اعتدال در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

*بلکه در [[حدیثی]] ارجمند، آن را تمامی کمال و [[حقیقت]] [[ایمان]] دانسته‌اند: "[[امام باقر]]{{ع}} فرمودند: تمامی کمال این است: ژرف‌نگری در [[دین]]، و [[صبر]] بر مشکلات، و [[میانه‌روی]] در [[زندگی]]" <ref>{{متن حدیث|قَالَ الْإِمَامُ أَبُو جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ تَقْدِيرُ الْمَعِيشَةِ}}؛ اصول کافی، ج۱، ص۳۲.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۴۴۷.</ref>.

*نیز [[امیرمؤمنان]]{{ع}} می‌فرمایند: "[[انسان]] تا سه صفت در او پدید نیاید [[حقیقت]] [[ایمان]] را نمی‌چشد: دقّت در [[دین]]، [[صبر]] بر مشکلات، و [[تدبیر]] درست در امر معاش"<ref>{{متن حدیث|لَا يَذُوقُ الْمَرْءُ مِنْ حَقِيقَةِ الْإِيمَانِ حَتَّى يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ الْفِقْهُ فِي الدِّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى الْمَصَائِبِ وَ حُسْنُ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعَاشِ}}؛ بحارالأنوار، ج۱، ص۲۱۰.</ref>.

*بر اساس آنچه [[گذشت]]، می‌توان دریافت که "[[میانه‌روی]]"، "گزیدن حدّ وسط در [[کارها]]"، "راه مستقیم"، "[[عدالت]]" و "قِسط"، الفاظی چندگانه‌اند، که همه بر یک معنای واحد دلالت می‌نمایند. آری! اگر این الفاظ به همراه هم به‌کار برده شود، در آن صورت هر یک از معنایی خاصّی برخوردار خواهد بود.

*با این حال، اضافه می‌کنیم که نگاه آماری به این الفاظ، نشان می‌دهد که [[اقتصاد]]/ [[میانه‌روی]] بیشتر در مخارج زندگانی، [[عدالت]] در [[اعمال]]، و قِسط در [[اخلاق]] و [[رفتار]] [[آدمی]] کاربرد داشته است.

*در مقابل "[[میانه‌روی]] در معیشت"، [[اسراف]] و نیز خسّت‌ورزی قرار دارد؛ [[قرآن کریم]] خود این مطلب را این‌گونه یاد فرموده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا}}<ref>«و آنان که چون بخشش کنند نه گزافکاری می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و (بخشش آنها) میانگینی میان این دو، است» سوره فرقان، آیه ۶۷.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۴۵۱.</ref>.

*با این همه اما، نه [[گشاده‌دستی]] بیهوده، و نه خست‌ورزی، هیچ‌یک دو سوی [[اعتدال]] و [[میانه‌روی]] نیست تا [[اعتدال]] را نقطه میان آن دو بدانیم؛ بلکه این دو با [[فضیلت]] [[اعتدال]] در تضاد بوده هرگز با هم جمع نخواهند شد. توضیح بیشتر این مطلب را از مبحث پیش‌گفته می‌توان به دست آورد.

*مرتبه ضعیف آن، [[زندگی]] تجمّل‌آمیز پر زرق و برق است؛

*مرتبه میانه آن، [[زندگی]] کفاف‌آمیز؛

*و مرتبه شدید آن نیز، [[زندگی]] در حدّ ضرورت‌های آن با پرهیز از [[اسراف]] و تبذیر می‌باشد.

*هریک از این مراتب، خود از مراتبی چند برخوردار است، که به نوبه خود مطلوب بوده [[عقل]] و [[شرع]] بر نیکویی آن هماوایند.

*مرتبه شدید آن نیز - که "[[اتراف]]" خوانده می‌شود-، هزینه کردن [[سرمایه]] در راه طاغوت‌های جنّی و انسی، و از آن جمله [[نفس امّاره]] [[انسان]]، است.

*واضح است که [[اسراف]] و تبذیر هیچ ارتباطی با [[میانه‌روی]] در [[زندگی]] نخواهد داشت، و هر یک از این سه، از معنایی مستقل برخوردار است.

*در خبر است که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} خطّی مستقیم ترسیم کرده فرموده‌اند: "این راه [[بهشت]] است، آنگاه چندین خطّ کج در کنار یکدیگر کشیده فرمودند: تمامی این خطوط راه‌هایی به سوی جهنّم هستند"؛ آنگاه امر کردند که [[مسلمانان]] از خطّ مستقیم خارج نشده خود را به [[انحرافات]] [[مبتلا]] نسازند.

*بر این اساس، [[میانه‌روی]] در عمل نیز-که آن را "[[عدالت]]" خوانده‌اند-، تبیین می‌گردد. از آنجا که ما پیش از این از [[فضیلت]] [[عدالت]] و نیز دو [[رذیلت]] [[اسراف]] و خسّت‌ورزی سخن داشته‌ایم، در اینجا مبحث حاضر را تنها ویژه [[میانه‌روی]] در معیشت داشته، از امور گذشته سخنی به میان نمی‌آوریم.

*نیز به همین ترتیب، این [[فضیلت]] [[آدمی]] را از بسیاری از [[رذائل]]، به دور می‌دارد، [[طمع]]، [[حرص]]، [[نیازمندی]] به [[مردم]]، بی‌تابی، بی‌شکیبی، [[انکار]] [[نعمت]]، [[آرزو]] پروری، [[ذلّت]]، [[دنیا دوستی]]، [[حسد]]، [[ظلم]] کردن، [[ظلم]] پذیرفتن، بی‌باکی، [[ترس]]، [[عزلت]]، [[پیروی]] از [[باطل]]، دروغ‌زنی، [[حیله‌گری]]، [[پست]] همّتی و... نیز در این شمارند<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۴۵۳.</ref>.

*گذشته از این، [[فضیلت]] [[میانه‌روی]] در معیشت، [[آدمی]] را از بسیاری از [[گناهان]] نیز به دور می‌دارد؛ گناهانی همچون دزدی، رشوه‌دهی، رشوه‌پذیری، [[غارت]] [[اموال]] و [[حقوق]] [[مردمان]]، [[حیله]] زدن به آنان و... برخی از گناهانی هستند که مقتصدان در [[زندگی]]، هرگز به آنها آلوده نخواهند شد. [[حضرت حق]] این‌گونه به این امور در کتاب خویش اشاره فرموده است: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«ای فرزندان آدم! در هر نمازگاهی زیور خود را بردارید و بخورید و بیاشامید و گزافکاری نکنید که او گزافکاران را دوست نمی‌دارد * بگو: چه کسی زیوری را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (نیز) روزی‌های پاکیزه را، حرام کرده است؟ بگو: آن (ها) در زندگی این جهان برای کسانی است که ایمان آورده‌اند، در روز رستخیز (نیز) ویژه (ی مؤمنان) است؛ این چنین ما آیات خود را برای گروهی که دانشورند روشن می‌داریم * بگو جز این نیست که پروردگارم زشتکاری‌های آشکار و پنهان و گناه و افزونجویی ناروا را حرام کرده است و (نیز) اینکه برای خداوند چیزی را که برهانی بر آن فرو نفرستاده است شریک آورید و اینکه درباره خداوند چیزی بگویید که نمی‌دانید» سوره اعراف، آیه ۳۱-۳۳</ref>.

#'''کوتاه کردن دست واسطه‌ها:''' حذف واسطه‌های گوناگون در میان تولید کننده و [[مصرف]] کننده و توزیع صحیح سود در میان آنها نیز، در شمار شرایط مهمّ تولید سالم می‌باشد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۴۶۲.</ref>.

===[[مصرف]] درست===

*در مقابل امّا، مصرف‌گرایی [[انسان]] را به [[فقر]] [[مبتلا]] کرده، او را به مشکلات فراوانی در [[زندگی]] مادّی دچار می‌سازد. به این [[آیات]] شریفه بنگرید:

:*{{متن قرآن|وَأَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ فِي سَمُومٍ وَحَمِيمٍ وَظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ لَا بَارِدٍ وَلَا كَرِيمٍ إِنَّهُمْ كَانُوا قَبْلَ ذَلِكَ مُتْرَفِينَ وَكَانُوا يُصِرُّونَ عَلَى الْحِنْثِ الْعَظِيمِ}}<ref>«و چپیان، کیانند چپیان؟ در تفبادی و آبی داغند و سایه‌ای از دود بسیار سیاه که نه سرد است و نه خوش چرا که اینان پیش از آن، نازپرورد بودند و بر گناه بزرگ پای می‌فشردند» سوره واقعه، آیه ۴۱-۴۶.</ref>.