ولایت و امامت پژوهشی از منظر قرآن (کتاب)

ولایت و امامت
زبان	فارسی
ترجمهٔ کتاب	پژوهشی از منظر قرآن
نویسنده	محمد اسعدی
زیر نظر	محسن اراکی
ویراستار	سعیدرضا علی‌عسکری
موضوع	امامت، ولایت، امامت در قرآن
مذهب	[[شیعه]][[رده:کتاب شیعه]]
ناشر	[[:رده:انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫‬|انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫‬]][[رده:انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫‬]]
محل نشر	قم، ایران
سال نشر	۱۳۹۲ ش
شابک	۹۷۸-۶۰۰-۹۴۱۵۹-۰-۸
شماره ملی	۳۱۱۰۸۰۴

ولایت و امامت پژوهشی از منظر قرآن کتابی است که به بررسی امامت با خاستگاه ولایی و توحیدی آن می‌پردازد. پدیدآورندهٔ این اثر محمد اسعدی است. این کتاب زیر نظر محسن اراکی به رشته تحریر درآمده است. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه‏‏‫ ناشر این کتاب است. ‬

درباره کتاب

کتاب حاضر، پژوهشی در زمینه امامت و ولایت و تبیین ابعاد و مبانی آن است. در ابتدای کتاب مباحث مبنایی ولایت مانند معناشناسی آن، کارکردهای قرآنی و دینی آن و معنای اصطلاحی این واژه در قرآن و آموزه‌های دینی بیان شده و پس از آن تقسیمات ولایت در قرآن، شئون ولایت الهی و اولیای خدا در نظام توحیدی مورد تجزیه و تحلیل قرآنی قرار گرفته است. در بخش دوم کتاب به بررسی معنای امامت از منظر قرآن کریم پرداخته شده و ماهیت و جایگاه معرفتی آن و نیز فلسفه امامت در آموزه‌های اسلامی مورد شرح و بررسی قرار گرفته است. قلمرو شئون ولایی امام معصوم در هدایت تکوینی و تشریعی، مشروعیت امام و جعل و تعیین الهی او، بیان شرایط و اوصاف امام، امامت اهل‌بیت(ع) در قرآن، نسبت بین امامت و مهدویت و ولایت نیابی فقیه در عصر غیبت از دیگر مندرجات مهم مطرح شده در این نوشتار است.

فهرست کتاب

• بخش اول: ولایت در قرآن:
• اشاره؛
• فصل اول: معناشناسی ولایت:
• معناشناسی ولایت؛
• اشاره؛

۱-۱. معنای لغوی:

۱-۱-۱. ماده اصلی ولایت؛

۲-۱-۱. هیئت‌های فعلی مادۀ ولی؛

۳-۱-۱. واژۀ «ولایت»؛

۴-۱-۱. واژۀ «ولیّ»؛

۵-۱-۱. واژۀ «مَولی»:

• سخنی دربارۀ تفسیر لغوی مَولی به اَولی؛

۲-۱. کاربرد دینی: الف) حوزۀ قرآنی: ۱-۲-۱. هیئت‌های فعلی مادۀ ولیّ؛ ۲-۲-۱. واژۀ ولایت: الف)آیۀ ۷۲ سورۀ انفال؛ ب) آیۀ ۴۳ و ۴۴ سورۀ کهف؛ ۳-۲-۱. واژۀ ولیّ؛ ۴-۲-۱. واژۀ مولی: ب) حوزۀ روایی؛ ۳-۱. مصطلح علمی: ۱-۳-۱. حوزۀ فقه اسلامی؛ ۲-۳-۱. حوزه کلام اسلامی؛ ۳-۳-۱. حوزۀ عرفان اسلامی؛

• چکیده فصل اول؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل دوم: تقسیمات ولایت در قرآن:
• اشاره؛

۱-۲. تقسیم به لحاظ صاحب ولایت (ولیّ):

• ولایت الهی، ولایت اولیای الهی، ولایت شیطانی و ولایت عمومی؛

۲-۲. تقسیم به لحاظ مراتب ولایت:

• ولایت استقلالی و بالا‌صاله، ولایت غیر استقلالی و بالعرض؛

۱-۲-۲. ولایت استقلالی و بالاصاله؛ ۲-۲-۲، ولایت غیراستقلالی و بالعرض؛ ۳-۲، تقسیم به لحاظ متعلَّق ولایت:

• ولایت تکوینی و تشریعی، ولایت ظاهری و باطنی؛

۱-۳-۲، ولایت تکوینی، ولایت تشریعی:

• الف)ولایت تکوینی؛
• ب)ولایت تشریعی؛

۲-۳-۲. ولایت باطنی، ولایت ظاهری؛ ۴-۲. تقسیم به لحاظ قلمرو ولایت (مولّی علیه):

• ولایت عام، ولایت خاص؛

۵-۲. تقسیم به لحاظ ابعاد ولایت:

• ایجابی و سلبی؛ فردی و اجتماعی؛ روحی، علمی و عملی؛

۱-۵-۲. بُعد ایجابی و سلبی؛ ۲-۵-۲. بُعد فردی و اجتماعی؛ ۳-۵-۲. بُعد روحی، علمی و عملی:

• الف)بُعد روحی؛
• ب)بُعد علمی؛
• ج)بُعد عملی؛
• چکیدۀ فصل دوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل سوم: شؤون ولایت الهی در قرآن:
• اشاره؛

۱-۳. هدایت تکوینی الهی: ۱-۱-۳. هدایت تکوینی عام:

• الف) بُعد روحی؛
• ب) بُعد علمی؛
• ج) بُعد عملی؛
• ۲-۳. هدایت تشریعی الهی:
• ۱-۲-۳. هدایت تشریعی عام؛
• ۲-۲-۳. هدایت تشریعی خاص؛
• چکیدۀ فصل سوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل چهارم: ولایت اولیای الهی در نظام توحیدی قرآنی:
• اشاره؛

۱-۴. ولایت و توحید؛ ۲-۴. ولایت و نبوّت؛

• چکیدۀ فصل چهارم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• بخش دوم: امامت در قرآن:
• اشاره؛
• فصل اول: معنا‌شناسی امامت:
• اشاره؛

۱-۱. معنای لغوی؛ ۲-۱. کاربرد دینی:

• الف) حوزۀ قرآنی؛
• ب) حوزۀ روایی؛

۳-۱. مصطلح علمی: ۱-۳-۱. حوزۀ فقه اسلامی؛ ۲-۳-۱. حوزۀ کلام اسلامی؛ ۳-۳-۱. حوزۀ عرفان اسلامی؛ ۴-۱. امامت و مفاهیم مرتبط در کاربرد‌های قرآنی: ۱-۴-۱. امامت و نبوت و رسالت:

• الف) نسبت نبوت و رسالت؛
• ب) نسبت امامت با نبوت و رسالت؛

۲-۴-۱. امامت و خلافت؛ ۳-۴-۱. امامت و ولایت:

• زاویۀ نخست: امامت و ولایت تشریعی و ظاهری؛
• زاویۀ دوم: امامت و ولایت تکوینی و باطنی؛

۴-۴-۱: امامت و مُلک؛ ۵-۴-۱: امامت و حُکم؛ ۶-۴-۱: امامت و وزارت؛ ۷-۴-۱: امامت و هدایت؛

• چکیدۀ فصل اول؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل دوم: ماهیت و جایگاه معرفتی امامت در قرآن:
• اشاره؛

۱-۲. تبیین امامت قرآنی و نسبت آن با تعریف‌های رایج امامت: ۱-۱-۲. تبیین امامت قرآنی:

• نکته یکم: استقلال مقام امامت از مقام نبوت و رسالت:
• الف)دیدگاه مشهور اهل سنّت: مستقل نبودن امامت از نبوت؛
• ب)دیدگاه مشهور شیعی: مستق بودن امامت از نبوت؛
• نقد ادله دیدگاه نخست:
• ۱. اطلاق مفهوم «امام» و عموم «للنّاس» در آیه؛
• ۲. اختصاص امامت به معصومان؛
• ۳. اختصاص امامت به مصداق اکمل به دلیل امتنان؛
• پشتوانه‌های تفسیری دیدگاه دوم:
• ۱. ابتلا به کلمات و نسبت آن با نصب و جعل امامت در آیه
• ۲. امامت و عهدالهی در ذیل آیه
• نکته دوم: نصب و جعل الهی امامان همسان نبوت و رسالت
• نکتۀ سوم: قوام امامت به هدایت خاص؛

۲-۱-۲. امامت قرآنی و تلقی شیعی امامت خاصه؛ ۳-۱-۲. امامت قرآنی و تعریف‌های علمی امامت؛ ۲-۲. ماهیت علمی امامت قرآنی؛ ۳-۲. جایگاه معرفتی امامت قرآنی: ۱-۳-۲. امامت و اصول دین؛ ۲-۳-۲. امامت و ضروریات دینی؛ ۳-۳-۲. امامت و مسئله کفر و ایمان؛

• چکیده فصل دوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل سوم: فلسفۀ امامت:
• اشاره؛

۱-۳. مبانی نظری فلسفۀ امامت در قرآن: ۱-۱-۳. خلافت الهی اولیای خدا در زمین:

• تقسیم اول: انواع خلافت به لحاظ خلیفه؛
• تقسیم دوم: انواع خلافت بهلحاظ ماهیت خلافت؛
• تقسیم سوم: انواع خلافت به لحاظ متعلَّق خلافت؛
• تحلیل و بررسی آیات:
• مدعای اول: خاص بودن خلافت؛
• مدعای دوم: الهی بودن خلافت؛
• مدعای سوم: استمرار خلافت؛
• مدعای چهارم: شمول خلافت؛

۲-۱-۳. ضرورت رسالت الهی به عنوان تجلی ولایت الله بر انسان‌ها؛ ۳-۱-۳. جاودانگی هدایت الهی و دینی:

• یک) هدایتگری، سنّت مستمرّ الهی؛
• دو) حضور همیشگی هادیان الهی در میان امت‌ها و اقوام؛
• سه) حقیقت شب قدر و فضایل ماندگار آن؛

۴-۱-۳. پیان‌پذیری وحی و نبوت تشریعی؛ ۵-۱-۳. مراتب کمال انسانی و ابعاد هدایت الهی؛ ۲-۳. فلسفۀ امامت: ۱-۲-۳. فلسفۀ وجودی امامت: خلافت الهی؛

• تقریر نخست؛
• تقریر دوم؛

۲-۲-۳. فلسفۀ غایی امامت: هدایت الهی؛

• چکیدۀ فصل سوم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل چهارم: قلمرو شؤون ولایی امام: (۱) هدایت تکوینی:
• اشاره؛

۱-۴. هدایت تکوینی عام: ۱-۱-۴. بُعد روحی هدایت تکوینی عام؛ ۲-۱-۴. بُعد علمی هدایت تکوینی عام؛ ۳-۱-۴. بُعد عملی هدایت تکوینی عام؛ ۱-۳-۱-۴. تصرف عملی در کائنات:

• دیدگاه اول؛
• دیدگاه دوم؛
• بررسی مبانی دیدگاه دوم؛
• بررسی دلالت مستندات شواهد قرآنی دیدگاه دوم؛
• مستند اول: آیات خلافت الهی اولیا:
• الف) مفاد «جعل خلیفه» در آیۀ ۳۰ سوره بقره؛
• ب) مسئله تعلیم اسماء به خلیفه در آیه ۳۱ سوره بقره؛
• بررسی اجمالی دو تفسیر نخست؛
• تبیین تفسیر سوم؛
• مناقشه‌هایی در تفسیر سوم:
• مناقشه اول: مخالفت با ظاهر آیات؛
• مناقشه دوم: موافقت نداشتن با ظاهر روایات؛
• مناقشه سوم: نقد‌پذیری مبنای فلسفی؛
• تفسیری دیگر؛
• مستند دوم: آیات علم‌‌الکتاب؛
• ۲-۳-۱-۴. دخالت در سرنوشت اخروی اعمال:
• مستند اول: آیات اصحاب اعراف؛
• بررسی دیدگاه‌ها؛
• مستند دوم: آیۀ دعوت مردم با امام؛

۲-۴. هدایت تکوینی خاص: ۱-۲-۴. بُعد روحی هدایت تکوینی خاص؛ ۲-۲-۴. بعد علمی هدایت تکوینی خاص؛ ۳-۲-۴. بُعد عملی هدایت تکوینی خاص؛ ۱-۳-۲-۴. هدایت باطنی:

• دستۀ اول: آیات حاکی از اطلاق هدایت؛
• دستۀ دوم: آیات هدایت باطنی:
• بررسی شاهد نخست؛
• بررسی شاهد دوم؛
• بررسی شاهد سوم؛
• نتیجۀ بررسی مستند‌ها؛

۲-۳-۲-۴. شفاعت اخروی؛

• چکیدۀ فصل چهارم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل پنجم: قلمرو شوؤن ولایی امام: (۲) هدایت تشریعی:
• اشاره؛

۱-۵. هدایت تشریعی عام؛ ۲-۵. هدایت تشریعی خاص: ۱-۲-۵. بحثی دربارۀ «تفویض» در تشریع نظری؛ ۲-۲-۵. بحثی در آیات حاکمیت دینی:

• گروه اول: آیات شوؤن ولایی حکومتی برخی پیامبران:
• الف) خلافت و حاکمیت حضرت داوود (ع)؛
• ب) حاکمیت و مُلک حضرت سلیمان (ع)؛
• ج) حاکمیت و مُلک حضرت یوسف (ع)؛
• د) فرمانروایی عموم پیامبران؛
• ه) مُلک عظیم آل‌ابراهیم (ع)؛
• و) حاکمیت و فرمانروایی پیامبر اکرم (ص)؛
• گروه دوم: آیات فرمانروایی اولوالامر:
• نکتۀ اول؛
• نکتۀ دوم:
• الف) زمامداران مسلمان؛
• ب) فرماندهان سرایا؛
• ج) عالمان دین؛
• د) اجماع اهل حلّ و عقد؛
• بررسی و نقد؛

۳-۲-۵. بحثی در قلمرو شوؤن حکومتی امام:

• پرسش اول؛
• پرسش دوم:
• تقریر اول؛
• تقریر دوم؛
• پرسش سوم؛
• چکیدۀ فصل پنجم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل ششم: مشروعیت امام و جعل و تعیین الهی:
• اشاره؛

۱-۶. ادله و شواهد الهی بودن منشأ امامت: ۱-۱-۶. جایگاه الهی امامت در قرآن؛ ۲-۱-۶. الهی بودن شوؤن امامت در قرآن؛ ۳-۱-۶. تقریر قرآنی قاعده امامت؛ ۴-۱-۶. لازمۀ اوصاف خاص امام در قرآن؛ ۲-۶. نقد و بررسی ادلۀ نظریۀ منشأ انسانی امامت: ۱-۲-۶. حق‌الناس بودن امامت: ۱-۱-۲-۶. خطابات قضایی و حقوقی به عامۀ مردم؛

• نقد و بررسی؛

۲-۱-۲-۶. قیام مردم به قسط، فلسفۀ رسالت و نبوت؛

• نقد و بررسی؛

۳-۱-۲-۶. رسالت ابلاغی پیامبران؛

• نقد و بررسی؛

۲-۲-۶. مشروعیت‌بخشی به رأی مردم: ۱-۲-۲-۶. آیات مشاوره و شورا:

• نقد و بررسی؛

۲-۲-۲-۶. آیات بیعت:

• نقد و بررسی؛

۳-۲-۲-۶. آیات مستند حجیت اجماع:

• نقد و بررسی؛

۴-۲-۲-۶. آیات مشروعیت پادشاهی برخی ملوک:

• نقد و بررسی؛

۵-۲-۲-۶. آیات اطاعت از اولی‌الامر:

• نقد و بررسی؛

۳-۲-۶. اختصاص امامت الهی به انبیا:

• نقد و بررسی؛

۴-۲-۶. تفاوت اصطلاحی مفهوم قرآنی «حکم» با مفهوم عرفی سیاسی آن:

• نقد و بررسی:
• ادعای نخست: تکوینی بودن حاکمیت الهی؛
• ادعای دوم: الهی بودن اصل حکم و تشریع، نه منشأحکومت؛
• ادعای سوم: تفسیر حکم به قضا و داوری در مخاصمه‌ها؛

۵-۲-۶. ناسازگاری دین با حکومت:

• نقد و بررسی؛

۶-۲-۶. تجربۀ حکومتی با پیامبران الهی:

• نقد و بررسی؛
• چکیدۀ فصل ششم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل هفتم: شرایط و اوصاف امام:
• اشاره؛

۱-۷. علم امام: ۱-۱-۷. امکان و تحقق علوم غیبی برای اولیای الهی؛ ۲-۱-۷. اولیای الهی و شهادت بر اعمال؛ ۳-۱-۷. اولیای الهی و علم‌الکتاب؛ ۴-۱-۷. امامان و روح امر‌اللهی؛ ۲-۷. عصمت امام:

• معنا‌شناسی عصمت؛
• مسئلۀ عصمت در مباحث اعتقادی؛
• عصمت امام در قرآن؛
• تحلیل قرآنی عصمت؛
• آیات عصمت امام:
• الف) آیۀ ابتلاء:
• بخش نخست آیه: «إنًی جَاعِلُکِ لِلنَّاسِ إمَامًا»؛
• بخش اخیر آیه: «...قَالَ لاَینَالُ عَهدِی الضَّالِمِینَ»؛
• ب)آیۀ اولی‌الامر:
• نکته؛
• ج) آیات هدایت؛
• د) آیۀ صادقین؛
• چکیدۀ فصل هفتم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل هشتم: امامت اهل‌بیت(ع) در قرآن:
• اشاره؛
• چرایی عدم تصریح به نام امامان اهل‌بیت در قرآن؛
• نگاهی به گونه‌های ادلۀ امامت اهل‌بیت(ع) در قرآن؛
• ۱-۸. آیۀ ولایت:
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی آیه؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی آیه؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی آیه؛
• بررسی پرسش‌ها؛

۲-۸. آیۀ اکمال:

• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی؛
• فخر رازی و دلالت آیه؛

۳-۸. آیۀ تبلیغ:

• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی آیه؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی آیه؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی آیه؛

۴-۸. آیه تطهیر:

• الف) دلالت آیه بر عصمت اهل‌بیت(ع)؛
• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی؛
• گزارشی از روایات سبب نزول؛
• بررسی مدلول روایات؛
• ب) شواهد دال بر ادعای امامت از سوی اهل‌بیت(ع)؛

۵-۸. آیۀ مودّت:

• محور اول: مفردات آیه؛
• محور دوم: ساختار آیه؛
• محور سوم: سیاق معنایی:
• وجه اول: مهرورزی با پیامبر(ص) به خاطر رابطۀ نزدیک با خویشاوندی؛
• وجه دوم: مودّت نسبت به اعمال عبادی و اسباب تقرّب الهی؛
• وجه سوم: مودّت نسبت به اقارب و خویشاوندان خود؛
• وجه چهارم: مودّت نسبت به اقارب و خویشاوندان پیامبر(ص)؛
• محور چهارم: سیاق پیرامونی؛
• محور پنجم: شواهد بیرونی؛
• چکیده فصل هشتم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل نهم: امامت و مهدویت:
• اشاره؛

۱-۹. مهدویت در قرآن؛ ۲-۹. غیبت امام و نسبت آن با فلسفۀ امامت:

• نقد و بررسی؛
• نقد و بررسی؛
• چکیدۀ فصل نهم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• فصل دهم: ولایت نیابی فقیه:
• اشاره؛

۱-۱۰. مسئله ولایت فقیه و شرایط و مراتب آن:

• مرتبۀ اول: ولایت به معنای اصطلاحی خاص؛
• مرتبۀ دوم: ولایت به معنای اصطلاحی عام؛

۲-۱۰. پشتوانۀ قرآنی ولایت فقیه:

• دستۀ اول: آیات ناظر به نظریۀ توحیدی ولایت و امامت؛
• دستۀ دوم: آیات بیانگر برخی شوؤن اجتماعی و قضایی اسلام و ضرورت تصدّی و اجرای آنها؛
• دستۀ سوم: آیات ولایت، امامت و قضاوت برخی پیامبران و اوصیای ایشان؛
• دستۀ چهارم: آیات اطاعت و مرجعیت اجتماعی اولو‌الأمر؛
• بررسی دلالت آیات؛

۳-۱۰. تحلیلی از چالش‌های نظریۀ ولایت فقیه؛

• چکیدۀ فصل دهم؛
• پرسش‌ها و پژوهش‌ها؛
• منابع پژوهش؛
• منابع و مآخذ؛
• نمایه‌ها.

دربارهٔ پدیدآورنده

محمد اسعدی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد اسعدی (متولد ۱۳۵۰ش) در زمینه فقه و اصول، علوم قرآنی و علوم حدیث متخصص می باشد. او علاوه بر تدریس نهج البلاغه و علوم قرآنی در دانشگاه و حوزه علمیه، به تبیین طرح‌های تحقیقاتی مانند آسیب شناسی جریان های تفسیری و ...مشغول است.

وی بیش از ۱۰ جلد کتاب و مقاله به رشتهٔ تحریر درآورده است. ساختارهای چند وجهی قرآن، پژوهش نامه قرآن و حدیث، وجوه معنایی قرآن، جریان شناسی قرآن بسندگی در دو قرن اخیر، حدیث اندیشه، آسیب شناسی جریان روایت گرا در تفسیر برخی از این آثار است.

پیوند به بیرون

• وبگاه سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران
• وبگاه پاتوق کتاب فردا
• پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی پارسا
• وبگاه آدینه بوک