۵۳ ح۱۳، الإرشاد: ج۲ ص۳۷۵.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B7_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص۴۴۵.]</ref>.
در مورد نام واقعی یمانی [[حدیثی]] از [[پیشوایان]] [[معصوم]]‌{{عم}} به دست ما نرسیده است. در روایتی آمده است او از نسل [[زید بن علی بن الحسین]] است<ref>بشارة الإسلام، ص۱۷۵؛ شبلنجی، نور الأبصار، ص۱۷۲</ref>. در [[حدیث]] دیگری آمده است، یمانی از [[شیعیان]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} است<ref>ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة نعمانی، ص۱۶۳، مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۵۲، ص۷۵.</ref>. عدم تصریح به نام این [[شخصیت]] می‌تواند به دلیل حفاظت از [[جان]] او و در [[امان]] ماندن او از سوء‌قصدهای احتمالی باشد تا این [[شخصیت]] بزرگ بتواند در [[زمان]] مقرر، [[رسالت]] [[مقدس]] خود را به انجام رساند. ولی در کلمات غیر [[معصومان]] و منابع [[اهل سنت]] اشاره‌هایی به نام این شخصیت شده است، از جمله: {{متن حدیث|ثُمَّ يَخْرُجُ مَلَكٌ مِنْ صَنْعَاءِ الْيَمَنِ أَبْيَضٌ كَالْقُطنِ اسْمُهُ حُسَيْنٌ أَوْ حَسْنٌ}}<ref>حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین، ص۲۰۰.</ref> [[ابن حجر]] در شرح [[حدیثی]] از [[صحیح مسلم]] می‌گوید: "[[قرطبی]] احتمال داده نام وی «جهجاه» باشد"<ref>عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج ۶، ص۳۹۷</ref>، ولی همو در جای دیگر نام او را [[شعیب بن صالح]] می‌داند<ref>عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج ۱۳، ص۶۷.</ref>. [[مسعودی]] نیز از [[عبدالرحمان بن محمد بن اشعث]] نام می‌برد که مدعی بود همان قحطانی است که [[اهل]] [[یمن]] در انتظارش هستند<ref>مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الأشراف، ص۲۷۱</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|دانشنامهٔ امام مهدی ج۷]]، ص۴۴۴–۴۴۵؛ [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲ ص۵۴ و ۵۵؛ [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید ۵ ج۲]]، ص۲۶۶؛ [[درسنامه مهدویت (کتاب)|درسنامه مهدویت]]، ج ۳ ص۱۲۹؛ [[نصرت‌الله آیتی|آیتی، نصرت‌الله]]، [[تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور (کتاب)|تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور]]، ص۷۱ ـ ۷۲؛ [[علی رضا رمضانیان|رمضانیان، علی رضا]]، [[شرایط و علائم حتمی ظهور (کتاب)|شرایط و علائم حتمی ظهور]]، ص۴۹- ۵۱؛ قزوینی، سید محمد کاظم، امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور، ص۳۳۷ ـ ۳۳۸.</ref>


شاید [[دلیل]] این امر این باشد که بنا بر [[حدیثی]] از [[امام صادق]]{{ع}} تمامی [[یاران]] [[سید حسنی]]، از جمله [[یاوران]] [[امام مهدی]]{{ع}} نمی‌شوند <ref>الهدایة الکبری: ص۴۰۲، مختصر بصائر الدرجات: ص۱۸۸، بحار الأنوار: ج۵۳ ص۱۴.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B7_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص۴۴۵.]</ref>.
== [[قیام یمانی]] در [[روایات]] ==
در مصادر [[شیعه]]، روایات فراوانی در این‏ باره وجود دارد، منتها روایات قیام یمانی بر چند دسته‌اند:
# '''دسته‌ای''' از روایات فقط به اصل قیام یمانی پرداخته‌اند، از جمله: [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: «خروج سه نفر: [[خراسانی]] و [[سفیانی]] و یمانی در یک سال و یک ماه و در یک [[روز]] و پرچمی هدایت‏‌کننده‌‏تر از [[پرچم یمانی]] نیست. او به [[حق]] راهنمائی می‏‌کند»<ref>{{متن حدیث|خُرُوجُ الثَّلَاثَةِ الْخُرَاسَانِيِّ وَ السُّفْيَانِيِّ وَ الْيَمَانِيِّ فِي‏ سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِي شَهْرٍ وَاحِدٍ فِي يَوْمٍ وَاحِدٍ وَ لَيْسَ فِيهَا رَايَةٌ بِأَهْدَى مِنْ رَايَةِ الْيَمَانِيِّ يَهْدِي إِلَى الْحَقِ‏}}؛ طوسی، محمد بن حسن، الغيبة، ص۴۴۶.</ref>.
# '''دسته‌ دوم'''، [[قیام یمانی]] را از [[نشانه‌های ظهور]] دانسته‌اند: از جمله [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|خَمْسٌ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ‏ مِنَ الْعَلَامَاتِ الصَّيْحَةُ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاءِ وَ خُرُوجُ الْيَمَانِيِّ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ}}<ref>طوسی، محمد بن حسن، الغيبة، ص۴۳۶.</ref>.
# '''دسته دیگر''' قیام یمانی را از [[نشانه‌های حتمی ظهور]] دانسته‌اند. در دو [[روایت]] به حتمی بودن قیام یمانی تصریح شده است: روایت اول از امام صادق{{ع}}: {{متن حدیث|النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ السُّفْيَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ الْيَمَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ كَفٌّ يَطْلُعُ مِنَ السَّمَاءِ مِنَ الْمَحْتُومِ}}<ref>ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، ص۲۶۲، باب ۱۴، ح ۱۱.</ref>. در بررسی این روایت باید گفت: اولاً سند این روایت [[ضعیف]] است<ref>این حدیث ضعیف است به دلیل وجود عبیدالله بن موسی و... نک: مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص۱۹۶</ref>، ثانیاً این روایت در کتاب‌های [[روایی]] دیگر از جمله [[بحارالانوار]]<ref>[[علامه مجلسی|مجلسی، محمد باقر]]، بحار الأنوار، ج ۵۲، ص۲۳۳، باب ۲۵، ح ۹۸.</ref> و [[اثبات الهداة]]<ref>اثبات الهداة، ج ۳، ص۷۳۵، باب ۳۴، فصل ۹، ح ۹۹.</ref> نیز نقل شده است، ولی عبارتی که دلالت بر حتمی بودن قیام یمانی دارد ـ مِنَ الْمَحْتُومِ ـ در روایت آن دو کتاب ذکر نشده است، بر این اساس برای [[استدلال]] بر حتمی بودن قیام یمانی نمی‌توان به آن استدلال کرد. [[حدیث]] دوم را [[عمر]] بن حنظله از امام صادق{{ع}} نقل کرده است: {{متن حدیث|قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْیَمَانِیُّ وَ السُّفْیَانِیُّ وَ الصَّیْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَیْدَاء}}<ref>ر.ک: ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، ص۶۵۰، باب۵۷، ح۷.</ref>. در کافی<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۸، ص۳۱۰، ح ۴۸۳.</ref> و [[الغیبة]] [[نعمانی]]<ref>ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، ص۲۶۱، باب ۱۴، ح ۹ (این روایت مرسله است).</ref> نیز همین [[روایت]] نقل شده است؛ اما در این دو کتاب واژۀ "محتومات" وجود ندارد. از آنجا که هر سه، روایت را از [[عمر]] بن حنظله از [[امام صادق]]{{ع}} نقل کرده‌اند، نمی‌توان آن را بیش از یک [[حدیث]] دانست. روایت نعمانی سند معتبری ندارد، اما روایت کافی معتبر است، هم‌چنان‌که به نظر می‌رسد، نقل [[شیخ صدوق]] نیز از نظر سندی اطمینان‌پذیر است. بنابراین، در برابر ما یک روایت با دو نقلِ متفاوت وجود دارد: در یک نقل {{متن حدیث|خَمْسُ عَلَامَاتٍ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِم‏}} است و در نقل دیگر {{متن حدیث|قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ}}. به لحاظ سند روایت، سند روایت کافی از سند روایت [[کمال الدین]] معتبرتر است زیرا در سند کمال الدین حسین بن حسن بن [[ابان]] وجود دارد که در کتاب‌های رجالی قدما توثیق نشده است، هرچند ابن داوود وی را توثیق کرده است<ref>ابن داوود، حسن بن علی بن داود، رجال ابن داود، ص۲۷۰.</ref>.


نتیجۀ نهایی این که این علامت، در کنار [[ظهور سفیانی]] و برخی علامات دیگر، دارای [[دلیل]] معتبر است؛ اگر چه همانند [[علائم]] پیشین، به جزئیات مطرح شده و در آن متون نمی‌توان [[اعتماد]] کرد<ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%94_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%87%D8%AF%DB%8C_%D8%AC%DB%B7_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) دانشنامهٔ امام مهدی: ج۷، ص۴۴۵.]</ref>.
علاوه بر اینکه مسألۀ تقسیم [[نشانه‌های ظهور]] به حتمی و غیرحتمی، آن‌قدر مسلم بوده است که گاهی [[اصحاب ائمه]]{{ع}} از حتمی یا غیرحتمی بودن برخی از [[نشانه‌ها]] سؤال می‌کردند. این سؤالات نشان‌دهنده مسلم بودن اصل تقسیم نشانه‌ها به حتمی و غیرحتمی است. در حالی که نقل نشده یکی از [[اصحاب]] در مورد حتمی بودن [[قیام یمانی]] سؤال کند. از میان نشانه‌های ظهور معمولاً پنج علامت در کنار هم ذکر می‌شوند و گاهی این پنج علامت به حتمیت توصیف شده‌اند، مثلاً [[ابوحمزه ثمالی]] می‌گوید: از [[امام باقر]]{{ع}} سؤال کردم: آیا [[خروج سفیانی]] از حتمیات است؟ فرمودند: {{متن حدیث|نَعَمْ وَ النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا مَحْتُومٌ وَ اخْتِلَافُ بَنِی الْعَبَّاسِ فِی الدَّوْلَةِ مَحْتُومٌ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ مَحْتُومٌ وَ خُرُوجُ الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ مَحْتُومٌ}}<ref>مفید، محمد بن محمد، الإرشاد ج ۲ ص۳۷۱.</ref>. البته با این همه برخی از دانشمندان قائل به حتمی بودن [[قیام یمانی]] هستند<ref>در کتاب دانشنامه امام مهدی، این روایت معتبر و قیام یمانی از نشانه‌های حتمی ظهور دانسته شده است. ر.ک: م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج۷، ص۴۴۵؛ مؤلف کتاب در آستانه ظهور نیز خروج یمانی را از نشانه‌های حتمی ظهور می‌داند و همین روایت را نقل کرده است. ر.ک: مهدی‌پور، علی اکبر، در آستانه ظهور. در کتاب فرهنگ‌نامه مهدویت نیز خروج سرداری از اهل یمن که مردم را به حق و عدل دعوت می‌کند، از نشانه‌های حتمی ظهور دانسته شده و ادعا شده در مصادر شیعه روایات فراوانی در این باره وجود دارد، البته در ادامه تصریح شده که خروج یمانی به طور اجمال از نشانه‌های ظهور است. ر. ک. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱.</ref>.<ref>ر.ک: [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱؛ [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۶۵۳ ـ ۶۵۵؛ [[نصرت‌الله آیتی|آیتی، نصرت‌الله]]، [[تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور (کتاب)|تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور]]، ص۶۳ ـ ۶۸؛ [[محمد م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌|م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد]]، [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|دانشنامهٔ امام مهدی ج۷]]، ص۴۴۵.</ref>


==زمان و مکان [[خروج]] یمانی==
=== نتیجه‌گیری ===
اگر چه به طور خاص به زمان [[خروج یمانی]] اشاره نشده؛ اما روایاتی این رخداد را هم‌زمان با بعضی اتفاق‌های دیگر دانسته است<ref>الغیبة، ص ۳۶۹، باب ۱۳، ح ۱۳.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۹.]</ref>. در [[روایات]] از [[یمن]] به عنوان محل [[خروج یمانی]] نام برده شده است. [[محمّد]] بن مسلم گوید: بر [[امام باقر]]{{ع}} وارد شدم و می‌خواستم از [[امام مهدی|قائم آل محمد]]{{ع}} پرسش کنم، [[امام باقر]]{{ع}} پیش از آنکه من سؤال کنم، فرمود:{{متن حدیث|« وَ إِنَّ مِنْ عَلَامَاتِ خُرُوجِهِ خُرُوجَ السُّفْيَانِيِّ مِنَ الشَّامِ وَ خُرُوجَ الْيَمَانِيِّ مِنَ الْيَمَن‏»}}<ref>‏از علامات قیام او: خروج سفیانی از شام و خروج یمانی از یمن؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۱، ص ۳۲۷، ح ۷.</ref><ref>[http://fa.imamatpedia.com/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%AF%D9%88%DB%8C%D8%AA_%D8%AC%DB%B3_(%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8) درسنامه مهدویت: ج۳ ، ص ۱۲۹.]</ref>. به [[دلیل]] نبود [[روایات معتبر]] درباره اینکه [[قیام یمانی]] چگونه پایان می‌یابد و آیا [[یمانی]] [[امام مهدی]]{{ع}} را [[درک]] می‌کند یا خیر؛ نمی‌توان به طور قطع دربارۀ پایان کار وی [[قضاوت]] کرد<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|درسنامه مهدویت ج۳]]، ص۱۲۹.</ref>.
آنچه از مجموع [[روایات]] متعددی که دربارۀ یمانی وارد شده است به دست می‏‌آید، در مورد قیام یمانی دو دیدگاه وجود دارد بسیاری از دانشمندان قیام یمانی را از [[نشانه‌های حتمی ظهور]] می‌دانند، چنانچه معروف و مشهور نیز همین است ولی در مقابل برخی از دانشمندان [[دلایل]] حتمی بودن قیام یمانی را کامل نمی‌دانند. البته فراوانی روایاتی که در مورد قیام یمانی وارد شده به حدی است که می‌توان گفت: اصل حرکت و قیام یمانی دارای دلیل معتبر است، لکن دیگر خصوصیات و ویژگی‌های مربوط به او و جزئیات دیگر، با رعایت ضوابط سندی قابل [[اثبات]] نیست. بر فرض که عباراتِ روایات رمزی باشند، حرکت یمانی سمبلی از یک [[قیام]] بر [[حق]] در مقابل [[انحراف]] و [[گمراهی]] موجود در دوران [[غیبت]] خواهد بود.


==یمانی در فرهنگ‌نامه مهدویت==
== پرسش مستقیم ==
*از نشانه‌‏های حتمی [[ظهور]] [[امام مهدی|حضرت مهدی]]{{ع}}‏، [[خروج]] سرداری از اهل [[یمن]] است که [[مردم]] را به [[حق]] و [[عدل]] [[دعوت]] می‏‌کند. در مصادر [[شیعه]]، [[روایات]] فراوانی در این‏ باره وجود دارد<ref>  محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۳۱۰، ح ۴۸۳؛ نعمانی، الغیبة، ص ۲۵۲، ح ۱۱</ref>؛  به گونه‏‌ای که برخی آن‏ها را [[مستفیض]] دانسته‏‌اند<ref>  ر. ک: سید محمد صدر، تاریخ غیبت کبرا، ص ۵۲۵</ref>.
{{پرسش‌های وابسته}}
*[[امام باقر]]{{ع}} فرمود: ... [[خروج سفیانی]] و [[یمانی]] و [[خراسانی]] در یک سال و یک ماه و یک روز واقع خواهد شد؛ با [[نظام]] و ترتیبی همچون [[نظام]] یک رشته که به بند کشیده شده است. هریک، از پی دیگری می‌‏آید و [[جنگ]] [[قدرت]] و هیبت از هرسو فراگیر می‌‏شود. وای بر کسی که با آنان [[دشمنی]] و [[ستیز]] کند! میان پرچم‌‏ها راهنماتر از [[پرچم یمانی]] نباشد که آن، [[پرچم هدایت]] است؛ زیرا به [[صاحب]] شما [[دعوت]] می‌‏کند. هنگامی که [[یمانی]] [[خروج]] کند، خرید و فروش [[سلاح]] برای [[مردم]] و هر مسلمانی [[ممنوع]] است. چون [[یمانی]] [[خروج]] کرد، به سوی او بشتاب که همانا [[پرچم]] او [[پرچم هدایت]] است.
* [[یمانی که قیامش از نشانه‌های حتمی ظهور است کیست؟ (پرسش)]]
*هیچ مسلمانی را روا نباشد که با آن [[پرچم]] مقابله کند. هرکس چنین کند، از اهل [[آتش]] است؛ زیرا او به سوی [[حق]] و راه مستقیم فرا می‏‌خواند<ref>  نعمانی، الغیبة، ص ۳۶۹، باب ۱۳، ح ۱۳</ref>.
* [[آیا قیام یمانی از نشانه‌های حتمی ظهور امام مهدی است؟ (پرسش)]]
*[[خروج یمانی]]، به طور اجمال از نشانه‌‏های حتمی [[ظهور]] است؛ هرچند جزئیات و چگونگی [[خروج]] وی روشن نیست<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]،[[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۲۱۰ - ۲۱۱.</ref>.
{{پایان پرسش‌های وابسته}}
 
==یمانی در موعودنامه==
*شخصی است که در [[آخر الزمان]] [[خروج]] می‌کند. در [[اخبار]] [[آخر الزمان]] و [[علائم ظهور]] [[حضرت مهدی]] {{ع}} مکرر از آن نام برده شده است و در [[روایت]] منقول از [[امام باقر]] {{ع}} خطاب به [[شیعه]] چنین آمده که: [[سفیانی]] و [[خراسانی]] و [[یمانی]] همزمان [[خروج]] می‌کنند و [[پرچم]] او در میان پرچم‌هایی باشد که در آن زمان برافراشته می‌گردد. وی بیش از همه به راه [[حق]] [[هدایت]] می‌کند، زیرا وی به [[یار]] شما ([[بقیة الله]]) [[دعوت]] می‌نماید و چون [[خروج]] کند، بر هرمسلمانی است که به وی بپیوندد و بر کسی جائز نباشد، از [[فرمان]] او سر بتابد و هرکس از [[اطاعت]] وی [[سرپیچی]] کند، اهل [[دوزخ]] است؛ چه او [[مردم]] را به راه [[حق]] و [[صراط‍‌ مستقیم]] می‌خواند<ref>سفینة البحار (به نقل از معارف و معاریف، ج ۱۰، ص ۶۱۷).</ref>.
*در بخش [[نشانه‌های ظهور]]، [[خروج یمانی]] از روشن‌ترین [[علائم]] است که بیش از چهارده ماه فاصله با [[ظهور]] آن [[حضرت]] نخواهد داشت<ref>روزگار رهایی، ج ۲، ص ۱۰۲۳.</ref>. و در [[حدیثی]] آمده است: [[یمانی]] از [[شیعیان]] [[امیر المؤمنین]] {{ع}} است<ref>غيبة نعمانی، ص ۱۶۳؛ بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۷۵.</ref><ref>[[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|موعودنامه]]، ص۷۸۴.</ref>.
==پرسش مستقیم==
* [[یمانی که قیامش از نشانه‌های حتمی ظهور است کیست؟ (پرسش)]] {{nowrap|[[Image:127.png|10px]]&nbsp;}}


== پرسش‌های وابسته ==
{{پرسمان قیام یمانی}}
{{پرسمان قیام یمانی}}
== جستارهای وابسته ==
{{:فرهنگنامه مهدویت (نمایه)}}
==منابع==
* [[پرونده:10119018.jpg|22px]] [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|'''دانشنامهٔ امام مهدی ج۷''']].
* [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']].
* [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']].
* [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']].


==پانویس==
== منابع ==
{{پانویس2}}
{{منابع}}
# [[پرونده:10032344.jpg|22px]] [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|'''تاریخ غیبت کبری''']]
# [[پرونده:10119015.jpg|22px]] [[محمد م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌|م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد]]، [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|'''دانشنامهٔ امام مهدی ج۷''']]
# [[پرونده:136865.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[درسنامه مهدویت ج۳ (کتاب)|'''درسنامه مهدویت ج۳''']]
# [[پرونده:134491.jpg|22px]] [[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مهدویت''']]
# [[پرونده:29873800.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|مجتبی تونه‌ای]]، [[موعودنامه (کتاب)|'''موعودنامه''']]
# [[پرونده:13681151.jpg|22px]] [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|'''فرهنگنامه آخرالزمان''']]
# [[پرونده:13681098.jpg|22px]] [[سید محمد کاظم قزوینی|قزوینی، سید محمد کاظم]]، [[امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور (کتاب)|'''امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور''']]
# [[پرونده:152023.jpg |22px]] [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، [[گفتارهای مهدوی (کتاب)|'''گفتارهای مهدوی''']]
# [[پرونده:13681057.jpg|22px]] [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|'''دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان''']]
# [[پرونده:13681062.jpg|22px]] [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|'''معارف و عقاید ۵ ج۲''']]
# [[پرونده:13681080.jpg|22px]] [[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده، مهدی]]، [[نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار (کتاب)|'''نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار''']]
# [[پرونده:151895.jpg|22px]] [[نصرت‌الله آیتی|آیتی، نصرت‌الله]]، [[تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور (کتاب)|'''تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور''']]
# [[پرونده:151972.jpg|22px]] [[سید نذیر حسنی|حسنی، سید نذیر]]، [[مصلح کل (کتاب)|'''مصلح کل''']]
# [[پرونده:152008.jpg|22px]] [[محمد محمدی اشتهاردی|محمدی اشتهاردی، محمد]]، [[حضرت مهدی فروغ تابان ولایت (کتاب)|'''حضرت مهدی فروغ تابان ولایت''']]
# [[پرونده:13681130.jpg|22px]] [[اسماعیل اسماعیلی|اسماعیلی، اسماعیل]]، [[بررسی نشانه‌های ظهور (مقاله)|'''بررسی نشانه‌های ظهور''']]
# [[پرونده:13681091.jpg|22px]] [[علی اکبر مهدی‌پور|مهدی‌پور، علی اکبر]]، [[در آستانه ظهور (کتاب)|'''در آستانه ظهور''']]
# [[پرونده:13681082.jpg|22px]] [[علی رضا رمضانیان|رمضانیان، علی رضا]]، [[شرایط و علائم حتمی ظهور (کتاب)|'''شرایط و علائم حتمی ظهور''']]
# [[پرونده:151872.jpg|22px]] [[محمد باقری‌زاده اشعری|باقری‌زاده اشعری، محمد]]، [[از امام مهدی بیشتر بدانیم (کتاب)|'''از امام مهدی بیشتر بدانیم''']]
{{پایان منابع}}


==پیوند به بیرون==
== پانویس ==
{{پانویس}}


{{امام مهدی}}
{{قیامت}}


{{دانشنامه امامت-خرد}}
[[رده:مدخل مرتبط با امام مهدی]]
[[رده:مدخل‌های اصلی دانشنامه]]
[[رده:معصوم]]
[[رده:امام مهدی]]
[[رده:امام مهدی]]
[[رده:خروج یمانی]]
[[رده:نشانه‌های حتمی ظهور]]
[[رده:مدخل موعودنامه]]
[[رده:اتمام لینک داخلی]]
[[رده:مدخل]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۵۰

یمانی از علائم و نشانه‌های ظهور، قیام یمانی است. یمانی یعنی کسی که اهل یمن و منسوب به آنجا باشد. در روایات به اسم او اشاره‌ای نشده است اما پرچم او را «رَايَةُ هُدًى» یعنی پرچم هدایت نامیده‌اند.

مقدمه

از نشانه‌‏های حتمی ظهور حضرت مهدی(ع)، خروج سرداری از اهل یمن است که مردم را به حق و عدل دعوت می‏‌کند. در مورد یمانی اطلاعات اندکی وجود دارد و برای برخی سؤالات در روایات پاسخی داده نشده از جمله اینکه نام اصلی ایشان چیست؟ آیا اهل یمن است و از یمن خروج خواهد کرد؟ یا اهل یمن است ولی از مکان دیگری قیام خواهد کرد؟ و یا غیر یمنی است ولی از یمن قیام خواهد کرد؟ اگر در بعض روایات هم پاسخی به این سؤالات داده شده از اعتبار قابل توجهی برخوردار نیستند.

به هر حال، یمانی یعنی کسی که اهل یمن و منسوب به آنجا باشد و با همین عنوان معروف است و قیام او یکی از علائم حتمی ظهور حضرت ولی عصر(ع) در کنار سایر علائم است. البته باید توجه داشت بر اساس برخی روایات مانند روایت امام صادق(ع): در میان درفش‌ها (پرچم‌ها)، هدایت‌گرتر از درفش یمان وجود ندارد، چون درفش حق است و شما را به سوی صاحبتان دعوت می‌کند». پرچم یمانی هدایت کننده‌ترین پرچم‌ها نامیده شده است[۱].

در مورد نام واقعی یمانی حدیثی از پیشوایان معصوم‌(ع) به دست ما نرسیده است. در روایتی آمده است او از نسل زید بن علی بن الحسین است[۲]. در حدیث دیگری آمده است، یمانی از شیعیان امیرالمؤمنین(ع) است[۳]. عدم تصریح به نام این شخصیت می‌تواند به دلیل حفاظت از جان او و در امان ماندن او از سوء‌قصدهای احتمالی باشد تا این شخصیت بزرگ بتواند در زمان مقرر، رسالت مقدس خود را به انجام رساند. ولی در کلمات غیر معصومان و منابع اهل سنت اشاره‌هایی به نام این شخصیت شده است، از جمله: «ثُمَّ يَخْرُجُ مَلَكٌ مِنْ صَنْعَاءِ الْيَمَنِ أَبْيَضٌ كَالْقُطنِ اسْمُهُ حُسَيْنٌ أَوْ حَسْنٌ»[۴] ابن حجر در شرح حدیثی از صحیح مسلم می‌گوید: "قرطبی احتمال داده نام وی «جهجاه» باشد"[۵]، ولی همو در جای دیگر نام او را شعیب بن صالح می‌داند[۶]. مسعودی نیز از عبدالرحمان بن محمد بن اشعث نام می‌برد که مدعی بود همان قحطانی است که اهل یمن در انتظارش هستند[۷].[۸]

قیام یمانی در روایات

در مصادر شیعه، روایات فراوانی در این‏ باره وجود دارد، منتها روایات قیام یمانی بر چند دسته‌اند:

  1. دسته‌ای از روایات فقط به اصل قیام یمانی پرداخته‌اند، از جمله: امام صادق(ع) فرمودند: «خروج سه نفر: خراسانی و سفیانی و یمانی در یک سال و یک ماه و در یک روز و پرچمی هدایت‏‌کننده‌‏تر از پرچم یمانی نیست. او به حق راهنمائی می‏‌کند»[۹].
  2. دسته‌ دوم، قیام یمانی را از نشانه‌های ظهور دانسته‌اند: از جمله امام صادق(ع) فرمودند: «خَمْسٌ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ‏ مِنَ الْعَلَامَاتِ الصَّيْحَةُ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاءِ وَ خُرُوجُ الْيَمَانِيِّ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ»[۱۰].
  3. دسته دیگر قیام یمانی را از نشانه‌های حتمی ظهور دانسته‌اند. در دو روایت به حتمی بودن قیام یمانی تصریح شده است: روایت اول از امام صادق(ع): «النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ السُّفْيَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ الْيَمَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ كَفٌّ يَطْلُعُ مِنَ السَّمَاءِ مِنَ الْمَحْتُومِ»[۱۱]. در بررسی این روایت باید گفت: اولاً سند این روایت ضعیف است[۱۲]، ثانیاً این روایت در کتاب‌های روایی دیگر از جمله بحارالانوار[۱۳] و اثبات الهداة[۱۴] نیز نقل شده است، ولی عبارتی که دلالت بر حتمی بودن قیام یمانی دارد ـ مِنَ الْمَحْتُومِ ـ در روایت آن دو کتاب ذکر نشده است، بر این اساس برای استدلال بر حتمی بودن قیام یمانی نمی‌توان به آن استدلال کرد. حدیث دوم را عمر بن حنظله از امام صادق(ع) نقل کرده است: «قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْیَمَانِیُّ وَ السُّفْیَانِیُّ وَ الصَّیْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَیْدَاء»[۱۵]. در کافی[۱۶] و الغیبة نعمانی[۱۷] نیز همین روایت نقل شده است؛ اما در این دو کتاب واژۀ "محتومات" وجود ندارد. از آنجا که هر سه، روایت را از عمر بن حنظله از امام صادق(ع) نقل کرده‌اند، نمی‌توان آن را بیش از یک حدیث دانست. روایت نعمانی سند معتبری ندارد، اما روایت کافی معتبر است، هم‌چنان‌که به نظر می‌رسد، نقل شیخ صدوق نیز از نظر سندی اطمینان‌پذیر است. بنابراین، در برابر ما یک روایت با دو نقلِ متفاوت وجود دارد: در یک نقل «خَمْسُ عَلَامَاتٍ قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِم‏» است و در نقل دیگر «قَبْلَ قِیَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ». به لحاظ سند روایت، سند روایت کافی از سند روایت کمال الدین معتبرتر است زیرا در سند کمال الدین حسین بن حسن بن ابان وجود دارد که در کتاب‌های رجالی قدما توثیق نشده است، هرچند ابن داوود وی را توثیق کرده است[۱۸].

علاوه بر اینکه مسألۀ تقسیم نشانه‌های ظهور به حتمی و غیرحتمی، آن‌قدر مسلم بوده است که گاهی اصحاب ائمه(ع) از حتمی یا غیرحتمی بودن برخی از نشانه‌ها سؤال می‌کردند. این سؤالات نشان‌دهنده مسلم بودن اصل تقسیم نشانه‌ها به حتمی و غیرحتمی است. در حالی که نقل نشده یکی از اصحاب در مورد حتمی بودن قیام یمانی سؤال کند. از میان نشانه‌های ظهور معمولاً پنج علامت در کنار هم ذکر می‌شوند و گاهی این پنج علامت به حتمیت توصیف شده‌اند، مثلاً ابوحمزه ثمالی می‌گوید: از امام باقر(ع) سؤال کردم: آیا خروج سفیانی از حتمیات است؟ فرمودند: «نَعَمْ وَ النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا مَحْتُومٌ وَ اخْتِلَافُ بَنِی الْعَبَّاسِ فِی الدَّوْلَةِ مَحْتُومٌ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّکِیَّةِ مَحْتُومٌ وَ خُرُوجُ الْقَائِمِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ مَحْتُومٌ»[۱۹]. البته با این همه برخی از دانشمندان قائل به حتمی بودن قیام یمانی هستند[۲۰].[۲۱]

نتیجه‌گیری

آنچه از مجموع روایات متعددی که دربارۀ یمانی وارد شده است به دست می‏‌آید، در مورد قیام یمانی دو دیدگاه وجود دارد بسیاری از دانشمندان قیام یمانی را از نشانه‌های حتمی ظهور می‌دانند، چنانچه معروف و مشهور نیز همین است ولی در مقابل برخی از دانشمندان دلایل حتمی بودن قیام یمانی را کامل نمی‌دانند. البته فراوانی روایاتی که در مورد قیام یمانی وارد شده به حدی است که می‌توان گفت: اصل حرکت و قیام یمانی دارای دلیل معتبر است، لکن دیگر خصوصیات و ویژگی‌های مربوط به او و جزئیات دیگر، با رعایت ضوابط سندی قابل اثبات نیست. بر فرض که عباراتِ روایات رمزی باشند، حرکت یمانی سمبلی از یک قیام بر حق در مقابل انحراف و گمراهی موجود در دوران غیبت خواهد بود.

پرسش مستقیم

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

  1. «وَ لَیسَ فِی الرَایاتِ أَهْدَی مِنْ رَایةِ الْیمَانِی، هِی رَایةُ هُدًی لِأَنَهُ یدْعُو إِلَی صَاحِبِکمْ»؛ بحارالانوار، ج۵۲، ص۲۳۲.
  2. بشارة الإسلام، ص۱۷۵؛ شبلنجی، نور الأبصار، ص۱۷۲
  3. ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة نعمانی، ص۱۶۳، مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۵۲، ص۷۵.
  4. حافظ برسی، رجب بن محمد، مشارق انوار الیقین، ص۲۰۰.
  5. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج ۶، ص۳۹۷
  6. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج ۱۳، ص۶۷.
  7. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الأشراف، ص۲۷۱
  8. ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی ج۷، ص۴۴۴–۴۴۵؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ج ۲ ص۵۴ و ۵۵؛ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ج۲، ص۲۶۶؛ درسنامه مهدویت، ج ۳ ص۱۲۹؛ آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص۷۱ ـ ۷۲؛ رمضانیان، علی رضا، شرایط و علائم حتمی ظهور، ص۴۹- ۵۱؛ قزوینی، سید محمد کاظم، امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور، ص۳۳۷ ـ ۳۳۸.
  9. «خُرُوجُ الثَّلَاثَةِ الْخُرَاسَانِيِّ وَ السُّفْيَانِيِّ وَ الْيَمَانِيِّ فِي‏ سَنَةٍ وَاحِدَةٍ فِي شَهْرٍ وَاحِدٍ فِي يَوْمٍ وَاحِدٍ وَ لَيْسَ فِيهَا رَايَةٌ بِأَهْدَى مِنْ رَايَةِ الْيَمَانِيِّ يَهْدِي إِلَى الْحَقِ‏»؛ طوسی، محمد بن حسن، الغيبة، ص۴۴۶.
  10. طوسی، محمد بن حسن، الغيبة، ص۴۳۶.
  11. ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، ص۲۶۲، باب ۱۴، ح ۱۱.
  12. این حدیث ضعیف است به دلیل وجود عبیدالله بن موسی و... نک: مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص۱۹۶
  13. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۵۲، ص۲۳۳، باب ۲۵، ح ۹۸.
  14. اثبات الهداة، ج ۳، ص۷۳۵، باب ۳۴، فصل ۹، ح ۹۹.
  15. ر.ک: ابن بابویه، محمد بن علی، کمال‌الدین، ص۶۵۰، باب۵۷، ح۷.
  16. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۸، ص۳۱۰، ح ۴۸۳.
  17. ابن ابی زینب، محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، ص۲۶۱، باب ۱۴، ح ۹ (این روایت مرسله است).
  18. ابن داوود، حسن بن علی بن داود، رجال ابن داود، ص۲۷۰.
  19. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد ج ۲ ص۳۷۱.
  20. در کتاب دانشنامه امام مهدی، این روایت معتبر و قیام یمانی از نشانه‌های حتمی ظهور دانسته شده است. ر.ک: م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، دانشنامه امام مهدی، ج۷، ص۴۴۵؛ مؤلف کتاب در آستانه ظهور نیز خروج یمانی را از نشانه‌های حتمی ظهور می‌داند و همین روایت را نقل کرده است. ر.ک: مهدی‌پور، علی اکبر، در آستانه ظهور. در کتاب فرهنگ‌نامه مهدویت نیز خروج سرداری از اهل یمن که مردم را به حق و عدل دعوت می‌کند، از نشانه‌های حتمی ظهور دانسته شده و ادعا شده در مصادر شیعه روایات فراوانی در این باره وجود دارد، البته در ادامه تصریح شده که خروج یمانی به طور اجمال از نشانه‌های ظهور است. ر. ک. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱.
  21. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۲۱۰ ـ ۲۱۱؛ صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۶۵۳ ـ ۶۵۵؛ آیتی، نصرت‌الله، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ص۶۳ ـ ۶۸؛ م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، دانشنامهٔ امام مهدی ج۷، ص۴۴۵.