اصول تربیتی در معارف و سیره نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = اصول تربیتی

| عنوان مدخل  = اصول تربیتی

| مداخل مرتبط = [[اصول تربیتی در معارف و سیره سجادی]] - [[اصول تربیتی در معارف و سیره نبوی]] - [[اصول تربیتی در خانواده]] - [[اصول تربیتی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]

| پرسش مرتبط  =  

در زمینه مسائل '''[[تربیتی]] از دیدگاه نبوی''' به برخی از اصول اشاره شده است مانند: الف) اصل [[اعتدال]]: برای اینکه هر حرکت و فعل تربیتی باید بر اعتدال [[استوار]] باشد؛ ب) اصل تدرج و تمکّن: [[تربیت]] امری تدریجی و مرحله به مرحله است که براساس [[توانایی]] و کشش و جایگیری صورت می‌پذیرد؛ ج) اصل تسهیل و تیسیر: برنامه‌ها و اقدامات تربیتی باید اموری آسان و میسر بوده و مبتنی بر [[تکالیف]] شاق نباشد و راه‌هایی در تربیت گشوده شود که متربی با میل و رغبت در آن راه‌ها گام زند.

لغت "اصل" واژه عربی است و به معنای بیخ، بنیاد، پایه و بن هر چیزی است<ref>علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ماده «اصل».</ref>. برخی "اصل" را به معنای مفاهیم، نظریه‌ها و قواعد نسبتاً کلی که در بیشتر موارد [[صادق]] است و باید راهنمای [[مربیان]] و اولیای [[فرهنگ]] در همه [[اعمال]] [[تربیتی]] باشد می‌دانند<ref>احمد احمدی، اصول و روش‌های تربیت در اسلام، ص۹۹.</ref>. "اصل"، یعنی قواعد و دستورالعمل‌های نسبتاً کلی‌ای که پذیرفتن و به کار بستن آنها، فرد را برمی‌انگیزد تا در راستای [[هدف]] عالی ([[قرب الهی]])، [[خواسته‌ها]] و فعالیت‌های خود و دیگران را سامان دهد<ref>علی نقی فقیهی، مبانی، اصول و روش‌های تربیت جنسی از منظر قرآن و حدیث، ص۳۲.</ref>. "مبانی" در متون [[دینی]]، منشأ اصول‌اند و "اصول"، برگرفته شده از مبانی‌اند<ref>علی نقی فقیهی، مبانی، اصول و روش‌های تربیت جنسی از منظر قرآن و حدیث، ص۳۲.</ref>.<ref>[[فردین احمدوند|احمدوند، فردین]]، [[مکارم اخلاق در صحیفه (کتاب)|مکارم اخلاق در صحیفه]]، ص۹۴.</ref>

هر حرکت و فعل [[تربیتی]] باید بر اعتدال [[استوار]] باشد و از [[حدّ وسط]] بیرون نرود و به [[افراط]] و [[تفریط]] کشیده نشود تا حرکت و فعلی مطلوب باشد. [[راه و رسم نبوی]] در هر امری به اعتدال و [[میانه‌روی]] فراخوانده است. [[قرآن کریم]] [[امت اسلامی]] را امتی [[معتدل]] و میانه‌رو معرفی کرده و نمونه‌ای که این [[امت]] باید خود را با او منطبق سازد و در پی او رود، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} معرفی نموده است: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا}}<ref>«و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد» سوره بقره، آیه ۱۴۳.</ref>. جهت‌گیری تربیتی [[دین]] بدین سمت است که تمام رفتارها معتدل باشد و از هرگونه افراط و تفریط [[پرهیز]] گردد، چنان‌که از زبان [[لقمان حکیم]] به فرزندش آمده است: {{متن قرآن|وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ}}<ref>«و در راه رفتنت میانه‌رو باش» سوره لقمان، آیه ۱۹.</ref>.

 

 

 

== اصل تدرج و تمکّن ==

 

ملاحظه تفاوت‌های فردی و [[اختلاف]] استعدادها و مراتب [[فرزندان]] و مراحل [[تربیت]] در سامان دادن تربیت از مسائل مهم است. پذیرش این امر که [[انسان]] مراحل و مراتب گوناگونی در [[سیر]] [[زندگی]] خود دارد و دو فرد عین هم نیستند و هر فرزند شخصیتی مختص به خود و ویژگی‌های خویش را دارد لازمه رویکردهای تربیت صحیح است و این مراحل و مراتب و تفاوت‌ها، نشانه‌های [[قدرت]] و کمال [[خدای متعال]] است: {{متن قرآن|مَا لَكُمْ لَا تَرْجُونَ لِلَّهِ وَقَارًا * وَقَدْ خَلَقَكُمْ أَطْوَارًا}}<ref>«چه بر سرتان آمده است که به سترگی خداوند گردن نمی‌نهید؟ * با آنکه شما را گونه‌گون آفریده است» سوره نوح، آیه ۱۳-۱۴.</ref>.

 

تفاوت استعدادها و سلایق و دیگر عرصه‌های پرتفاوت میان افراد، لازمه [[نظام]] کمالی و مایه [[رشد]] [[آدمی]] است و در تربیت [[فرزندان]] لازم است نگاه واقع‌بینانه لحاظ شود؛ به بیان [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}}: {{متن حدیث|لَا يَزَالُ‏ النَّاسُ‏ بِخَيْرٍ مَا تَفَاوَتُوا فَإِذَا اسْتَوَوْا هَلَكُوا}}<ref>«خیر مردم در تفاوت آنها است و اگر همه مساوی باشند، هلاک شوند». امالی الصدوق، ص۳۶۲؛ عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۵۸؛ بحار الانوار، ج۷۷، ص۳۸۳.</ref>. تربیت نیز اگر بر اساس ملاحظه ظرفیت‌ها و استعدادها صورت نگیرد، نه تنها رشد دهنده نخواهد بود، بلکه تباه‌گر و هلاک‌کننده خواهد بود.

 

[[حکمت الهی]] چنین است که با انسان به اندازه توانایی‌اش [[رفتار]] می‌کند و هیچ‌کس را بیش از توانایی‌اش [[تکلیف]] نمی‌نماید و این اساس تربیت است: {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref>.

و نیز از [[امام صادق]] {{ع}} [[روایت]] شده است: {{متن حدیث|دَعِ‏ ابْنَكَ‏ يَلْعَبْ‏ سَبْعَ‏ سِنِينَ‏ وَ يُؤَدَّبْ سَبْعَ سِنِينَ وَ أَلْزِمْهُ نَفْسَكَ سَبْعَ سِنِينَ}}<ref>«فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار بازی کند، و هفت سال دوم او را ادب کن، و هفت سال سوم او را [مانند رفیقی صمیمی]ملازم و مصاحب خود قرار ده» کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۹۲؛ وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۱۹۳؛ جواهر الکلام، ج۲۶، ص۳۳.</ref>. مشخص است که در این‌گونه آموزه‌ها به مراحل رشد توجه داده شده است.

“براساس [[احادیث]] فوق لازمه برخورد صحیح با فرزند این است که در هفت سال اول به [[جهت]] رشد [[عواطف]] [[کودک]] که مانند نهالی نورسته احتیاج به [[بالندگی]] و [[مراقبت]] دارد باید [[احساسات]] و نیازهای او را [[درک]] نمود و [[آزادی]] لازم را در [[اختیار]] او گذاشت تا به مرحله [[شکوفایی]] [[جسم]] و جانش برسد و چون از پختگی [[عقل]] در این دوره هنوز برخوردار نیست و شانه‌های [[ضعیف]] او نیز برای پذیرش کارهای بدنی و [[مسئولیت‌های خانوادگی]] [[قدرت]] لازم را ندارد از او توقع کار و [[فرمانبرداری]] نباید داشت و [[بازی]] [[بهترین]] روشی است که می‌تواند به [[رشد]] همه‌جانبه [[کودک]] [[یاری]] رساند. (البته بر اساس [[غریزه]] [[تقلید]] که در این دوره بر کودک [[حاکم]] است می‌توان در پرورش [[عواطف]] مثبت و مطلوب وی با استفاده از نیروی تقلید [[همت]] گماشت).

در مرحله دوم، هفت سال بعد، با در نظر گرفتن پیشرفت‌هایی که کودک از نظر [[عقلی]] و جسمی به دست آورده است مرحله [[پذیرفتن]] [[مسئولیت]] و [[وظایف]] محوله است که ضمنا بایستی [[متعادل]] و در حد توان کودک به وی ارجاع شود و علاوه بر آن وی [[آمادگی]] [[درک]] ارزش‌های مثبت را از این دوره پیدا نموده و می‌تواند آنها را از [[ضد ارزش‌ها]] تمیز دهد و به اصطلاح پایه‌های [[اخلاقی]] در وی جایگزین می‌گردد و کودک، آنها را درونی می‌سازد و در مواقع لازم و [[ضرورت]] می‌توان به [[تأدیب]] او همت گماشت و همان‌گونه که ذکر شد ارائه مسئولیت و وظایف خاصی به فرزند در این دوره باید متناسب با ظرفیت جسمی، [[روحی]] و توان کودک باشد و آنچه را که کودک در حد مقدورات خود انجام می‌دهد از طرف [[والدین]] به خوبی پذیرفته گردد... ازاین‌رو در هفت سال دوم محور [[تربیتی]] عبارت از پذیرفتن مسئولیت، درک ارزش‌های خیر و تمیز از ضد ارزش‌ها و تأدیب است.

در هفت سال سوم (چهارده تا بیست و یک سال) که مصادف با سنین [[بلوغ]] و [[نوجوانی]] است باید با او (نوبالغ) به منزله [[مشاور]] [[رفتار]] کرد و ملازمت به جای آمریت محور عمده تربیتی در این دوره خواهد بود و والدین به جای اینکه روبه‌روی فرزند نوجوان خویش قرار گیرند، در کنار او [[تدابیر]] لازم را برای [[زندگی]] اتخاذ می‌نمایند و باهم افق نمودن جنبه‌های [[فکری]] خود و نوجوان محیط سالمی را برای رشد وی فراهم می‌نمایند”<ref>محمد رضا شرفی، مراحل رشد و تحول انسان به ضمیمه مقدمه‌ای بر دیدگاه اسلام در مورد رشد، چاپ سوم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ ش. ص۲۳۲-۲۳۳.</ref>.

[[درک]] درست این مراحل و اتخاذ [[شیوه رفتار]] مناسب نسبت به هر مرحله از ضروریات [[تربیت]] است و [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و اوصیای آن حضرت در آموزه‌های خود بدان توجه داده‌اند، چنان‌که از [[رسول خدا]] {{صل}} [[روایت]] شده است: {{متن حدیث|‏مَنْ‏ كَانَ‏ عِنْدَهُ‏ صَبِيٌّ‏ فَلْيَتَصَابَ‏ لَهُ‏}}<ref>«هرکس کودکی دارد، باید با او کودکانه رفتار کند». کتاب من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۴۸۴؛ عوالی اللآلی، ج۳، ص۳۱۱ [{{متن حدیث|کَانَ لَهّ}} آمده است]؛ کنز العمال، ج۱۶، ص۴۵۷ [{{متن حدیث|کَانَ لَهّ}} آمده است]؛ وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۲۰۳.</ref> و از [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} نقل شده است: {{متن حدیث|مَنْ‏ كَانَ‏ لَهُ‏ وَلَدٌ صَبَا}}<ref>«هرکس کودکی دارد، باید با او کودکی کند». الکافی، ج۶، ص۵۰؛ وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۲۰۳.</ref>.

درک دنیای [[فرزندان]] در هر مرحله و [[رفتار]] متناسب با آنان نباید به [[غفلت]] واگذاشته شود. احادیث فوق بر این [[واقعیت]] تأکید دارند که دنیای [[کودکی]]، با دنیای بزرگسالان متفاوت است و [[مربیان]] نباید از دریچه [[احساسات]] و [[افکار]] خود به [[کودکان]] بنگرند، بلکه باید این دوران [[رشد]] را درک نموده از واقعیت‌های آن [[آگاه]] شد و رفتار مطابق با نیازمندی‌های [[روحی]] و جسمی کودکان را در پیش گرفت<ref>مراحل رشد و تحول انسان به ضمیمه مقدمه‌ای بر دیدگاه اسلام در مورد رشد، ص۲۳۵.</ref>.<ref>[[م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌|دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[سیره نبوی ج۴ (کتاب)|سیره نبوی]]، ج۴، ص۱۵۳.</ref>

== اصل تسهیل و تیسیر ==

تسهیل و تیسیر به معنای آسان کردن و [[سهل]] گردانیدن است<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه‌های “تسهیل” و “تیسیر”؛ فرهنگ معین، ج۱، ص۱۰۸۳، ۱۱۸۰.</ref> و منظور از اصل تسهیل و تیسیر این است که برنامه‌ها و اقدامات [[تربیتی]] باید اموری آسان و میسر باشد و مبتنی بر [[تکالیف]] شاق نباشد و راه‌هایی در تربیت گشوده شود که متربی با میل و رغبت در آن راه‌ها گام زند و با متربی از سر [[ملایمت]] و [[مدارا]] رفتار شود تا بتواند راه تربیت را بر خود هموار کند و به [[اهداف تربیت]] دست یابد. [[سنت]] [[تربیت الهی]] چنین است و خدای [[مهربان]] [[شریعت]] خود را [[سهل]] و آسان قرار داده است تا همگان به [[کمالات الهی]] متصف شوند، چنان‌که فرموده است: {{متن قرآن|يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ}}<ref>«خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref>. {{متن قرآن|وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ}}<ref>«و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید و در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد» سوره حج، آیه ۷۸.</ref>.

[[آیین]] تربیت الهی سهل و آسان بنا گذاشته شده است و [[راه]] [[تربیت فرزند]] نیز باید بر چنین آیینی [[استوار]] گردد. بنیانگذار این [[نظام تربیتی]]، [[رسول خدا]] {{صل}} فرموده است: {{متن حدیث|بَعَثَنِي‏ بِالْحَنِيفِيَّةِ السَّهْلَةِ السَّمْحَةِ}}<ref>«خداوند مرا بر شریعت و دین حنیف آسان و ملایم مبعوث کرده است». الکافی، ج۵، ص۴۹۴؛ التفسیر الکبیر، ج۷، ص۱۱۸، ج۱۵، ص۲۵؛ شرح ابن أبی الحدید، ج۱۵، ص۱۴۴؛ أبوالسعود محمد بن محمد العمادی، تفسیر أبی السعود، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج۱، ص۲۷۷؛ بحار الانوار، ج۲۲، ص۲۶۴.</ref>.

[[تربیتی]] که بر امور شاق و [[آداب]] پرتکلف بنا گردد آسیب‌های جدی به متربی وارد می‌نماید و این‌گونه [[تربیت]] خلاف [[راه و رسم نبوی]] است، چنان [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرموده است: {{متن حدیث|بُعِثْتُ‏ بالحَنِيفِيَّةِ السَّمْحَةِ ـ أَوِ السَّهْلَةِ ـ وَ مَنْ خَالَفَ‏ سُنَّتِي‏ فَلَيْسَ مّنِّي‏}}<ref>«من بر دین حنیف ملایم - یا آسان - مبعوث شده‌ام و هرکس با راه و رسم من مخالفت ورزد از من نیست». أبوبکر احمد بن علی بن الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام، دارالکتب العلمیة، بیروت، ج۷، ص۲۰۹؛ الجامع الصغیر، ج۱، ص۴۸۶؛ کنز العمال، ج۱، ص۱۷۸. بدون قسمت دوم: المبسوط السرخسی، ج۳۰، ص۲۸۶؛ بحار الانوار، ج۶۷، ص۱۳۶، ج۶۸، ص۳۱۸، ج۶۹، ص۴۲، ج۷۲، ص۲۳۴.</ref>.

رسول خدا {{صل}} تأکید می‌کرد [[مسلمانان]] بر آیین تربیتی او عمل کنند و از [[راه و رسم]] تسهیل و [[تیسیر]] دور نشوند، چنان‌که می‌فرمود: {{متن حدیث|يَسِّرُوا وَ لَا تُعَسِّرُوا إِنِّي بُعِثْتُ بِالْحَنِيفِيَّةِ السَّمْحَةِ}}<ref>«آسان بگیرید و سخت مگیرید که همانا من بر دین حنیف ملایم مبعوث شده‌ام». المجموع فی شرح المهذب، ج۱۱، ص۴۵۰.</ref>.

راه و رسمی که بر تسهیل و [[تیسیر]] [[استوار]] باشد، زمینه تحقق می‌یابد و موجب ناخواهی و گریزپایی نمی‌شود. ازاین‌روست که [[پیشوایان دین]] چنین راه و رسمی را [[بهترین]] معرفی کرده‌اند.

در آموزه‌های علوی آمده است: {{متن حدیث|خَيْرُ الْأُمُورِ مَا سَهُلَتْ‏ مَبَادِيهِ‏ وَ حَسُنَتْ خَوَاتِمُهُ وَ حُمِدَتْ عَوَاقِبُهُ}}<ref>«بهترین کارها آن است که مبادی آن آسان، و اواخر آن نیکو، و عاقبت‌های آن ستوده باشد». شرح غررالحکم، ج۳، ص۴۳۷؛ عیون الحکم و المواعظ، ص۲۳۸.</ref>.

تسهیل و تیسیر در سال‌های نخستین [[زندگی]] و [[دوران کودکی]] از اهمیتی بیش‌تر برخوردار است، زیرا وجود [[آدمی]] لطیف‌تر است و به تسهیلی بیش‌تر نیاز دارد. [[یونس بن رباط]]<ref>یونس بن رباط بَجَلی از اصحاب امام صادق {{ع}} و از راویان ثقه است. ر. ک: رجال النجاشی، ص۴۴۸؛ تقی الدین الحسن بن علی بن داوود الحلی، کتاب الرجال، تصحیح السید کاظم الموسوی المیاموی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ ش. ص۳۸۰؛ معجم رجال الحدیث، ج۲۰، ص۱۹۰-۱۹۱؛ معجم الثقات، ص۱۳۴.</ref> از [[امام صادق]] {{ع}} [[روایت]] کرده است که [[رسول خدا]] {{صل}} چنین فرموده است: {{متن حدیث|رَحِمَ‏ اللَّهُ‏ مَنْ‏ أَعَانَ‏ وَلَدَهُ‏ عَلَى‏ بِرِّهِ‏}} [[خداوند]] [[رحمت]] کند کسی را که فرزند خود را در [[نیکی]] و [[نیکوکاری]] [[یاری]] کند. یونس بن رباط گوید از [[حضرت]] پرسیدم: “چگونه فرزند خود را در نیکی و نیکوکاری یاری کند؟ ” حضرت فرمود: {{متن حدیث|يَقْبَلُ مَيْسُورَهُ وَ يَتَجَاوَزُ عَنْ‏ مَعْسُورِهِ‏ وَ لَا يُرْهِقُهُ وَ لَا يَخْرَقُ بِهِ}}<ref>«آن‌چه را که در توان اوست از او بپذیرد، و آنچه را که برایش طاقت‌فرساست از او نخواهد، و او را به تکلیف ما فوق طاقتش واندارد، و او را دچار سرگشتگی و شرمندگی نسازد». الکافی، ج۶، ص۵۰؛ تهذیب الاحکام، ج۸، ص۱۱۳؛ السرائر، ج۳، ص۵۹۵؛ وسائل الشیعة، ج۱۵، ص۱۹۹.</ref>.

== پرسش مستقیم ==

* [[سیره نبوی در اصول تربیتی چیست؟ (پرسش)]]

== منابع ==

== پانویس ==

{{پانویس}}

[[رده:اصول تربیتی]]