آیه اکمال دین: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = آیات امامت امام علی

| عنوان مدخل  =  

| مداخل مرتبط = [[آیه اکمال دین در تفسیر و علوم قرآنی]] - [[آیه اکمال دین در حدیث]] - [[آیه اکمال دین در کلام اسلامی]] - [[آیه اکمال دین در معارف و سیره رضوی]] - [[آیه اکمال دین از دیدگاه اهل سنت]]

| نام آیه = آیه اکمال دین

| نام تصویر = آیه ۳ سوره مائده.jpg

| معنی آیه = امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم

| شأن نزول = آیه در روز عید غدیر خم و پس از اینکه پیامبر ولایت امیرالمؤمنین{{ع}} را به مردم ابلاغ کرد، نازل شد.

| دلالت آیه = {{فهرست جعبه|امامت و ولایت امیرالمؤمنین{{ع}}|الهی بودن نصب امام| تمام شدن نعمت با ولایت| کامل شدن دین با ولایت| رضایت خداوند از اسلام با ولایت }}

| نتایج آیه = اعلام جانشینی پیامبر

'''آیه اکمال دین'''، [[آیه]]‌ای است که روز [[غدیرخم]] و پس از تعیین [[امام علی]] {{ع}} به عنوان [[وصی]] و [[جانشین پیامبر]] به امر [[پروردگار]]، نازل شد. [[آیه]] بیانگر [[یأس]] [[کفار]] به واسطۀ [[جانشینی]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} و [[اکمال دین]] و اتمام نعمت و [[اثبات]] کنندۀ [[امامت]] و [[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} است: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.

== شأن نزول آیه ==

{{اصلی|شأن نزول آیه اکمال}}

[[آیۀ اکمال]]، بخشی از آیۀ ۳ [[سورۀ مائده]] است که به خاطر جمله: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}} در آن، به این نام [[شهرت]] یافته است. این [[آیه]] در روز [[غدیرخم]] و پس از [[ابلاغ]] [[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} به [[مردم]] توسّط [[پیامبر]] {{صل}} نازل شد<ref>ر.ک: [[رضا محمدی|محمدی، رضا]]، [[امام‌شناسی ۵ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ص۳۸-۳۹. </ref>؛ چنانکه [[پیامبر]] {{صل}} در باب [[شأن نزول]] [[آیه]] فرموند: «همانا کمال دین و تمام [[نعمت]] و رضای [[پروردگار]] به اعلام [[جانشینی]] و [[ولایت علی]] {{ع}} توسط من به شما [[مردم]] بوده است»<ref>{{متن حدیث|إِنَ‏ کَمَالَ‏ الدِّینِ‏ وَ تَمَامَ‏ النِّعْمَةِ وَ رِضَی‏ الرَّبِ‏ بِإِرْسَالِی إِلَیْکُمْ بِالْوَلَایَةِ بَعْدِی لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِب‏{{ع}}‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏}}؛ بحار الانوار؛ ج۳۷، ص ۱۱۱. </ref>. ایشان بعد از نزول [[آیه]]، با این جملات [[خوشحالی]] خودشان را ابراز کردند: {{متن حدیث|اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی إِکْمَالِ الدِّینِ وَ إِتْمَامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَی الرَّبِّ بِرِسَالَتِی وَ بِوِلَایَةِ عَلِیٍّ مِنْ بَعْدِی}}<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۳۰. </ref>.

== زمان و مکان نزول [[آیه]] ==

[[شیعیان]] معتقدند [[آیۀ اکمال دین]] در روز هجده ذی الحجه [[سال دهم هجری]] در محلی به نام [[غدیر خم]] نازل شده است، اما [[اهل سنت]] نزول این [[آیه]] را در نهم ذی الحجه (روز [[عرفه]]) سال ده هجری می‌دانند.  

تمامی روایاتی که بیانگر نزول [[آیه]] در نهم ذی الحجه است به قولی از [[عمر]] ابن خطاب برمی گردد زیرا او تنها کسی بود که در زمان خودش [[معتقد]] بود آیه اکمال دین در روز عرفۀ نازل شده است، اما [[علامه امینی]] در [[کتاب الغدیر]]، ۱۶ نفر از بزرگان [[اهل سنت]]، مانند: [[محمد بن جریر طبری]]، [[حاکم نیشابوری]]، [[حاکم حسکانی]]، [[سبط ابن جوزی]]، [[ابن کثیر دمشقی]]، [[خطیب بغدادی]]، [[ابن عساکر]] و جلال‌الدین [[سیوطی]] یاد می‌کند که در کتاب‌هایشان، نزول [[آیۀ اکمال]] را در روز ۱۸ ذی‌الحجه می‌دانند و تمام [[روایات]] این عده به چهار نفر از [[صحابه]] که مورد [[تأیید]] [[اهل سنت]] است برمی گردد، [[صحابه]] ای مانند: [[ابوسعید خدری]]، [[ابوهریره]]، [[زید بن ارقم]] و [[جابر بن عبدالله انصاری]]<ref>ر.ک: [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص۱۲۴. </ref>.

 

از طرفی مصداق الیوم در [[آیۀ اکمال]] هم به هیچ وجه نمی‌تواند روز [[عرفه]] باشد، چراکه این روز تناسب زیادی با [[اکمال دین]] ندارد، زیرا اگر منظور از [[اکمال دین]] در روز [[عرفه]] [[تعلیم]] [[مناسک]] [[حج]] و یا بیان تفصیل انواع [[محرمات]] گوشتی باشد، در بردارندۀ معنی [[اکمال دین]] نیست، چراکه کامل نمودن فرعی از [[فروع دین]] (مانند [[حج]] و بیان تفصیلی [[محرمات]]) نمی‌تواند به معنی [[اکمال دین]] باشد. همچنین با توجه به اینکه پس از نزول [[آیه]] هنوز پروندۀ [[تشریع]] باز بوده و [[احکام]] جدیدی از طرف [[پیامبر]] بیان می‌‌شد، [[اعتقاد]] به کامل شدن [[دین]] در روز [[عرفه]] منطقی نبوده است، چراکه پس از [[اکمال دین]]، بیان [[تشریع]] از طرف [[پیامبر اسلام]] معنایی ندارد<ref>ر.ک: [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[ولایت و امامت در قرآن (کتاب)|ولایت و امامت در قرآن]]، ص۱۴۶-۱۴۸. </ref>.

 

در مجموع، بررسی احتمالات گوناگون بیانگر آن است که مصداق {{متن قرآن|الْيَوْمَ}} در آیه فقط می‌تواند [[روز غدیر خم]] باشد و [[اثبات]] اینکه سایر احتمالات ذکر شده، با سیاق آیه و امر مهمی چون تکمیل کل [[دین]] [[سازش]] ندارد. با بررسی فضای [[حاکم]] بر نزول آیه، روشن می‌شود که پس از [[واقعه غدیر خم]]، به تصریح [[الهی]]، [[کفار]] از ضربه زدن به [[اسلام]] [[مأیوس]] شدند؛ در حالی که پیش از آن لحظه‌ای از نابود کردن [[دین توحید]] مأیوس نبودند. تصور آنان چنین بود که با از بین رفتن محوریت دین، یعنی شخص [[پیامبر]] {{صل}}، می‌توانند نیات خود را عملی سازند؛ لذا [[منتظر]] فرصت بودند تا با [[رحلت رسول خدا]] {{صل}}، اسلام را از مسیر خود به گونه‌ای خارج سازند که دیگر با مطامع آنان ناسازگار نباشد. راهکار الهی در [[ناامید]] ساختن چنین پروای خامی، [[تغییر]] [[رهبری دینی]] از جنبه شخصی به جنبه نوعی و ساختارین بود؛ یعنی از شخص [[رسول الله]] {{صل}} به [[شجره طیبه]] [[امامت]] و [[ولایت]] {{عم}} منتقل گردد. بدین ترتیب، در روز غدیر خم [[اکمال دین]] تحقق یافت<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)| ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]]، ص ۳۰۱.</ref>.

 

قبل از پرداختن به دلالت [[آیۀ اکمال]] باید معنی [[یأس]] و [[ناامیدی]] کافرین از [[اکمال دین]] مشخص شود؛ در [[آیه]] [[یأس]]، به [[دین]] ربط داده شده است؛ یعنی [[کافران]] از [[دین]] [[مأیوس]] شده‌اند، نه از [[مسلمانان]]. عموم [[مفسران اهل سنت]] [[یأس]] را مربوط به [[مسلمانان]] می‌‌داند در حالی که [[یأس]] به تصریح خود [[آیه]] مربوط به [[دین اسلام]] است، با این وجود باید دید کافرین در [[دین اسلام]] چه ضعفی دیدند که نسبت به آن [[ضعف]] [[امیدوار]] بودند. شواهد [[تاریخی]] نشان می‌‌دهد کافرین [[امیدوار]] بودند با [[رحلت رسول خدا]] {{صل}} بتوانند [[دین اسلام]] را نابود کنند چرا که [[پیامبر]] به خاطر نداشتن [[فرزند]] پسر [[جانشینی]] بعد از خود نداشت و این امر سبب شد کافرینی که [[لباس]] [[نفاق]] به تن داشتند نسبت به این [[اتفاق]] [[امیدوار]] و خوشحال باشند.

 

با ذکر این مقدمه می‌‌توان دریافت دلالت [[آیه]] نمی‌تواند چیزی غیر از [[اثبات امامت]] و [[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} باشد چراکه توصیف [[آیه]] از [[پیام]] ابلاغی به [[یأس]] [[کفار]]، [[اکمال دین]] و اتمام نعمت با حمل [[پیام غدیر]]، [[اثبات]] کنندۀ چیزی غیر از [[امامت]] و [[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} نخواهد بود.

 

همچنین از آنجا که هر [[مکتب]]، هر اندازه اندیشه‌های [[قوی]] و [[الهی]] داشته باشد، به تنهایی نمی‌تواند خودش را [[حفظ]] کند، بلکه باید یک پاسدار [[حقیقی]] به نام [[رهبر]] در آن [[جامعه]] وجود داشته باشد که با [[معرفت]] و [[ایمان]] والای خود، حافظ و بیان کنندۀ [[احکام دین]] باشد و بعد از [[رسول خدا]] {{صل}} در صورتی که حضرت [[جانشینی]] بعد از خودش مشخص نکند نه تنها بیان احکام به صورت تام و کامل بیان نمی‌شود، بلکه [[تمام دین]] به سمت نابودی پیش خواهد رفت. باید [[رهبر]] و امامی وجود داشته باشد که نگذارد جریان [[دینی]] به سمت انحطاط و [[تباهی]] کشیده شود. در واقع نقش [[رهبری]] در [[دین]]، مانند نقش ستون فقرات در بدن است که بدون آن، جز پوسته‌ای از [[دین]] ظاهر نخواهد شد. بنابراین این صفات عظیمی که در [[آیه]] وجود دارد قطعاً بر اساس امر کلیدی و مهمی بنا شده که تنها فرضیۀ موجود در روزهای آخر [[عمر]] [[پیامبر]] {{صل}} همان مسئلۀ [[امامت]] و [[ولایت]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} بوده است<ref>ر.ک: [[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[امامت ۲ (کتاب)|امامت]]، ص۲۱۳ - ۲۲۲. </ref>.

 

این دلالت از نگاه [[روایات]] هم [[تأیید]] شده است چنانکه [[رسول خدا]] {{صل}} دربارۀ [[روز غدیر]] [[خم]] فرمود: «[[غدیر خم]] [[برترین]] عیدهای [[امّت]] من است، روزی است که [[خداوند]] به من [[فرمان]] داد برادرم [[علی بن ابی طالب]] را به عنوان [[علم]] و نشانه‌ای برای امّتم [[نصب]] کنم تا به وسیلۀ او پس از من [[هدایت]] شوند و این روزی است که [[خداوند]]، [[دین]] را در آن کامل ساخت و [[نعمت]] را بر امّتم به اتمام رسانید و [[اسلام]] را به عنوان [[دینی]] [[برتر]] برای آنان پسندید»<ref>{{متن حدیث|یَوْمُ غَدِیرِ خُمٍّ أَفْضَلُ أَعْیَادِ أُمَّتِی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَمَرَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی ذِکْرُهُ فِیهِ بِنَصْبِ أَخِی عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ عَلَماً لِأُمَّتِی یَهْتَدُونَ بِهِ مِنْ بَعْدِی وَ هُوَ الْیَوْمُ الَّذِی أَکْمَلَ اللَّهُ فِیهِ الدِّینَ وَ أَتَمَّ عَلَی أُمَّتِی فِیهِ النِّعْمَةَ وَ رَضِیَ لَهُمُ الْإِسْلَامَ دِیناً}}؛ بحار الانوار، ج ۳۷ ص ۱۰۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[مهوش السادات علوی|علوی، مهوش السادات]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص ۷۱ - ۷۲.</ref>

 

# [[سوره مائده]] جزء آخرین سوری است که بر [[پیامبر]] {{صل}} نازل شد؛ بنابراین، [[زمان]] نزول [[آیه اکمال]]، سال‌های آخر [[عمر]] پیامبر {{صل}} بود؛ چنان‌که قوی‌ترین احتمالات ارائه شده از سوی [[اهل]] [[عامه]] در مصداق {{متن قرآن|الْيَوْمَ}} نیز، روزهایی مثل [[عرفه]] یا [[اعلام برائت]] و یا [[فتح مکه]] می‌باشد که همگی در سال‌های آخر عمر [[رسول اکرم]] {{صل}} قرار داشت.

# قوی‌ترین و صحیح‌ترین احتمال درباره مراد از {{متن قرآن|الْيَوْمَ}} در آیه [[روز غدیر]] است که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و طی آن، با اعلام [[جانشین]] خود از سوی [[پروردگار]]، [[دین]] را از خطر [[تحریف]] و [[انحراف]] و در نتیجه اضمحلال [[نجات]] دادند.

# همه [[امید]] [[کفار]] و [[منافقین]] به روزی بود که [[رهبری]] اسلام ـ یعنی شخص رسول اکرم {{صل}} ـ در میان نباشد تا بتوانند با به دست گرفتن زمام امور، بر موج اسلام‌خواهی توده تازه [[مسلمان]] و سطحی‌نگر سوار شوند و حرکت [[اسلامی]] را به سمتی که با منافع آنان سازگار است [[هدایت]] کنند.

# [[یأس]] و [[ناامیدی]] کامل کفار هنگامی محقق می‌شود که رهبریِ [[دینی]] از سوی پروردگار از فرد به نوع و [[مقام ولایت]] دینی از شخص به وصف منتقل شود؛ بدین ترتیب در ازمنه بعد، کسی نازل‌منزله رسول اکرم {{صل}} در [[هدایت امت]] و [[حفظ دین]] از خطر کفار است که متصف به اوصافی خاص باشد. تعیین چنین فردی، اکمال [[حقیقی]] [[دین]]، به معنای ضمانت بقای آن است.

# بدین ترتیب باید گفت که آیه در مقام «[[تهدید]] و ارعاب» است و نه فقط ذکر واقع؛ یعنی: «ای [[مردم]]، اگر نعمت ولایت را، که اکمال دینتان و اتمام نعمت بر شماست، پاس داشتید، درباره دینتان ترسی از کفار خارجی و داخلی (یعنی [[منافقین]]) نداشته باشید و اگر پاسدار آن نباشید، بدانید که نعمت از دست می‌رود و کفار و منافقین بر شما مسلط می‌شوند<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)| ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]]، ص۳۲۳.</ref>.

 

{{اصلی|نصب الهی امام}}

با توجه به مطالب مطرح شده و نیز [[آیه اکمال]] که در مورد [[نصب]] [[مقام امامت]] در [[روز غدیر]] نازل گردیده است، بیان منطقی برهان را می‌توان به نحو زیر تبیین نمود:

# نصب مقام امامت (در روز غدیر) موجب اکمال و اتمام دین است: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}؛

در نتیجه: نصب مقام امامت منحصراً از جانب خداوند است.

 

همچنین با استفاده از نتیجه حاصل از قیاس فوق و نیز ذیل [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}می‌توان با قیاس دیگری گفت: اگر [[دین]] مرضی [[الهی]] با [[تولی]] به ولایت امام حاضر تحصیل می‌گردد، بنابراین همیشه باید مقام امامت در [[جامعه]] حضور داشته باشد.

 

با توجه به ذیل آیه اکمال، مقدمل قضیه ذکر شده ثابت می‌گردد؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که همیشه باید [[امام]] [[منصوب]] خداوند در جامعه حضور داشته باشد<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)| ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]]، ص ۳۴۴.</ref>.

== پرسش‌های وابسته ==

# [[شأن نزول آیه اکمال چیست؟ (پرسش)]]

# [[آیه اکمال دین چگونه بر امامت امام علی دلالت دارد؟ (پرسش)]]

# [[آیه اکمال چگونه نصب الهی امام را اثبات می‌کند؟ (پرسش)]]

# [[چرا ساختار آیه اکمال دین به صورت معترضه بیان شده است؟ (پرسش)]]

# [[احادیث شأن نزول آیه اکمال دین چند دسته‌اند؟ (پرسش)]]

# [[معنای اکمال دین در آیه ۳ سوره مائده چیست؟ (پرسش)]]

# [[مراد از اکمال دین در آیه اکمال چیست؟ (پرسش)]]

== منابع ==

{{منابع}}

{{پایان منابع}}

{{فضائل امام علی}}

{{غدیر}}