راضی عباسی: تفاوت میان نسخه‌ها

==[[الراضی بالله]](۳۲۲-۳۲۹ ق.)==

مرداویج بنیادگذار دولتی است که از اوایل قرن چهارم تا اواخر [[قرن پنجم هجری]] بر بخشی از [[سرزمین]] [[ایران]] [[فرمانروایی]] می‌کرد. از آنجا که [[پدر]] مرداویج، زیار بن وردان شاه گیلی نام داشت، این [[خاندان]] به آل زیار یا زیاریان [[شهرت]] یافتند. مرداویج نیز مانند بسیاری از ساکنان نواحی دوردست و کوهستانی گیل و [[دیلم]]، در نخستین سال‌های [[قرن چهارم هجری]] به سبب [[دشواری]] و تنگی [[معیشت]] وارد خدمات لشکری شد<ref>تاریخ طبرستان، ص۲۹۷.</ref> و از همان ابتدا، به جمع [[سپاهیان]] [[اسفار بن شیرویه]]، یکی از سرداران سامانی پیوست<ref>مجمل التواریخ و القصص، ص۳۸۸.</ref>. اسفار به [[سال ۳۱۶ ق]]. با [[همکاری]] مرداویج، [[حسن بن قاسم علوی]]، [[داعی]] صغیر، را [[شکست]] داد و به [[حکومت]] او در [[گیلان]] و [[طبرستان]] خاتمه داد و خود [[وارث]] قلمرو او گردید<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۵۵۸. </ref>. سخت‌گیری‌های اسفار خیلی زود او را نزد یارانش منفور ساخت<ref>نک: تجارب الامم، ج۱، ص۱۶۱.</ref>؛ از این‌رو مرداویج با استفاده از این زمینه، سپاهیان و [[طوایف]] گیل و دیلم را بر [[ضد]] اسفار برانگیخت و سرانجام او را در بند کرد و به [[قتل]] رساند (۳۱۶ ق.). وی با استفاده از [[روح]] ستیزه‌جوی طوایف مزبور<ref>حدودالعالم، ص۱۴۹.</ref> به‌تدریج قلمرو بزرگی برای خود دست و پا کرد و در کوتاه زمانی بر مازندران، [[دیلم]]، [[گرگان]] و [[قزوین]] دست یافت. پس از آن، در صدد [[تصرف]] قلمرو [[خلیفه]] [[بغداد]] و کوتاه کردن دست عاملان وی از [[سرزمین]] [[ایران]] بر آمد؛ از این‌رو گروه‌هایی از [[سپاه]] خویش را به [[قم]]، [[اصفهان]]، کرج، زنجان، [[همدان]]، [[اهواز]] و دینورگسیل کرد. آنان پس از [[شکست]] [[کارگزاران]] [[عرب]] و با [[غارت]] و [[کشتار]] بی‌رحمانه، این نواحی را به تصرف در آوردند<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۵۶۰-۵۶۲.</ref>. پس از آنکه مرداویج این مایه [[قدرت]] را به دست آورد، آهنگ [[تجدید]] [[سلطنت]] ساسانیان و نابود کردن [[خلافت]] و قدرت عرب کرد. از این‌رو، [[فرمان]] داد تا تخت و تاجی زرین و مرصع، مانند [[خسرو]] انوشیروان، برایش فراهم ساختند و برای یارانش نیز تخت‌های سیمین بساخت<ref>تجارب الأمم، ج۱، ص۱۶۲؛ الکامل، ج۸، ص۳۰۲.</ref>؛ آنگاه تاج زرین را بر سر نهاد و خود را شاهنشاه خواند و به [[کارگزار]] خود در [[خوزستان]] دستور داد تا ایوان [[مدائن]] و [[طاق کسری]] و باقیمانده تیسفون را به صورت گذشته‌اش بازسازی کند تا وی به دنبال [[پیروزی]] بر [[خلیفه عباسی]]، بغداد را در هم کوبد و آنجا را تختگاه سازد و [[عظمت]] گذشته را تجدید نماید<ref>مروج الذهب، ج۴، ۳۸۲؛ الکامل، ج۸، ص۳۰۲؛ تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۵۶۷.</ref>.

سودای بازگشت به [[آیین]] [[مجوس]] و احیای [[آداب و رسوم]] [[زردشتی]] در مرداویج از تشریفات پرشکوهی که برای برگزاری [[جشن]] سده فراهم کرد پید است. با وجود این، وی [[غلامان]] ترک خویش را به سبب [[اهمال]] در برگزاری این جشن باستانی به‌شدت [[توبیخ]] و [[تهدید]] کرد؛ به همین دلیل آنان چند [[روز]] بعد در گرمابه‌ای نزدیک اصفهان بر مرداویج در آمدند و او را از پای درآوردند (۳۲۳ ق.)<ref>تجارب الامم، ج۱، ص۳۱۰. </ref>. در واقع، [[احساسات]] شدید [[وطن]] دوستانه مرداویج از چندی پیش موجب [[نارضایتی]] [[سپاهیان]] ترک او شده بود و گویی آنان برای کشتن مرداویج به دنبال فرصتی بودند<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۲۸۸؛ الکامل، ج۸، ص۲۹۸.</ref>. پس از [[قتل]] مرداویج، ترکانی که در [[سپاه]] او بودند به دو دسته تقسیم شدند. گروهی از آنان به رقیب تازه کار [[زیاریان]]، یعنی [[آل بویه]] پیوستند و گروهی نیز به [[خدمت]] [[راضی]]، [[خلیفه عباسی]]، درآمدند<ref>الکامل، ج۸، ص۳۰۳؛ تاریخ ابن خلدون، ج۴، ص۵۶۸-۵۶۹.</ref>. راضی مقدم [[قاتلان]] مرداویج را گرامی داشت و [[مال]] و [[مقام]] بسیار بدانان بخشید؛ زیرا به وسیله آنان از خطر یک [[دشمن]] نیرومند [[رهایی]] یافته بود. بی‌سبب نیست که گروهی، کشتن مرداویج را به [[توطئه]] راضی دانسته‌اند؛ اما [[ایرانیان]] سپاه مرداویج به وشمگیر بن زیار، [[برادر]] او، پیوستند و او را به [[پادشاهی]] خود برگزیدند. وشمگیر در [[ری]] اقامت گزید و به [[امارت]] پرداخت. دیگر [[امیران]] [[آل]] زیار نیز از [[نسل]] وی برخاستند. وشمگیر و جانشینانش همواره با رقبایی چون آل بویه و سامانیان و غزنویان درگیر بودند و چون [[اقتدار]] [[سیاسی]] خود را از دست داده بودند، ناچار تا سال ۴۲۱ ق. به اقتدار سامانیان گردن نهادند. پس از آن نیز [[فلک]] المعالی منوچهر بن قابوس به [[اطاعت]] غزنویان درآمد و حال بدین منوال بود تا آنکه به سال ۴۳۳ ق. طغرل بیگ سلجوقی قلمرو زیاریان را [[تصرف]] کرد و البته هنوز بعضی از امرای زیاری بر نواحی صعب العبور و کوهستانی ساحل دریای [[خزر]] [[فرمان]] می‌راندند. در واقع [[دولت]] زیاری به دست [[سلجوقیان]] به سال ۴۳۵ ق. [[سقوط]] کرد.<ref>[[سید احمد رضا خضری|خضری، سید احمد رضا]]، [[تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه (کتاب)|تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه]] ص ۱۵۰.</ref>.

# [[مرداویج بن زیار]] (۳۱۶-۲۳۲ ق.)

پیدایش منصب امیرالامرایی را بیش از هر چیز، باید حاصل تباه شدن منصب وزارت دانست. نگاهی اجمالی به کارنامه [[وزیران]] [[دستگاه خلافت]] [[عباسی]] در دوره [[سلطه ترکان]]، [[خاصه]] از [[زمان]] [[خلافت]] [[مقتدر]] (۲۹۵-۳۲۰ ق.) به بعد، نشان می‌دهد که چگونه این [[منصب]] مهم بازیچه دست [[خلفا]] و سوداگران [[مناصب]] [[حکومتی]] قرار گرفته بود. یکی از این وزیران، [[علی بن فرات]] است که سه بار در زمان مقتدر به [[وزارت]] رسید<ref>الفخری، ص۲۶۵.</ref> و جمعاً شش سال وزارت کرد و پس از معزول شدن، میلیون‌ها دینار زر [[نقد]] داشت که همه را از [[مصادره]] [[اموال]] [[مردم]] و از محل فروش پست‌های دولتی به دست آورده بود<ref>نک: تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ص۱۱۷ و ۱۳۳ و ۱۳۴ و ۱۳۹.</ref>. یکی دیگر از این وزیران، [[محمد بن عبیدالله]] خاقانی]] است. وی مردی کوته [[فکر]] و عامی بود و به سبب [[نادانی]] و سفاهتش، ملعبه و مضحکه کسان شده بود. وی به‌سرعت [[عزل]] و [[نصب]] می‌کرد؛ چنانکه در یک [[روز]]، [[نظارت]] [[شهر کوفه]] را به نوزده کس داد و از هر کدام رشوه‌ای گرفت<ref>تجارب السلف، ص۲۰۵.</ref>. بنابر [[روایت]] عریب بن سعد، خاقانی در مدت یازده روز، یازده بار عامل بادوریا را عوض کرد<ref>قرطبی، عریب بن سعد، صلة تاریخ الطبری، ص۳۹؛ و قس: تجارب الأمم، ج۱، ص۲۳.</ref>. دیگر، [[حامد بن عباس]] است که به [[سال ۳۰۶ق]]. در سن هشتاد سالگی به وزارت رسید؛ اما از [[امور اداری]] اطلاعی نداشت و [[علی بن عیسی]] را به [[نیابت]] خود [[برگزیده]] بود و از این‌رو ملعبه [[شاعران]] بود<ref>تجارب الامم، ج۱، ص۵۹؛ الفخری، ص۲۶۸.</ref>. یکی دیگر از وزرای [[قرن چهارم]]، [[ابوالعباس]] [[خصیبی]] است که در تمام دوران وزارتش شبانه روز مست بود. به گفته [[ابوعلی مسکویه]]، خصیبی در [[هشیاری]] نیز مار بود و حالی برای کار نداشت و امور مهم را به دیوان‌ها واگذاشته بود و فقط فهرست کوتاهی از نامه‌های خیلی مهم را بررسی می‌کرد و دیگر [[کارها]] را به [[ابوالفرج]] [[اسرائیل]] [[نصرانی]] سپرده بود و او به سلیقه خود دستور می‌داد و متهورانه [[اموال]] [[مردم]] را [[مصادره]] می‌کرد<ref>تجارب الامم، ج۱، ص۱۴۳- ۱۴۴.</ref>. از آنچه گذشت در می‌یابیم که تنها صفت مشترک وزرای اواخر [[قرن سوم]] و اوایل [[قرن چهارم هجری]]، که حساس‌ترین دور [[خلافت عباسی]] است، خیانت‌کاری و تاراج [[بیت‌المال]] و مصادره اموال مردم ستمدیده بود. با این حال، [[زندگی]] بیشتر [[وزیران]] همواره در دغدغه و [[پریشانی]] می‌گذشت؛ زیرا نه فقط [[خلفا]] آنان را مصادره می‌کردند، بلکه [[لشکریان]]، خصوصاً [[سپاه]] ترک، مکرر می‌شوریدند و اموال آنها را [[غارت]] می‌کردند و به جای [[مستمری]] و [[ارزاق]] و مواجب خویش - که معمولاً به سبب دست درازی خلفا و [[وزرا]] به تأخیر می‌افتاد - بر می‌داشتند. بدین‌گونه، چون [[خزانه]] بیت‌المال و اموال وزیران همواره عرصه [[تجاوز]] و تطاول [[خلیفه]] و [[کارگزاران]] بود، چیزی باقی نمی‌ماند تا شکم‌های گرسنه لشکریان را که بیشترشان [[غلامان]] [[حریص]] ترک بودند [[سیر]] کند. در چنین اوضاعی هر امیری که [[سپاهیان]] را [[راضی]] می‌کرد، می‌توانست آنان را مانند حربه‌ای [[قاطع]] بر [[ضد]] [[دستگاه خلافت]] به کار اندازد و [[قدرت]] خلیفه و دولتمردانش را محدود کند.

بجکم از جمله [[سرداران]] ترکی بود که چندی در [[سپاه]] مرداویج [[خدمت]] می‌کرد. مرداویج، که [[احساسات]] شدید [[وطن]] [[دوستی]] و ایرانی‌گری داشت، [[اقوام]] غیر [[ایرانی]] از جمله [[اعراب]] و [[ترکان]] را [[پست]] و سفله می‌دانست. وی، که مردی سفاک و [[خشن]] بود، با [[غلامان]] خویش [[بدرفتاری]] می‌کرد<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۳۸۲.</ref> و در صدد بود که به بهانه [[اهمال]] آنان در برگزاری [[جشن]] سده نابودشان کند؛ از این‌رو غلامان ترک به سرکردگی بجکم و ترکی دیگر به نام توزون، از [[بیم]] [[جان]] خود، مرداویج را به سال ۳۲۳ ق. در حمامی نزدیک [[اصفهان]] به قتل رساندند<ref>الکامل، ج۸، ص۳۰۰-۳۰۱.</ref>. پس از این واقعه، غلامان ترک برای [[رهایی]] از تعقیب [[یاران]] مرداویج پای در فرار نهادند و گروهی از آنان به [[علی بن بویه]] [[پناه]] بردند و گروهی دیگر به [[فرماندهی]] بجکم راهی [[اهواز]] شدند و به محمد بن رائق پیوستند. ابن رائق مقدم بجکم را گرامی داشت<ref>نک: الکامل، ج۸، ص۳۰۳؛ مروج الذهب، ج۴، ص۳۸۲.</ref> و در دوران امیرالامرایی خود، فرماندهی سپاهی را که به [[جنگ]] ابوعبدالله بریدی فرستاد بدو سپرد. بجکم به سال ۳۲۵ ق. اهواز را از چنگ ابوعبدالله بریدی در آورد و با احمد بن بویه در آویخت؛ اما تاب [[مقاومت]] نیاورد و [[خوزستان]] به [[تصرف]] احمد [[بویهی]] در آمد. در همین [[زمان]]، بجکم در صدد برآمد تا مقام امیرالامرایی را به دست آورد و به اتکای آن [[مقام]] و [[پشتیبانی]] [[خلیفه]]، رقبای خود را از میدان به در کند. از این‌رو، زمانی که [[ابن رائق]]، [[بجکم]] را به [[تسخیر]] [[مجدد]] [[خوزستان]] فراخواند، او از این کار سرباز زد و آشکارا به [[مخالفت]] با وی برخاست. ابن رائق به ناچار با [[ابوعبدالله]] بریدی [[صلح]] کرد و او را با [[وعده]] [[فرمانروایی]] واسط [[فریب]] داد و به [[جنگ]] با بجکم دلخوش کرد؛ اما بجکم بی‌درنگ بریدی را [[شکست]] داد و برای آنکه بتواند بر این رائق [[پیروز]] شود، از بریدی [[پوزش]] خواست و با او [[پیمان]] صلحی [[امضا]] کرد. در همین [[زمان]]، [[دشمنی]] و [[رقابت]] میان ابن رائق و ابن مقله [[وزیر]] بیش از پیش شدت یافت، به گونه‌ای که هر کدام از دو رقیب برای نابودی دیگری می‌کوشیدند: ابن مقله، در [[نهان]]، از سویی وشمگیر زیاری و از سوی دیگر بجکم را به [[بغداد]] فرا خواند تا هر یک که قادرند، مقام امیرالامرایی را به دست گیرند. وی همچنین [[راضی]] را بر [[ضد]] ابن رائق برانگیخت؛ اما خلیفه به او [[خیانت]] کرد و ابن رائق را از این موضوع [[آگاه]] کرد. در نتیجه، ابن رائق [[فرمان]] داد تا ابن مقله را گرفتار ساختند و دست و زبانش را بریدند<ref>الکامل، ج۸، ص۳۲۵.</ref>. این [[مصیبت]] دردناک، وضعیت اسفبار دربار [[عباسی]] را در آن [[روزگار]] به‌خوبی نشان می‌دهد. به دنبال این جریانات، موقعیت ابن رائق نیز به‌شدت [[تضعیف]] گردید و از این‌رو، به سال ۳۲۶ ق. بجکم بر بغداد دست یافت و خلیفه ابن رائق را واداشت تا مقام امیرالامرایی را به او واگذار کند<ref>الکامل، ج۸، ص۳۴۶-۳۴۷؛ تاریخ ابن خلدون، ج۳، ص۵۰۴.</ref>. ابن رائق که مقام خود را از کف داده بود، از [[بیم]] [[جان]]، روی نهان کرد؛ اما خلیفه چندی بعد، وی را به [[حکومت]] سرزمین‌های هم‌مرز با [[روم]] در شمال [[فرات]] [[منصوب]] کرد تا بدین وسیله از [[فتنه‌انگیزی]] او در [[امان]] ماند. بجکم همچنین برای آنکه [[ابوعبدالله]] بریدی، رقیب سرسخت خود را آرام کند، از [[خلیفه]] خواست تا او را به [[وزارت]] برگزیند و [[امارت]] واسط را هم به او واگذارد. در واقع، [[هدف]] بجکم از [[آشتی]] با بریدی این بود که با استفاده از [[پشتیبانی]] و [[حمایت]] او، خطر روزافزون [[بویهیان]] را دفع کند، [[غافل]] از آنکه بریدی خود چشم [[طمع]] به [[مقام]] امیرالامرایی دوخته بود؛ از این‌رو [[پیمان]] [[دوستی]] و [[همیاری]] آنان دیری نپایید و بجکم وزارت و امارت واسط را از بریدی بازپس گرفت. پس از این واقعه، بریدی به [[بصره]] گریخت و در همانجا به [[انتظار]] فرصتی برای [[انتقام‌جویی]] باقی ماند. همزمان با این واقعه، [[راضی]] بر اثر [[بیماری]] استسقا درگذشت (۳۲۹ ق.) و بجکم با [[مشورت]] [[سلیمان]] بن حسن و عده‌ای از [[سرداران]] ترک و بزرگان [[خاندان عباسی]]، [[ابراهیم بن مقتدر]] را با [[لقب]] المتقی لله به [[خلافت]] برداشت<ref>الکامل، ج۸، ص۳۶۶-۳۶۷.</ref>؛ اما چنانکه پیداست، این خلیفه هیچ اختیاری از خود نداشت و تمام اختیارات در دست امیرالامرا بود.

[[حسن بن ابی الهیجا]] بنیادگذار حمدانیان موصل است. چنانکه گفتیم، وی از سال ۳۰۸ ق. به [[نیابت]] از [[پدر]] در موصل [[حکومت]] می‌کرد؛ اما مقتدر به [[سال ۳۱۸ق]]. وی را از امارت آن دیار برکنار کرد. با این همه، چون هنوز مناطقی از جمله نصیبین و سنجار و میافارقین در [[اختیار]] او بود، در صحنه [[سیاست]] باقی ماند تا آنکه به [[سال ۳۲۰ ق]].، که [[ترکان]] به [[رهبری]] مونس بر [[مقتدر]] بشوریدند، به [[یاری]] مونس برخاست. حسن به سال ۳۲۲ ق. به [[موصل]] [[لشکر]] کشید و دیار [[ربیعه]] را [[تصرف]] کرد و عموی نافرمان خود را به [[قتل]] رساند. چندی بعد، وی [[سپاه]] [[خلیفه]] [[راضی]] (۳۲۲ - ۳۳۹ ق.) را که برای [[سرکوب]] او آمده بودند درهم [[شکست]] و [[حکومت]] خود را بر موصل و اطراف آن تثبیت کرد و چون خلیفه چنین دید، با او [[سازش]] کرد و در یک برخورد منفعلانه، [[امارت]] موصل و دیار بکر و دیار ربیعه و دیار [[مضر]] را رسماً به حسن داد. از اینجا کار وی بالا گرفت و قدرتی روزافزون یافت؛ به همین سبب به سال ۳۳۰ ق. وقتی که ابوحسین بریدی به [[بغداد]] لشکر کشید، خلیفه المتقی و [[ابن رائق]]، امیرالامرای او، از [[شهر]] گریختند و به حسن بن ابی الهیجا [[پناه]] بردند و از وی برای راندن بریدی از بغداد کمک خواستند. حسن [[دعوت]] خلیفه را [[اجابت]] کرد و چون برای رسیدن به امیرالامرایی، ابن رائق را مانع کار می‌دید، در میان راه وی را با حیله‌ای بکشت<ref>تجارب الأمم، ج۲، ص۲۷.</ref> و نزد [[متقی]] وانمود ساخت که ابن رائق قصد [[جان]] خلیفه را کرده بود. از این‌رو، خلیفه حسن را گرامی داشت و [[لقب]] [[ناصرالدوله]] به او داد و او را به امیرالامرایی برگزید و برادرش، [[ابوالحسن علی بن ابی الهیجا]]، را لقب سیف‌الدوله داد<ref>نک: الکامل، ج۸، ص۳۸۲-۳۸۳.</ref>.