فقر در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۹ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۹

مقدمه

حاجت، ضعفِ موجب احتیاج، در مقابل غنا^[۱]. فقیر به معنای حاجتمند، تنگدست، تهی‌دست و بینوا^[۲].

﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ﴾^[۳].

فقر در دو جنبه معنوی و مادی در قرآن کریم وارد شده است:

فقر معنوی (ذاتی): ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾^[۴]؛
فقر مادی: ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ﴾^[۵]^[۶].

فقرا از اقشار آسیب‌پذیر اجتماعی هستند که در زیر بار تأمین خانواده پشت خم کرده‌اند و مردم با صدقه دادن و انفاق و دولت اسلامی با صرف مالیات‌هایی همچون زکات، خمس، فی‌ء و... وظیفه تأمین آنها را بر عهده دارند.^[۷]

خط فقر

منظور از خط فقر، نقطه‌ای است که مرحله نهایی فقر را از مرحله ابتدایی غنا جدا می‌کند. در محاسبه پیچیده خط فقر عوامل گوناگونی مؤثرند که مهم‌ترین آنها سه عامل مهم شرایط اقتصادی و سیاسی حاکم بر جامعه، معیارهای ارزشی و فرهنگ عمومی و آداب و رسوم اجتماعی است. بی‌گمان، جز این عوامل، می‌توان عوامل مؤثر دیگری مانند شرایط جنگ یا حوادث غیرمترقبه را در این محاسبه مد نظر قرار داد، اما با تفسیر موسع از شرایط اقتصادی، نظام ارزشی و فرهنگ عمومی، و نیز آداب و رسوم می‌توان سایر عوامل را در این سه مؤلفه ادغام و منظور کرد. چنان که در مقایسه این سه عامل نیز نمی‌توان به طور قاطع آنها را به اهم و مهم تقسیم کرد و بهای بیشتر دادن به یکی از این عوامل بستگی به شرایط عمومی هر جامعه دارد. در این محاسبه که یکی از دو عامل نیاز ضروری و درآمد ضروری معیار قرار می‌گیرند، تشخیص خط فقر با توجه به شرایط سه‌گانه گذشته، نیاز به اصلی و فرعی کردن ضروریات اساسی زندگی یعنی تغذیه، پوشاک و مسکن دارد، تا به تناسب آن درآمد حداقل نیز برای نجات از فقر مشخص شود. می‌توان به تناسب مقدار تغذیه لازم برای ادامه حیات فرد حداقل درآمد را با توجه به شرایط سه‌گانه محاسبه کرد و با همین نسبت حداقل پوشاک و مسکن را در تکمیل محاسبه خط فقر بر محاسبه قبلی افزود و در آمد مناسبی را از مجموع هزینه‌های ضروری به دست آورد. اگر در این محاسبه، میزان رشد و توسعه جامعه نیز ملحوظ شود، مناسبت‌ها و تناسب‌ها دقیق‌تر و پیچیده‌تر می‌شوند و نتیجه‌گیری از این محاسبات دشوارتر می‌شود. مسائل ارزشی و آداب و رسوم در محاسبات خط فقر به شکل خاص و به طور کامل مشخص، اثرگذار هستند. وضعیت اختیاری و اضطراری اشتغال فرد و خانواده را در محاسبات خط فقر باید در نظر گرفت تا انگیزه کار و ایفای نقش و مسئولیت‌پذیری در جامعه آسیب نبیند و بیکاری یا کم‌کاری به صورت فرهنگ عمومی درنیاید. شایع‌ترین شاخص در تعیین خط فقر، محاسبه هزینه و درآمد خانوار به عنوان یک واحد اجتماعی است و با برآورد میزان مصرف غذایی یک خانواده می‌توان به ترتیبی که در مبحث گذشته توضیح داده شد، سایر اقلام ضروری و اساسی زندگی را مشخص کرد. در این محاسبه نباید به برآورد سه قلم اساسی تغذیه، پوشاک و مسکن اکتفا کرد؛ زیرا خانواده به جز این نوع هزینه‌ها، نیازهای جانبی دیگری نیز دارد که اهمیت آنها کمتر از پوشاک نیست، مانند:

هزینه‌های لازم مورد استفاده ضروری در منزل از قبیل وسیله پخت و پز نگهداری غذا و نیز وسایل لباسشویی و بهداشت خانه؛
هزینه‌های سوخت، روشنایی، آب، فاضلاب، و نظایر آن؛
هزینه‌های حمل و نقل و ارتباطات؛
هزینه‌های ضروری نیازهای فرهنگی، تفریحات و سرگرمی‌های سالم.

به هر حال تعیین خط فقر خانوار بر اساس معیارهای برآوردی و کاملاً نسبی در شرایط متفاوت به همان اندازه غیرعلمی و فاقد ارزش عملی است، که کسی ملاک خط فقر هر خانواده را عدم موازنه بین درآمد و هزینه‌های آن قرار دهد که در صورت اخیر در حقیقت، هر خانواده خود باید در مورد وضعیتش در خصوص فقر و غنا اظهار نظر کند. بالاخره واقع‌بینی ایجاب می‌کند که در محاسبات خط فقر، مسائلی چون تورم، رشد جمیعت، شرایط اقتصادی کشور و اوضاع سیاسی حاکم نیز منظور شود و به این ترتیب در هر قدم که با معیار جدیدی مواجه می‌شویم، ابهام جدیدی بر انبوه ابهام‌های گذشته افزوده می‌شود. محاسبه ارقام لازم برای فقرزدایی به سادگی برآورد اقلام ریالی مورد نیاز برای امور استخدامی و سرانه حقوق بگیران دولت نیست و ارقام فقرزدایی باید در لابه‌لای برنامه کلان دولت در بخش‌های مختلف مانند پروژه‌های صنعتی، کشاورزی و خدمات جهت ارتقای سطح زندگی آحاد مردم منظور شود و در مسائلی چون اشتغال و ایجاد مشاغل کاری صرف شود و بخش‌نگری در آن گمراه‌کننده است و باید با کلان‌نگری حل و فصل شود^[۸].^[۹]

منابع

پانویس

↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۱۵۰.
↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۸۷.
↑ «(بخشی از این غنیمت‌ها) برای مستمندان مهاجری است که از خانه‌ها و دارایی‌های خود، رانده شده‌اند» سوره حشر، آیه ۸.
↑ «ای مردم! شما نیازمندان درگاه خداوند هستید و خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره فاطر، آیه ۱۵.
↑ «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان» سوره توبه، آیه ۶۰.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۹، ص۱۱۹.
↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۴۸.
↑ فقه سیاسی، ج۴، ص۹۶-۱۰۰ و ۱۰۳.
↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۷۹۰.

[1] خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۱۵۰.

[2] بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۸۷.

[3] «(بخشی از این غنیمت‌ها) برای مستمندان مهاجری است که از خانه‌ها و دارایی‌های خود، رانده شده‌اند» سوره حشر، آیه ۸.

[4] «ای مردم! شما نیازمندان درگاه خداوند هستید و خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره فاطر، آیه ۱۵.

[5] «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان» سوره توبه، آیه ۶۰.

[6] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۹، ص۱۱۹.

[7] نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۴۸.

[8] فقه سیاسی، ج۴، ص۹۶-۱۰۰ و ۱۰۳.

[9] عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۷۹۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

@@ خط ۱۶: / خط ۱۶: @@
 [[فقرا]] از اقشار آسیب‌پذیر [[اجتماعی]] هستند که در زیر بار تأمین [[خانواده]] پشت [[خم]] کرده‌اند و [[مردم]] با [[صدقه دادن]] و [[انفاق]] و [[دولت اسلامی]] با صرف مالیات‌هایی همچون [[زکات]]، [[خمس]]، [[فی‌ء]] و... [[وظیفه]] تأمین آنها را بر عهده دارند.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص: ۴۴۸.</ref>
+==خط فقر==
+منظور از خط فقر، نقطه‌ای است که مرحله نهایی [[فقر]] را از مرحله ابتدایی [[غنا]] جدا می‌کند. در [[محاسبه]] پیچیده خط فقر عوامل گوناگونی مؤثرند که مهم‌ترین آنها سه عامل مهم شرایط [[اقتصادی]] و [[سیاسی]] [[حاکم]] بر [[جامعه]]، معیارهای ارزشی و [[فرهنگ عمومی]] و [[آداب و رسوم]] [[اجتماعی]] است.
+بی‌گمان، جز این عوامل، می‌توان عوامل مؤثر دیگری مانند شرایط [[جنگ]] یا حوادث غیرمترقبه را در این محاسبه مد نظر قرار داد، اما با [[تفسیر]] موسع از شرایط اقتصادی، [[نظام ارزشی]] و فرهنگ عمومی، و نیز آداب و رسوم می‌توان سایر عوامل را در این سه مؤلفه ادغام و منظور کرد.
+چنان که در مقایسه این سه عامل نیز نمی‌توان به طور [[قاطع]] آنها را به [[اهم و مهم]] تقسیم کرد و بهای بیشتر دادن به یکی از این عوامل بستگی به شرایط عمومی هر جامعه دارد.
+در این محاسبه که یکی از دو عامل نیاز ضروری و درآمد ضروری معیار قرار می‌گیرند، تشخیص خط فقر با توجه به شرایط سه‌گانه گذشته، نیاز به اصلی و فرعی کردن ضروریات اساسی [[زندگی]] یعنی [[تغذیه]]، [[پوشاک]] و [[مسکن]] دارد، تا به تناسب آن درآمد حداقل نیز برای [[نجات]] از فقر مشخص شود.
+می‌توان به تناسب مقدار تغذیه لازم برای ادامه [[حیات]] فرد حداقل درآمد را با توجه به شرایط سه‌گانه محاسبه کرد و با همین نسبت حداقل پوشاک و مسکن را در تکمیل محاسبه خط فقر بر محاسبه قبلی افزود و در آمد مناسبی را از مجموع هزینه‌های ضروری به دست آورد.
+اگر در این محاسبه، [[میزان]] [[رشد]] و [[توسعه]] جامعه نیز ملحوظ شود، مناسبت‌ها و تناسب‌ها دقیق‌تر و پیچیده‌تر می‌شوند و نتیجه‌گیری از این محاسبات دشوارتر می‌شود.
+مسائل ارزشی و آداب و رسوم در محاسبات خط فقر به شکل خاص و به طور کامل مشخص، اثرگذار هستند. وضعیت اختیاری و [[اضطراری]] [[اشتغال]] فرد و [[خانواده]] را در محاسبات خط فقر باید در نظر گرفت تا [[انگیزه]] کار و ایفای نقش و [[مسئولیت‌پذیری]] در [[جامعه]] آسیب نبیند و [[بیکاری]] یا کم‌کاری به صورت [[فرهنگ عمومی]] درنیاید.
+شایع‌ترین شاخص در تعیین [[خط فقر]]، [[محاسبه]] هزینه و درآمد خانوار به عنوان یک واحد [[اجتماعی]] است و با برآورد [[میزان]] [[مصرف]] غذایی یک [[خانواده]] می‌توان به ترتیبی که در مبحث گذشته توضیح داده شد، سایر [[اقلام]] ضروری و اساسی [[زندگی]] را مشخص کرد.
+در این محاسبه نباید به برآورد سه قلم اساسی [[تغذیه]]، [[پوشاک]] و [[مسکن]] اکتفا کرد؛ زیرا خانواده به جز این نوع هزینه‌ها، نیازهای جانبی دیگری نیز دارد که اهمیت آنها کمتر از پوشاک نیست، مانند:
+#هزینه‌های لازم مورد استفاده ضروری در [[منزل]] از قبیل وسیله پخت و پز نگهداری [[غذا]] و نیز وسایل لباسشویی و [[بهداشت]] [[خانه]]؛
+#هزینه‌های سوخت، [[روشنایی]]، آب، فاضلاب، و نظایر آن؛
+#هزینه‌های حمل و نقل و [[ارتباطات]]؛
+#هزینه‌های ضروری نیازهای [[فرهنگی]]، تفریحات و سرگرمی‌های سالم.
+به هر حال تعیین خط فقر خانوار بر اساس معیارهای برآوردی و کاملاً نسبی در شرایط متفاوت به همان اندازه غیرعلمی و فاقد [[ارزش]] عملی است، که کسی ملاک خط فقر هر خانواده را عدم [[موازنه]] بین درآمد و هزینه‌های آن قرار دهد که در صورت اخیر در [[حقیقت]]، هر خانواده خود باید در مورد وضعیتش در خصوص [[فقر]] و [[غنا]] اظهار نظر کند.
+بالاخره [[واقع‌بینی]] ایجاب می‌کند که در محاسبات خط فقر، مسائلی چون تورم، [[رشد]] جمیعت، شرایط [[اقتصادی]] [[کشور]] و اوضاع [[سیاسی]] [[حاکم]] نیز منظور شود و به این ترتیب در هر قدم که با معیار جدیدی مواجه می‌شویم، ابهام جدیدی بر انبوه ابهام‌های گذشته افزوده می‌شود.
+محاسبه ارقام لازم برای [[فقرزدایی]] به [[سادگی]] برآورد اقلام ریالی مورد نیاز برای امور استخدامی و سرانه [[حقوق]] بگیران [[دولت]] نیست و ارقام فقرزدایی باید در لابه‌لای برنامه کلان دولت در بخش‌های مختلف مانند پروژه‌های صنعتی، [[کشاورزی]] و خدمات جهت ارتقای سطح زندگی [[آحاد]] [[مردم]] منظور شود و در مسائلی چون [[اشتغال]] و ایجاد [[مشاغل]] کاری صرف شود و بخش‌نگری در آن [[گمراه‌کننده]] است و باید با کلان‌نگری حل و فصل شود<ref>فقه سیاسی، ج۴، ص۹۶-۱۰۰ و ۱۰۳.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۷۹۰.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}
 # [[پرونده:1379779.jpg|22px]] [[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم''']]
+# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
 {{پایان منابع}}