شرک در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

۱===. شرک ذاتی===

شرک ذاتی به معنای [[باور]] به دو یا بیش از دو [[واجب]] الوجود و [[غنی]] بالذات در [[نظام هستی]] است.<ref> تفسیر موضوعی، ج۲، ص۵۷۸، "توحید در قرآن".</ref> به نظر می‌رسد نه در عصر [[نزول قرآن]] و نه در هیچ دوره‌ای کسی چنین باوری نداشته است؛ زیرا [[پیروان]] همه مکاتب معهود شرک، در محدوده [[خالقیت]]، [[ربوبیت]]، [[الوهیت]] و [[عبادت]] [[مشرک]] هستند نه در مرتبه ذات.<ref> المیزان، ج۲۰، ص۳۸۹. </ref> البته شرک ذاتی از مصادیق بارز شرک است و [[معتقد]] به آن از دایره [[اسلام]] و [[جهان‌بینی توحیدی]] خارج است و همه [[احکام فقهی]] [[شرک]] بر چنین کسی مترتب است. گرچه برخی [[آیه]] "لا تَتَّخِذوا اِلـهَینِ اثنَینِ" (نحل / ۱۶، ۵۱) را ناظر به شرک ذاتی دانسته‌اند،<ref> تفسیر سمرقندی، ج۲، ص۲۷۷. </ref> به نظر می‌رسد [[اعتقاد]] به [[ثنویّت]] اگرچه با [[شرک ذاتی]] [[بیگانه]] نیست، دو موضوع متفاوت‌اند، چنان‌که [[آیه]] "لَو کانَ فیهِماءالِهَةٌ اِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا" ([[انبیاء]] / ۲۱، ۲۲) نیز به اقسام دیگر [[شرک]] ناظر است. (تفصیل بیشتر => همین مقاله: [[مبارزه]] با [[شرک عبادی]] با [[انکار الوهیت]] غیر [[خدا]]) با این حال، [[آیات]] بیانگر [[توحید]] به وضوح شرک ذاتی را [[نفی]] می‌کنند؛<ref>نک: تفسیر موضوعی، ج۲، ص۵۷۸ - ۵۷۹. </ref> از جمله آیات "لَیسَ کَمِثلِهِ شی‌ءٌ"([[شوری]] / ۴۲، ۱۱)، "هُوَ اللّهُ الوحِدُ" (زمر / ۳۹، ۴) و "ولَم یَکُن لَهُ کُفُوًا اَحَد". ([[اخلاص]] / ۱۱۲، ۴)

[[اعتقاد]] به اینکه [[صفات الهی]] با [[ذات خداوند]] مغایرند و وجودی مستقل از ذات او دارند، شرک صفاتی است. لازم اعتقاد به جدا بودن صفات ذاتی مانند [[علم]] از [[ذات خدا]]، تعدد قدما و شرک است. در این مبحث [[کلامی]]، [[معتزله]] قائل به تعطیل و نفی صفات ذاتی شده‌اند.<ref>المیزان، ج۲۰، ص۳۸۹. </ref> به نظر می‌رسد این دیدگاه با آیاتی که [[خداوند]] را به صفات کمالی مانند [[حیات]]: "هُوَ الحَی" ([[مؤمن]] / ۴۰، ۶۵)، علم: "و اللّهُ بِکُلِّ شی‌ءٍ [[عَلیم]]" ([[نساء]] / ۴، ۱۷۶) و [[قدرت]]: "و هُوَ عَلی کُلِّ شی‌ءٍ قَدیر" ([[ملک]] / ۶۷، ۱) متصف می‌کنند، در [[تعارض]] است.<ref>اوائل المقالات، ص۵۶. </ref> [[اشاعره]] به زاید بودن صفات بر ذات نظر داده‌اند <ref> شرح المواقف، ج۸، ص۴۵. </ref> که لازم این قول ترکب خداوند از ذات و صفات هفت‌گانه حیات، علم، قدرت، [[اراده]]، [[سمع]]، [[بصر]] و تکلم زاید بر ذات (اعتقاد به قدمای ثمانیه) و نیز احتیاج خداوند به امری خارج از ذات است که با احدیت و بساطت خدای متعالی در "قُل هُوَ اللّهُ اَحَد" (اخلاص / ۱۱۲، ۱) و احتیاج با غنای خدا: "هُوَ الغَنِی" (فاطر / ۳۵، ۱۵) ناسازگار است. این گونه شرک که در دقت‌های [[علمی]] [[متکلمان]] بروز می‌کند و عموم [[مردم]] از آن [[آگاهی]] ندارند، تنها [[شرک خفی]] است و موجب خروج از قلمرو [[اسلام]] و [[توحید]] نمی‌شود، هرچند با [[کمال توحید]] ناسازگار است، چنان‌که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} ضمن بیان صفات نامحدود [[خدا]]، کمال [[اخلاص]] را در [[نفی]] صفات زاید بر ذات می‌داند؛ زیرا قائل شدن به صفات زاید بر ذات مستلزم گونه‌ای از [[شرک]] است.<ref> مجموعه آثار، مطهری، ج۲، ص۱۰۲. </ref> [[امامیه]] در این موضوع به عینیت صفات با [[ذات الهی]] [[معتقد]] شده‌اند، تا هم صفات کمالی خدا محفوظ بماند، هم مستلزم شرک نباشد.<ref>الکافی، ج۱، ص۱۱۱؛ الملل و النحل، ج۱، ص۱۴. </ref> براساس روایتی، [[امام رضا]]{{ع}}درباره کسانی که به زیادت صفات بر ذات قائل شده‌اند فرموده است که اینان [[خدایان]] متعددی را [[معبود]] خود کرده و از [[ولایت]] ما بهره‌ای ندارند و خدا همیشه ذاتاً [[دانا]]، توانا، زنده، قدیم، شنوا و بیناست و از آنچه [[مشرکان]] و [[اهل]] [[تشبیه]] می‌گویند مبرا و بسیار [[برتر]] است.<ref> التوحید، ص۱۴۰. </ref>

۳. ===[[شرک افعالی]]===

این شرک در برابر توحید اَفعالی است و از آنجا که [[توحید افعالی]] به معنای [[اعتقاد]] به منتهی شدن همه امور و حرکت‌ها و تأثیر و تأثرهای عالم به ذات الهی است: "و اَنَّ اِلی رَبِّکَ المُنتَهی" ([[نجم]] / ۵۳، ۴۲)، شرک افعالی به معنای [[باور]] به اثرگذاری غیر خدا در امور عالم است. مهم‌ترین اقسام شرک افعالی، هماهنگ با اقسام توحید افعالی عبارت‌اند از شرک در [[خالقیت]]، [[مالکیت]]، [[ربوبیّت]]، [[رزاقیت]] و ولایت. <ref>مجموعه آثار، ج۲، ص۱۲۳. </ref>

شرک در خالقیت بدین معناست که [[انسان]] بر خلاف نگاه [[توحیدی]] که [[خالق]] همه چیز را خدا می‌داند: "لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ خـلِقُ کُلِّ شی‌ءٍ" (انعام / ۶، ۱۰۲)، به گونه‌ای غیر خدا را در [[خلق]] برخی امورْ مستقل یا [[شریک]] خدا بداند.<ref>جهان بینی توحیدی، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، ص۶۴ - ۶۷. </ref> [[قرآن کریم]] با [[صراحت]] [[شرک]] در خالقیت را نفی کرده و چنین باوری را [[نکوهیده]] است: "هَل مِن خـلِقٍ غَیرُ [[اللّه]]" (فاطر / ۳۵، ۳) و هرگاه از [[خالق]] بودن دیگران سخن گفته، آن [[خلقت]] را مستقل نمی‌داند، بلکه به [[اراده خدا]] دانسته و از جمله [[آفرینش]] پرندگان به دست [[حضرت عیسی]]{{ع}}را "به [[اذن خدا]]" می‌داند: "و اِذ تَخلُقُ مِنَ الطّینِ کَهَیــئَةِ الطَّیرِ بِاِذنی" ([[مائده]] / ۵، ۱۱۰) و اگر از آفریننده‌هایی دیگر سخن می‌گوید، [[خلقت]] همه آنها را در طول [[خدا]] دانسته و خدا را [[بهترین]] آفریننده می‌داند: "فَتَبارَکَ اللّهُ اَحسَنُ الخـلِقین". (مؤمنون / ۲۳، ۱۴) استناد آفرینش همه موجودات به خدا در آیاتی مانند "اللّهُ خـلِقُ کُلِّ شی‌ءٍ" (زمر / ۳۹، ۶۲؛ رعد / ۱۳، ۱۶) تخصیص‌ناپذیر است. بطلان [[شرک]] در [[خالقیت]] از آن روست که اگر در [[جهان]]، شیئی [[آفریده]] خدای متعالی نباشد یا مستلزم [[وجوب]] آن شی‌ء است یا باید مخلوق [[واجب]] دیگری باشد که این دو فرض بر اساس [[توحید واجب الوجود]] باطل‌اند، یا باید به صورت تصادف و بی‌علّت فاعلی پدید آمده باشد که این فرض نیز [[باطل]] است.<ref> تفسیر موضوعی، ج۲، ص۴۰۰، "توحید در قرآن".</ref> به نظر می‌رسد شرک در [[مالکیت]] در برابر [[توحید در مالکیت]] که برخی آن را مستقل و در عرض خالقیت قرار داده‌اند در مبحث خالقیت قابل طرح است؛ زیرا مالکیت بر هستی ریشه در خالقیت آن دارد.

در هر حال، [[قرآن کریم]] در آیاتی پرشمار با مضامین گوناگون همه هستی را از آنِ خدا می‌داند: "للّهِ ما فِی السَّمـوتِ و ما فِی الاَرضِ" (بقره / ۲، ۲۸۴) و هرگونه شرک در مالکیت را [[نفی]] می‌کند و اعلام می‌کند که معبودهای [[مشرکان]] هموزن ذره‌ای در [[آسمان‌ها]] و در [[زمین]] [[مالک]] نیستند: "قُلِ ادعُوا الَّذینَ زَعَمتُم مِن دونِ اللّه لا یَملِکونَ مِثقالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمـوتِ و لا فِی الاَرضِ و ما لَهُم فیهِما مِن شِرکٍ و ما لَهُ مِنهُم مِن ظَهیر" ([[سبأ]] / ۳۴، ۲۲)؛ به گونه‌ای که حتی [[انسان]] را مالک[[چشم]] و گوش خود نمی‌داند: "اَمَّن یَملِکُ السَّمعَ و الاَبصـرَ" ([[یونس]] / ۱۰، ۳۱) و [[مالکیت]] پوست هسته خرمایی را هم از دیگران [[نفی]] می‌کند: "و الَّذینَ تَدعونَ مِن دونِهِ ما یَملِکونَ مِن قِطمیر" (فاطر / ۳۵، ۱۳) و به [[صراحت]] [[عبادت غیر خدا]] را [[نکوهش]] می‌کند؛ زیرا هیچ کس جز [[خدا]] [[مالک]] سود و زیان نیست: "قُل اَتَعبُدونَ مِن دونِ [[اللّه]] ما لایَملِکُ لَکُم ضَرًّا و لا نَفعًا" ([[مائده]] / ۵، ۷۶)؛ همچنین خدا به [[رسول اکرم]]{{صل}} [[فرمان]] می‌دهد [[شرک]] در مالکیت را نفی کرده و به [[مردم]] اعلام کند که وی مالک هیچ گونه سود و زیانی نیست: "قُل لا اَملِکُ لِنَفسی ضَرًّا و لا نَفعًا اِلاّ ما شاءَ اللّهُ" ([[یونس]] / ۱۰، ۴۹)؛ نیز اعلام کند که برای دیگران هم مالک زیان و [[هدایتی]] نیست: "قُل اِنّی لا اَملِکُ لَکُم ضَرًّا و لا رَشَدا". ([[جنّ]] / ۷۲، ۲۱) سرّ نفی شرک در مالکیت از [[رسول خدا]]{{صل}}این است که [[پیروان]] [[متعصب]] و [[دوستان]] [[جاهل]]، او را از [[مقام]] [[بندگی]] به مقام خدایی بالا نبرند <ref>تفسیر موضوعی، ج۲، ص۴۲۱. </ref> و البته دیگر [[انسان‌ها]] نیز جایگاه خدا را بدانند.

این [[عقیده]] که [[جهان]] به دلیل برخورداری از [[خوبی‌ها]] و [[بدی‌ها]] دو [[خالق]] دارد، در قلمرو شرک در [[خالقیت]] قرار می‌گیرد. [[اعتقاد]] یادشده از تعریف‌های رایج اصطلاح "[[ثنویت]] *" است. این دیدگاه که به [[مجوسیان]] نسبت داده شده، یزدان را آفریننده خوبی‌ها و [[اهریمن]] را خالق [[پلیدی‌ها]] دانسته است.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۴. </ref> [[آیه]] ۱۰۰ [[سوره انعام]] / ۶ گروهی را به سبب [[شریک]] گرفتن [[جنیان]] برای خدا [[نکوهیده]] است: "و جَعَلوا للّهِ شُرَکاءَ الجِنَّ". شماری از [[مفسران]]، این آیه را به مشرکانی ناظر دانسته‌اند که به دو مبدأ [[خیر و شرّ]] قائل‌اند و جنّ و به تعبیری اهریمن را مبدأ [[شرور]] می‌دانند؛<ref> تفسیر بیضاوی، ج۲، ص۱۷۵؛ تفسیر ابو السعود، ج۳، ص۱۶۷ - ۱۶۸. </ref> همچنین برخی مفسران با کمک [[روایات]]، آیه ۱سوره انعام / ۶ را اشاره به دو مبدأ [[نور]] و [[تاریکی]] و به عبارتی [[خیر و شر]] می‌دانند: "اَلحَمدُ للّهِ الَّذی خَلَقَ السَّمـوتِ و الاَرضَ و جَعَلَ الظُّلُمـتِ و النّورَ"<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۴۲۴. </ref>. [[آیه]] ۱۵۸ [[سوره]] صافّات / ۳۷ را نیز با عقیده‌ای مرتبط می‌دانند که یزدان و [[اهریمن]] را دو [[برادر]] انگاشته که یکی آفریننده خیر و دیگری آفریننده [[شر]] است.<ref> مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۹. </ref> [[شرک]] در [[خالقیت]] در قالب [[باور]] به [[ثنویّت]] و وجود اهریمن در [[خلق]] [[شرور]]، افزون بر اینکه با [[ادله]] [[توحید واجب الوجود]] ناسازگار است، از دو جهت دیگر نیز مردود دانسته شده است: اولاً [[شرّ]] مطلق در عالم وجود ندارد. ثانیاً [[شر نسبی]] هم از عدم [[وجود خیر]] ناشی است؛ نه آنکه خود امری وجودی و نیازمند مبدأ باشد.<ref>تفسیر موضوعی، ج۲، ص۵۸۰، "توحید در قرآن".</ref> گفتنی است که [[اعتقاد]] به "[[استقلال]]" دیگر موجودات در خالقیت و اثرگذاری در عرض [[خداوند]]، به [[شرک]] می‌انجامد و مطلق باور به [[نظام]] علّی و معلولی در [[جهان هستی]] مستلزم شرک نیست،<ref>الالهیات، ج۲، ص۵۱ - ۵۲. </ref> از این رو [[نفی]] نظام علت و معلول در [[جهان]] از سوی [[اشاعره]] با غرض اجتناب از شرک نارواست، چنان‌که دیدگاه مفوّضه در [[تفویض]] که بر اساس آن [[انسان]] را در خلق [[افعال]] خود مستقل می‌دانند و برای [[خدا]] هیچ گونه نقشی قائل نیستند، مردود و شرک به شمار می‌آید؛ گرچه آثار [[فقهی]] بر این نوع شرک مترتب نمی‌شود.

[[ربوبیّت]] از ریشه "ر - ب - ب" مصدر جعلی به معنای پروراندن و [[تدبیر]] کردن است.<ref>مفردات، ص۳۳۶، "رب".</ref> [[ربّ]] از صفات فعلی خدا از همین ریشه و به مفهوم پرورنده است. شرک در ربوبیّت در [[تقابل]] با [[توحید]] در ربوبیّت به معنای قائل شدن نقش برای غیر خدا در پروراندن جهان هستی و [[تدبیر]] آن است. [[قرآن کریم]] بر پیوند میان [[ربوبیّت]] و [[خالقیت]] دلالت دارد: "یـاَیُّهَا النّاسُ اعبُدوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُم والَّذینَ مِن قَبلِکُم" (بقره / ۲، ۲۱)، از این رو می‌توان براساس پذیرش خالقیت [[خدا]] بر [[اثبات]] [[توحید ربوبی]] و [[نفی]] [[شرک]] در [[ربوبیت]] [[استدلال]] کرد؛ با این بیان که [[خالق]] عالم فقط خداست و هر خالقی [[ربّ]] و مدبّر است و در نتیجه، ربّ و مدبّر عالم فقط خداست. این [[برهان]] با فرض تفکیک مقوله ربوبیّت از خالقیّت است، در حالی که این فرض نیز وجود دارد که اساساً ربوبیّت را گونه و جلوه‌ای از خالقیت به شمار آوریم که در نتیجه با نفی شرک در خالقیت، [[شرک]] در ربوبیت هم منتفی می‌شود؛ با این بیان که ربوبیّت به مفهوم اعطای کمال و پروراندن و پیش بردن گام به گام مربوب به سوی [[هدف]] است که خود گونه‌ای از [[خلق]] است و به تعبیری ربّ برای پروراندن مربوب خود کمال و پیوند میان کمال و مستکمل را می‌آفریند؛ به تعبیر دیگر، گرچه مفهوم ربوبیت با خالقیت تفاوت دارد، در تحلیل [[عقلی]]، بازگشت ربوبیت به خالقیت است؛ زیرا تربیب، [[تربیت]]، اداره و تدبیر هرچیز عبارت است از دادن کمال‌ها و اوصاف و [[ارزاق]] مورد نیاز آن شی‌ء و چون اعطای کمال‌ها به شیئی مستکمل امری [[تکوینی]] است نه اعتباری و قراردادی، تکمیل و [[تربیت]]، با ایجاد ربط میان آن شی‌ء و [[کمال وجودی]] مساوی است و [[آفرینش]] کمال برای شی‌ء خاص، خود نوعی [[خلقت]] و در نتیجه، ربّ همه اشیاء همان خالق آنهاست.<ref>تسنیم، ج۲، ص۳۶۳. </ref> تلازم میان ربوبیت و خالقیت را می‌توان از [[آیه]] "اِنَّ رَبَّـکُمُ اللّهُ الَّذی خَلَقَ السَّمـوتِ و الاَرضَ فی سِتَّةِ اَیّامٍ" ([[یونس]] / ۱۰، ۳) استفاده کرد. این آیه با تأکید به مخاطبان خود اعلام می‌کند از آنجا که شما خالقیت خدا را پذیرفته‌اید، باید ربّ بودن او را نیز بپذیرید؛ زیرا ربوبیت شعبه‌ای از خالقیت است.<ref>تفسیر موضوعی، ج۲، ص۴۲۷. </ref> تلازم [[ربوبیت]] و [[خالقیت]] از این روست که تنها [[خالق]] شی‌ء از [[هویت]] و ذات و نیز از عوامل و موانع کمال آن شی‌ء [[آگاه]] است و [[قدرت]] آن را دارد که امور آن شی‌ء را [[تدبیر]] کند، نه موجودی که با آن [[بیگانه]] است.<ref> تسنیم، ج۲، ص۳۶۳. </ref> بر اساس [[آیات قرآن کریم]]، یکی از بیشترین مواجهه‌های [[پیامبران]] با [[مشرکان]] درباره [[شرک]] [[ربوبی]] بوده است. به نظر می‌رسد بیشتر مشرکانی که [[قرآن کریم]] به مناسبتی باورهای آنها را گزارش کرده است، به خدای یگانه و خالقیت او نسبت به [[جهان]]، اعتراف داشتند: "و لَئِن سَاَلتَهُم مَن خَلَقَ السَّمـوتِ و الاَرضَ لَیَقولُنَّ اللّهُ" ([[لقمان]] / ۳۱، ۲۵)؛ ولی می‌پنداشتند که [[تدبیر امور عالم]] به موجوداتی مانند [[فرشتگان]]، [[جنّ]]، [[ستارگان]]، [[ارواح]] [[مقدس]] و به تعبیر [[قرآن]] "ارباب" واگذار شده است. بر این اساس، مشرکان برای فرشتگان، قدّیسان و اجرام آسمانی به نوعی ربوبیت قائل بوده و هر یک از آنها را در بخشی از عالم دارای نقش مستقل می‌پنداشتند و از همین رو برای آنها [[احترام]] خاصی قائل بودند، تمثال و مجسمه‌های آنها را می‌ساختند، از آنها برای [[شفای بیماران]] و [[نزول]] [[باران]] و دفع خطر کمک می‌خواستند، در برابر آنها [[کرنش]] و [[بندگی]] می‌کردند و به آنها تبرّک می‌جستند.<ref>تفسیر موضوعی، ج۲، ص۵۸۳، "توحید در قرآن".</ref> کاربرد پرشمار اسم "[[ربّ]]" در قرآن کریم بیانگر اهتمام قرآن به [[توحید ربوبی]] و [[نفی]] شرک در [[ربوبیّت]] است. این اسم نزدیک به ۱۰۰۰ بار در قرآن آمده است و پس از لفظ [[جلاله]]"[[اللّه]]" بیشترین کاربرد را دارد. شمول [[ربوبیت الهی]] بر همه چیز در عالم که از تعابیر فراگیری مانند "اَلحَمدُ للّه رَبِّ العـلَمین" ([[حمد]] / ۱، ۲)، "رَبُّ کُلِّ شی‌ءٍ" (انعام / ۶، ۱۶۴) و "رَبُّ السَّمـوتِ و الاَرضِ و ما بَینَـهُما" ([[مریم]] / ۱۹، ۶۵) استفاده می‌شود، برای [[ربوبیت غیر خدا]] و شرک ربوبی جایی نگذاشته است.

همچنین قرآن کریم افزون بر کاربرد [[وصف]] "ربّ" برای [[خدا]]، مظاهر گوناگون ربوبیّت را از خدا می‌داند که در نتیجه برای [[ربوبیت غیر خدا]] و [[شرک]] [[ربوبی]] جایی نمی‌گذارد؛ مظاهری مانند رزق‌رسانی (بقره / ۲، ۲۱۲)، [[عزّت]] بخشیدن و به [[ذلّت]] کشاندن ([[آل‌عمران]] / ۳، ۲۶)، اعطای [[فرمانروایی]] و سلب آن (آل‌عمران / ۳، ۲۶)، بخشیدن فرزند دختر یا پسر ([[شوری]] / ۴۲، ۴۹)، گردش دادن شب و [[روز]] ([[حجّ]] / ۲۲، ۶۱)، [[میراندن]] و [[زنده کردن]] ([[نجم]] / ۵۳، ۴۴) و [[تدبیر امور عالم]] در همه مراتب. ([[سجده]] / ۳۲، ۵) برخی، گستردگی قلمرو مصادیق [[ربوبیت]] را از مفهوم [[ربّ]] استفاده کرده و بر این باورند که اسم ربّ بر همه [[افعال الهی]] دلالت می‌کند و اسمای حسنایی مانند [[خالق]]، [[بارئ]]، [[مصوّر]]، قهّار، [[وهّاب]]، [[رزّاق]]، [[فتّاح]]، [[قابض]]، [[باسط]]، [[حافظ]]، [[رافع]]، [[معزّ]]، [[مذلّ]]، لطیف، خبیر، [[حلیم]]، رقیب، باعث، [[شهید]]، مبدئ، [[معید]]، [[محیی]]، [[ممیت]]، [[نافع]]، ضار و [[غفور]] را دربر می‌گیرد؛<ref>المنار، ج۱، ص۴۲. </ref> همچنین برخی ربّ را پس از کلمه جلاله [[اللّه]]، جامع همه [[صفات جمال]] و جلال و از جمله حروف [[اسم اعظم]] [[خداوند]] دانسته‌اند.<ref> اسماء اللّه الحسنی، ص۱۳۱ - ۱۳۲. </ref> بر اساس روایتی، ربّ بزرگ‌ترین نام خداست.<ref>روض الجنان، ج۱، ص۶۹. </ref> اطلاق و فراگیری [[ربوبیت خدا]] و نیز نامتناهی بودن این ربوبیت مستلزم این است که ربوبیت در [[خدا]] منحصر است؛ زیرا ربوبیت فراگیر و نامحدود برای ربوبیت دیگران جایی نمی‌گذارد، از همین رو در [[آیه]] ۲ [[سوره حمد]] / ۱ با تأکید، همه [[عوالم]] را زیرمجموعه [[ربوبیت الهی]] معرفی کرده است: "اَلحَمدُ للّه رَبِّ العـلَمین"<ref>تفسیر سید مصطفی خمینی، ج۱، ص۳۳۵ - ۳۳۷. </ref> و اساساً به جز خدا کسی واجد همه [[کمالات]] نیست تا بتواند به اقتضای [[ربوبیّت]]، آن را به مربوب‌های خود [[افاضه]] کند؛<ref> القرآن و العقل، ج۲، ص۲۳. </ref> همچنین [[قرآن]] ربوبیّت غیر خدا را دارای [[مفسده]] می‌داند و به روش برهانی و در قالب [[قیاس]] استثنایی و بیان [[تالی]] فاسدِ تعدّد [[خدایان]] دارای ربوبیّت، آن را در خدا منحصر دانسته و از دیگران [[نفی]] می‌کند: "لَو کانَ فیهِما ءالِهَةٌ اِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا" ([[انبیاء]] / ۲۱، ۲۲)<ref> الالهیات، ج۲، ص۶۷. </ref> و در قالب [[جدل]] از زبان [[حضرت یوسف]]{{ع}}، با استفهام انکاری، [[ربوبیت خداوند]] یگانه [[قهار]] را در برابر [[ربوبیت]] [[خدایان]] گوناگون متعین می‌داند: "ءَاَربابٌ مُتَفَرِّقونَ خَیرٌ اَمِ اللّهُ الوحِدُ القَهّار". ([[یوسف]] / ۱۲، ۳۹)(۱۲) بی‌تردید، مشکل اساسی بسیاری از [[بت‌پرستان]]، [[شرک]] در ربوبیت بود و [[باور]] به وجود ارباب و مدبّرهای مستقل در [[تدبیر]] هستی، آنان را به [[عبادت بت‌ها]] می‌کشاند.<ref> تسنیم، ج۲، ص۳۶۲. </ref> ماجرای [[ابراهیم]] در [[تقابل]] با مشرکانی که اجرام آسمانی را می‌پرستیدند، گویای این [[حقیقت]] است که آنها با وجود اینکه [[خورشید]]، ماه و [[ستارگان]] را مخلوق [[خدا]] می‌دانستند، می‌پنداشتند که تدبیر بخشی از امور عالم به آنها [[تفویض]] شده است و از همین‌رو ابراهیم{{ع}} افول و غروب این اجرام را دلیل روشنی بر [[نفی]] ربوبیت اجرام آسمانی می‌داند؛ زیرا اقتضای تدبیر و ربوبیت، اِشراف و [[سیطره]] مستمر مدبِّر بر امور موجودِ مدبَّر است که با غروب و [[غیبت]] ناسازگار است: "فَلَمّا جَنَّ عَلَیهِ الَّیلُ رَءا کَوکَبًا قالَ هـذا رَبّی فَلَمّا اَفَلَ قالَ لا اُحِبُّ الآفِلین * فَلَمّا رَءَا القَمَرَ بازِغًا قالَ هـذا رَبّی‌فَلَمّا اَفَلَ قالَ لَئِن لَم یَهدِنی رَبّی لاَِکونَنَّ مِنَ القَومِ الضّالّین * فَلَمّا رَءَا الشَّمسَ بازِغَةً قالَ هـذا رَبّی هـذا اَکبَرُ فَلَمّا اَفَلَت قالَ یـقَومِ اِنّی بَرِی‌ءٌ مِمّا تُشرِکون * اِنّی وجَّهتُ وجهِی لِلَّذی فَطَرَ السَّمـوتِ و الاَرضَ حَنیفًا و ما اَنا مِنَ المُشرِکین". (انعام / ۶، ۷۶ - ۷۹)<ref>مفاهیم القرآن، ج۱، ص۳۳۹. </ref> به گفته [[علامه طباطبایی]]، جمله "فَلَمّا اَفَلَ قالَ لا اُحِبُّ الآفِلین" دلیلی بر ابطال ربوبیت ستارگان است؛ زیرا با [[غروب]]ستارگان، تداوم تدبیر و [[ربوبیّت]] آنها ممکن نیست.<ref> المیزان، ج۷، ص۱۷۷. </ref> [[علامه]] در توضیح این [[استدلال]] ادامه داده است که ربوبیّت با محبوبیّت ملازم است؛ زیرا از یک سو ربوبیّت ارتباطی [[حقیقی]] میان [[ربّ]] و مربوب است که جذب [[تکوینی]] مربوب به سوی ربّ و [[تبعیّت]] مربوب از ربّ را در پی دارد و از سوی دیگر چیزی که غروب می‌کند و پس از دستیابی به آن از دست می‌رود، نمی‌تواند [[محبوب]] مربوب باشد. بنابراین لازم است که [[ربّ]] [[ثبات]] و استقرار داشته باشد و از [[مرگ]] و زوال و غروب و خفاء به دور باشد و این خود برهانی است که هرگونه [[شرک]] در [[ربوبیت]] را [[باطل]] و [[نفی]] می‌کند.<ref> المیزان، ج۷، ص۱۷۷. </ref> برخی [[مفسران]] در توضیح [[استدلال]] [[ابراهیم]]{{ع}}به افول در نفی [[ربوبیّت]] غیر [[خدا]] گفته‌اند که [[برهان]] افول بر حدوث و امکان آفل و نیاز او به [[محدث]] و [[واجب]] الوجود بالذات دلالت دارد؛ زیرا افول و حرکت نشانه حدوث و هر حادث نیازمند به قدیم است.<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۵۲. </ref> برخی نیز با تعبیری دیگر گفته‌اند که افول، حرکت است و هر حرکتی محرّکی دارد و [[سلسله]] محرک‌ها باید به یک محرّک نامتحرک ختم شود و آن [[خداوند]] متعالی است،<ref>المیزان، ج۷، ص۱۸۶. </ref> از همین رو ابراهیم{{ع}}به [[صراحت]] هرگونه اثرگذاری اجرام آسمانی را نفی کرده و با ایجاد پیوند میان [[خالقیت]] و ربوبیّت، به صراحت به [[مشرکان]] اعلام می‌کند که ربّ آنان پروردگاری است که [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] را [[آفریده]] است: "قالَ بَل رَبُّـکُم رَبُّ السَّمـوتِ و الاَرضِ الَّذی فَطَرَهُنَّ". ([[انبیاء]] / ۲۱، ۵۶)

ج. ====شرک در [[حاکمیت]]====

[[قرآن کریم]] از [[فرمانروایی]] بر عالم، به "[[مُلک]]" تعبیر کرده <ref> تفسیر نسفی، ج۱، ص۵۵۱؛ تفسیر لاهیجی، ج۲، ص۸۶۴. </ref> و هرگونه شرک در آن را از غیر خدا نفی کرده: "و لَم یَکُن لَهُ شَریکٌ فِی المُلکِ" ([[اسراء]] / ۱۷، ۱۱۱) و این حاکمیت را مختص خداوند دانسته است: "للّهِ مُلکُ السَّمـوتِ و الاَرضِ و ما بَینَهُما". ([[مائده]] / ۵، ۱۷) این جمله در [[آیه]] ۱۸ [[سوره مائده]] / ۵ نیز آمده و در آیه ۱۲۰ همین [[سوره]] با تعبیر "للّهِ مُلکُ السَّمـوتِ و الاَرضِ و ما فیهِنَّ" آمده است. این [[آیات]] عام و فراگیر که با هیچ گونه تخصیصی سازگار نیست، خود به [[صراحت]] هرگونه [[شرک]] در [[حاکمیت]] را [[نفی]] می‌کنند. از آنجا که [[حاکمیت مطلق]] و بی‌حدّ و مرز از آنِ [[خدا]] و او "[[مالک]] الملک" است، به هر کس بخواهد می‌بخشد و از هرکس بخواهد باز می‌ستاند: "قُلِ اللهُمَّ مـلِکَ المُلکِ تُؤتی المُلکَ مَن تَشاءُ و تَنزِعُ المُلکَ مِمَّن تَشاءُ". ([[آل‌عمران]] / ۳، ۲۶) از [[فرمانروایی خدا]] بر هستی با اسم "[[المَلِک]]" یاد شده است: "لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ المَلِکُ القُدّوسُ" ([[حشر]] / ۵۹، ۲۳) که از نگاه [[توحیدی]] کسی جز خدا چنین جایگاهی ندارد.

[[ادله]] نفی شرک در [[خالقیت]]، [[شرک]] در حاکمیت را نیز نفی می‌کند؛ زیرا به نظر می‌رسد حاکمیت و [[فرمانروایی]] نیز از [[شئون]] [[مالکیت]] و خالقیت است و [[خالق]] و مالک [[حقیقی]] جدای از فرمانروایی نیست، چنان‌که برخی [[مفسران]] گفته‌اند که [[خدای سبحان]] هم مالک است و هم [[مَلِک]] و مالکیت حقیقی او از [[مُلک]] [[تکوینی]] او منفک نیست، بر خلاف مالکیت و مُلکِ اعتباری که ممکن است از یکدیگر جدا باشند؛ همانند کسی که مالک [[مالی]] است؛ ولی بر اثر دور افتادن از آن و عدم امکان [[تصرف]]، نسبت به آن مَلِک نیست.<ref> نک: المیزان، ج۳، ص۱۲۸ - ۱۳۵؛ تفسیر موضوعی، ج ۲، ص۴۱۸، "توحید در قرآن".</ref> از آیات پیش‌گفته به وضوح استفاده می‌شود که هرگونه شرک در حاکمیت و [[سلطه]] منتفی است؛ زیرا سلطه [[الهی]] عمومیّت و [[جامعیت]] دارد و هر گونه [[ملک]] و سلطه و نفوذی در عالم فرض شود تحت سلطه خداست.<ref>تفسیر موضوعی، ج۲، ص۴۱۸. </ref> از حاکمیت مطلق [[خداوند]] بر عالَم، [[حق حاکمیت]] [[تشریعی]] او نیز استفاده می‌شود؛ یعنی تنها خداوند[[حق]] [[قانونگذاری]] و [[جعل احکام]] دارد. اطلاق [[حکومت الهی]] از آیاتی نظیر "اِنِ الحُکمُ اِلاّ للّهِ" (انعام / ۶، ۵۷) و "لَهُ الحُکمُ" ([[قصص]] / ۲۸، ۷۰) استفاده می‌شود. بنابراین، [[شریک]] دانستن غیر [[خدا]] در [[جعل]] و [[تنفیذ احکام]]، [[شرک]] به شمار می‌آید. برخی، از این [[شرک]] به "شرک [[ربوبی]] [[تشریعی]]" تعبیر کرده و آن را به معنای پذیرش [[قوانین]] و مقررات غیر [[الهی]] در [[زندگی فردی]] یا [[اجتماعی]] معنا کرده و بر این اساس، دو نمونه [[تاریخی]] [[قرآنی]] برای آن گفته‌اند: یک. [[مسیحیان]] دچار شرک در [[تشریع]] بودند. به تصریح [[قرآن کریم]]، آنان [[دانشمندان]] و [[راهبان]] خود و [[حضرت مسیح]]{{ع}}را [[ربّ]] خود می‌دانستند: "اِتَّخَذوا اَحبارَهُم و رُهبـنَـهُم اَربابًا مِن دونِ [[اللّه]] و المَسیحَ ابنَ مَریَمَ". ([[توبه]] / ۹، ۳۱) بر اساس [[روایات]]، مسیحیان هرگز علمای خود را نپرستیدند، بلکه [[حلال و حرام]] خودساخته و [[احکام]] خلاف آنان را پذیرفتند و از این طریق تحت [[ربوبیت]] آنها درآمدند. در روایتی، [[امام صادق]]{{ع}} [[سوگند]] یاد می‌کند که [[احبار]] و [[رهبان]] [[مردم]] را به [[عبادت]] خود [[دعوت]] نکردند و اگر هم دعوت می‌کردند، مردم نمی‌پذیرفتند، بلکه [[علما]] [[حلال]] را [[حرام]] و حرام را حلال کردند و مردم نیز بی‌تحقیق، از آنها پذیرفتند.<ref>نور الثقلین، ج۲، ص۲۰۹. </ref> دو. فراعنه [[مصر]] نیز گرفتار شرک در [[حاکمیت]] تشریعی و برای خود [[حق]] [[قانونگذاری]] قائل بودند و مردم را به [[اطاعت]] از خود فرا می‌خواندند. آنان [[نزول]] [[باران]] و [[رویش گیاهان]] را از سوی خود نمی‌دانستند، بلکه مردم را به اطاعت و [[تبعیت]] از احکام و آرای خود دعوت می‌کردند و [[سعادت]] مردم را در عمل به فرمان‌های خود می‌دانستند: "قالَ فِرعَونُ ما اُریکُم اِلاّ ما اَری و ما اَهدیکُم اِلاّ سَبیلَ الرَّشاد". ([[غافر]] / ۴۰، ۲۹)<ref>تفسیر موضوعی، ج۲، ص۵۸۲. </ref>

شرک عبادی به معنای نهایت [[خضوع]] و تذلل [[انسان]] در برابر کسانی است که آنها را در [[تدبیر]] برخی [[شئون]] عالم اثرگذار و مستقل بداند.<ref>معالم التوحید فی القرآن، ص۳۸۴. </ref> از آنجا که این [[شرک]] در عمل [[ظهور]] می‌یابد، به آن "[[شرک عملی]]" نیز گفته‌اند. این گونه شرک، با [[اعتقاد]] به برخی اقسام [[توحید]] سازگار است، از همین رو بیشتر مردمی که [[قرآن کریم]] [[شرک]] آنها را گزارش کرده است به رغم اعتراف به توحید در ذات و [[خالقیت]]، به [[شرک عبادی]] [[مبتلا]] بوده‌اند. شرک عبادی به صورت‌های گوناگون مانند [[بت‌پرستی]]، [[سجده]] و بر [[خاک]] افتادن برای غیر [[خدا]] و [[ریا]] در انجام [[اعمال]] تحقق‌پذیر است که البته برخی از اقسام آن [[شرک خفی]] به شمار می‌آید و موجب خروج از دایره [[اسلام]] نمی‌شود. (برای تفصیل بیشتر => ادامه مقاله، شرک خفی) از [[ادله]] نافی اقسام شرک نظری می‌توان برهانی برای [[نفی]] شرک در [[عبادت]] اقامه کرد؛ زیرا بر اساس ادله نفی شرک در [[اندیشه]] و [[باور]]، روشن می‌شود که جز خدا [[واجب]] الوجودی که [[زمامدار]] هستی باشد نیست و هرچه غیر اوست در همه جهات، ممکن و محتاج است. این گزاره خود صغرای [[برهان]] بر نفی شرک عبادی است. در کبرای این [[قیاس]] گفته‌اند که هیچ موجودی جز واجب الوجود و [[غنی]] بالذات که [[ربوبیت]] در انحصار اوست [[استحقاق]] [[بندگی]] ندارد و نتیجه گرفته‌اند که غیر خدا که همه ممکن و محتاج‌اند [[شایستگی]] [[معبود]] بودن ندارند.<ref>نک: المیزان، ج۷، ص۲۹۱. </ref> این برهان را از [[آیات قرآن]] می‌توان استفاده کرد؛ از جمله، [[آیات]] ۹۵ - ۱۰۲ [[سوره انعام]] / ۶ پس از آنکه بر خالقیت خدا تأکید و هرگونه [[ثنویت]] را نفی کرده و به شئون مختلفی از تدبیر و ربوبیت او همانند [[نزول]] [[باران]]، احیای [[زمین]]، روزی رسانی به [[بندگان]] و [[هدایت]] [[انسان‌ها]] اشاره کرده‌اند، نتیجه گرفته‌اند که خدا [[ربّ]] و [[پروردگار]] شماست و هیچ معبودی جز او که آفریننده همه چیز است، شایستگی پرستیده شدن ندارد. پس او را بپرستید و از [[پرستش]] غیر او بپرهیزید: "ذلکمُ اللّهُ رَبُّکُم لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ خـلِقُ کُلِّ شی ءٍ فَاعبُدوهُ و هُوَ عَلی کُلِّ شی‌ءٍ [[وکیل]]"<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۷، ص۱۸۰. </ref>. (انعام / ۶، ۱۰۲) از [[آیات قرآن کریم]] به روشنی استفاده می‌شود که بیشتر [[اقوام]] [[پیامبران]]، گرفتار [[انحراف]] [[شرک]] در [[عبادت]] بوده‌اند، از همین‌رو [[مبارزه]] با [[شرک عبادی]] و [[دعوت]] [[مردم]] به [[توحید در عبادت]] مهم‌ترین [[رسالت]] همه پیامبران بوده است: "و لَقَد بَعَثنا فی کُلِّ اُمَّةٍ رَسولاً اَنِ اعبُدُوا اللّهَ و اجتَنِبُوا الطّـغوتَ". (نحل / ۱۶، ۳۶) [[قرآن]] خطاب به [[رسول خدا]]{{صل}}می‌فرماید پیش از تو هیچ [[پیامبری]] را نفرستادیم، مگر اینکه [[خدا]] به او [[وحی]] کرد که جز من معبودی سزاوار پرستش نیست. پس همه مرا بپرستید: "و ما اَرسَلنا مِن قَبلِکَ مِن رَسولٍ اِلاّ نوحی اِلَیهِ اَنَّهُ لا اِلـهَ اِلاّ اَنا فَاعبُدون". ([[انبیاء]] / ۲۱، ۲۵) فعلِ مضارع "نُوحی" که بیانگر استمرار است می‌رساند که بازداشتن مردم از [[شرک]] در عبادت و دعوت آنها به [[توحید عبادی]] در طول [[تاریخ]] همواره به پیامبران یادآوری می‌شده است.<ref>پیام قرآن، ج۳، ص۲۱۷. </ref> بررسی [[آیات قرآن]] درباره یکایک پیامبران نشان می‌دهد که دعوت به [[عبادت خدا]] و [[وانهادن]] پرستش [[بت‌ها]]، همواره محوری‌ترین موضوع دعوت آنها بوده است. فقط با نگاهی گذرا به [[آیات]] بیان‌کننده سرگذشت پیامبران [[اولوا العزم]]، روشن می‌شود که مهم‌ترین انحراف اقوام آنان، شرک در عبادت و پرستش تندیس‌ها، و محوری‌ترین موضوع [[تبلیغ]]، اجتناب از [[بت]] * پرستی و [[دعوت به توحید]] [[عبادی]] بوده است؛ از جمله، بر اساس [[آیه]] ۵۹ [[سوره اعراف]] / ۷، [[نوح]]{{ع}} که نخستین [[پیامبر]] اولوا العزم بود، به [[قوم]] [[بت‌پرست]] خود گفت خدا را بپرستید که جز او خدایی نیست: "لَقَد اَرسَلنا نوحًا اِلی قَومِهِ فَقالَ یـقَومِ اعبُدُوا اللّهَ ما لَکُم مِن اِلـهٍ غَیرُهُ". [[ابراهیم]]{{ع}} نیز با استفهام انکاری قوم خویش را به سبب [[عبادت غیر خدا]] [[نکوهش]] کرده: "اَفَتَعبُدونَ مِن دونِ [[اللّه]]" (انبیاء / ۲۱، ۶۶) و آنها را به عبادت خدا فراخوانده است: "اعبُدُوا اللّهَ و اتَّقوهُ". (عنکبوت / ۲۹، ۱۶) [[موسی]]{{ع}} نیز پس از آنکه [[بنی‌اسرائیل]] معبودی همانند آلهه [[بت‌پرستان]] از او خواستند، چنین درخواستی را از روی [[نادانی]] خواند: "و جـوَزنا بِبَنی اِسرءیلَ البَحرَ فَاَتَوا عَلی قَومٍ یَعکُفونَ عَلی اَصنامٍ لَهُم قالوا یـموسَی اجعَل لَنا اِلـهًا کَما لَهُم ءالِهَةٌ قالَ اِنَّکُم قَومٌ تَجهَلون" ([[اعراف]] / ۷، ۱۳۸) و هنگامی که از [[عیسی]]{{ع}} در [[قیامت]] پرسیده می‌شود که آیا تو پیروانت را به [[پرستش]] خود و مادرت فراخوانده‌ای؟ آن [[حضرت]] با منزه دانستن [[خداوند]] از هرگونه [[شریک]]، اعلام می‌کند که چنین [[دعوت]] ناحقی را به زبان نیاورده است و تأکید می‌کند که تنها چیزی را گفته که از سوی [[خدا]] [[فرمان]] داشته و آن پرستش [[پروردگار]] [[یکتا]] و یگانه است: "و اِذ قالَ اللّهُ یـعیسَی ابنَ مَریَمَ ءَاَنتَ قُلتَ لِلنّاسِ اتَّخِذونی و اُمِّی اِلـهَینِ مِن دونِ [[الله]] قالَ سُبحـنَکَ ما یَکونُ لِی اَن اَقولَ ما لَیسَ لی بِحَقٍّ... * ما قُلتُ لَهُم اِلاّ ما اَمَرتَنی بِهِ اَنِ اعبُدوا اللّهَ رَبّی و رَبَّـکُم."... ([[مائده]] / ۵، ۱۱۶ - ۱۱۷) [[قرآن کریم]] [[خاتم پیامبران]]، [[حضرت محمد]] بن عبداللّه{{صل}} را نیز مخاطب قرار داده و از [[حکم]] پروردگار خبر می‌دهد که از [[شرک عبادی]] اجتناب کرده و فقط خداوند را [[عبادت]] کنید: "و قَضی رَبُّکَ اَلاّ تَعبُدوا اِلاّ اِیّاهُ". ([[اسراء]] / ۱۷، ۲۳)