آیه امانت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه امانت است. آیه امانت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه امانت در تفسیر و علوم قرآنی - آیه امانت در حدیث - آیه امانت در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مصادیق امانت

در روایات عامه و خاصه، برای امانت مصادیق گوناگونی ذکر شده که طی مباحث آتی به اهمّ آنها اشاره می‌کنیم

مدارک عامّه

در مدارک عامّه، اشاره‌ای به اینکه منظور از امانت، مقام ولایت اهل بیت (ع) می‌باشد نشده است. ولی از لوازم برخی از روایات می‌توان چنین معنایی را استفاده کرد که ذیلاً به برخی اشاره می‌شود:

1. امانت به معنی اطاعت از اوامر و نواهی پروردگار است. این مطلب در روایات عامی به تفصیل ذکر شده و به نماز، روزه، غسل و سایر احکام و اوامر الهی تعمیم داده شده است: «عَنْ زَیْدِ بْنِ أَسْلَمْ رَضِیَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ (ص): الأَمانَةُ ثَلاثٌ: الصَّلاةُ وَالصِّيامُ وَالغُسلُ مِنَ الجَنابَةِ».
2. برخی دیگر، امانت را دین الهی به طور مطلق ـ اعم از اعتقادات و احکام ـ دانسته‌اند. این قول اعمّ از قبلی است: أَخْرَجَ عَبْدُ بْنُ حُمَیْدٍ وَ ابْنُ جَرِیرٍعَنْ قَتَادَة رَضِیَ اللّهُ عَنْهُ: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ﴾ قَالَ: یَعْنِی بِهِ الدِّینَ وَ الْفَرَائِضَ وَ الْحُدُودَ. توضیح: با توجه به سیاق آیه امانت، روشن می‌گردد که امتثال همه احتمالات فوق‌الذکر زمانی به درستی انجام می‌گیرد که تحت رهبری مقام ولایت باشد و الا چگونه ممکن است که خداوند امر به تقیّد به دین و فهم احکام الهی از قرآن نموده باشد، ولی راه فهم دین و پیچیدگی‌های استنباط احکام دینی را از قرآن بیان نفرموده باشد. بنابراین، اگر مراد از امانت، دین الهی و یا احکام دینی باشد، بنابر هر معنای از دین، نیازمندی امت به مقام عصمت در همه زمان‌ها اثبات می‌گردد.

امانت؛ به معنای مطلق اطاعت از تکالیف الهی

این نظریه اغلب مفسّرین عامّه و برخی از شیعه است. آنان با بیان‌های گوناگون، مراد از امانت را تکالیف الهی و یا اطاعت از تکالیف دانسته‌اند. برای بررسی این احتمال می‌توان به سیاق آیه امانت نیز رجوع کرد. بدین ترتیب، مراد از امانت، اطاعتی است که به همراه ولایت از مؤمن سر زند؛ زیرا در آیه بعد ملاک تفکیک مشرک و منافق از مؤمن، حمل امانت بیان شده است؛ در حالی که منافق و مؤمن در انجام ظواهر دینی و تکالیف الهی مشترکند و تفاوت آنها در عدم برخورداری عبادات دو گروه اول از روح ولایت است. همان طور که طیّ براهین دیگر اشاره شد، این ظاهر اعمال عبادی نیست که به محضر پروردگار عرضه می‌شود؛ بلکه تقوا یا کلمه طیّب ـ که همان اعتقاد پاک است ـ عرضه می‌گردد. چنین اعتقادی در پرتو بهره‌مندی از تعالیم مقام ولیّ معصوم و امتثال از امام برحق حاصل می‌گردد. اعتقاد و عمل عبادی و طاعتی که از غیر طریق ولایت به محضر حق عرضه شود، مقبول نیست: «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) يَقُولُ‏ كُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بِعِبَادَةٍ يُجْهِدُ فِيهَا نَفْسَهُ وَ لَا إِمَامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ فَسَعْيُهُ‏ غَيْرُ مَقْبُولٍ‏ وَ هُوَ ضَالٌّ مُتَحَيِّرٌ وَ اللَّهُ شَانِئٌ لِأَعْمَالِهِ».

منظور از امانت، امانت مصطلح در میان مردم به طور مطلق است و مراد آیه، اهتمام به اهمیت امانت است که باید در هر صورت به صاحبش بازگردد. توضیح: این مطلب در برخی روایات اهل بیت (ع) نیز آمده است؛ چنان‌که مرحوم علامه مجلسی در باب وجوب ادای امانات، ضمن بیان اهمیت امانت و ضرورت رسانیدن آن به صاحبش، اشاره به این آیه شریفه می‌نماید و روایتی از امام صادق (ع) می‌آورد که امام (ع) با استشهاد به آیه، بر ضرورت ادای امانت تأکید فرموده‌اند: «سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ...﴾ الْآيَةَ مَا الَّذِي عَرَضَ عَلَيْهِنَّ وَ مَا الَّذِي حَمَلَ الْإِنْسَانُ وَ مَا كَانَ هُوَ قَالَ فَقَالَ عَرَضَ عَلَيْهِنَّ الْأَمَانَةَ بَيْنَ النَّاسِ وَ ذَلِكَ حِينَ‏ خَلَقَ‏ الْخَلْقَ‏».

جواب احتمال سوم آنکه: اگر مراد از آیه مطلق امانت باشد و همه امانت‌ها را دربرگیرد، دلیلی بر عدم حمل آن توسط سایر موجودات نبود؛ زیرا همه ذوات و کمالات ذوات موجودات، امانت‌های الهی است و در این جهت تفاوتی میان انسان و غیرانسان وجود ندارد. اگر مراد امانت خاصّی باشد، با تحلیلی که ضمن استدلال اشاره شد معلوم می‌شود که منظور امانتی است که اولاً، به جوهره انسانی باز می‌گردد؛ ثانیاً، امری است که با دین گره خورده است؛ ثالثاً، ممیّز میان مشرک و منافق با مؤمن است و رابعاً، این امانت تنها ملاک عنایت و رحمت رحیمیّه پروردگار به انسان است و گویی بدون حمل آن، هیچ عملی در نزد خداوند پذیرفته نیست. پس چنین امانتی نمی‌تواند جزمقام ولایت‌اللّهی امر دیگری باشد.

مدارک شیعه

در مدارک شیعه، امانت به امور مختلفی معنا شده؛ از قبیل توحید، دین، عمل به اسلام، عقل، علم، تکالیف الهی و امور دیگر که به اهمّ این موارد ذیل مدارک عامّه اشاره شد. ولی روح و جوهره همه این موارد، در نهایت به مقام ولایت باز می‌گردد؛ زیرا در فرهنگ اهل بیت (ع)، عقل و اسلام و اعتقادات توحیدی و سایر امور مقدّس و معنوی، اگر تحت هدایت و ولایت ولیّ معصوم و منصوب از طرف پروردگار (خواه نبی و یا وصیّ نبی) نباشد، ارزشی ندارد؛ تا به آنجا که در حدیثی معروف میان عامّه و خاصّه، آمده است که: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): مَنْ‏ مَاتَ‏ وَ لَا يَعْرِفُ‏ إِمَامَهُ‏ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً». روایت شده که حارث بن مغیره از امام صادق (ع) درباره این حدیث نبوی پرسید: «جَاهِلِيَّةً جَهْلَاءَ أَوْ جَاهِلِيَّةً لَا يَعْرِفُ‏ إِمَامَهُ‏».

یعنی آیا مراد از جاهلیّت در این بیان نبوی (ص)، در محدوده جهل به امام است و یا جاهلیّتی است که مثل زمان کفر مرده است و درنتیجه، هیچ عملی از او مقبول نیست؟ وامام (ع) پاسخ می‌دهند: «جَاهِلِيَّةَ كُفْرٍ وَ نِفَاقٍ‏ وَ ضَلَالٍ».

در این میان، نصوص فراوانی وجود دارد که اشاره به معنای اصلی امانت، یعنی مقام امامت و ولایت اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نموده است: «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ...﴾ قَالَ هِيَ وَلَايَةُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع)».

توضیح: مرحوم علیّ بن ابراهیم قمّی، سیاق آیه امانت را در راستای معنای امامت معنا می‌کند. به این ترتیب که خداوند در آیات قبل، توصیه به تقوا و گفتار صحیح و بر اساس اصول عقلایی و به دور از اعوجاج و تشابه امر می‌نماید و می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا﴾.

گفتار محکم و صحیح، از اعتقاد درست به توحید و لوازم آن برمی آید و چنین امری درسایه اطاعت از خدا و رسول (ص) است: ﴿يُصْلِحْ لَكُمْ أَعْمَالَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾.

فوز به معنای پیروزی و رسیدن به نعمت و خیر وسلامتی است و توصیف آن در آیه به «عظیم» بیانگر آن است که چنین رستگاری در امور معنوی است؛ و الّا خیرات دنیوی چیزی نیست که خداوند آن را عظیم بداند. تنها فلاح و رستگاری که مقامی بالاتر از آن مفروض نیست، رسیدن به مقام تولّی به ولایت الهی است؛ به گونه‌ای که خداوند همه امور انسان را خود بر عهده گیرد. از همین رو، امام صادق (ع) فوز عظیم را به پذیرش امامت ائمّه (ع) معنا کرده‌اند؛ زیرا تنها در این صورت است که رستگاری نهایی حاصل می‌شود: «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع)‏ فِي قَوْلِهِ‏ ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾ فِي‏ وَلَايَةِ عَلِيٍّ‏ وَ الْأَئِمَّةِ (ع) مِنْ بَعْدِهِ‏ ﴿فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾».

در این سیاق است که خداوند در آیه بعد، درباره عظمت این مقام می‌فرماید: ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ...﴾، «عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا (ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ‏ ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا﴾ فَقَالَ الْأَمَانَةُ الْوَلَايَةُ مَنِ ادَّعَاهَا بِغَيْرِ حَقٍّ‏ فَقَدْ كَفَرَ».

توضیح: ولایت در کلام امام (ع) به معنای ادّعای امامت بر مسلمین و جانشینی پیامبر اکرم (ص) است. کفر نیز در بیان حضرت (ع) جامع شرک و نفاقی است که خداوند در آیه به آن اشاره می‌نماید.

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۵