بحث:زمین در قرآن

ارض

﴿وَإِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا...﴾. ﴿وَقَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى تَفْجُرَ لَنَا مِنَ الْأَرْضِ يَنْبُوعًا﴾. مشهور این است: آیات فوق در مورد اهل «مکه» نازل شده است که تصمیم گرفتند پیامبر(ص) را از مکه بیرون کنند و بعداً این تصمیم، فسخ و مبدل به تصمیم بر اعدام پیامبر(ص) در مکه گردید و به دنبال آن خانه پیامبر(ص) را از هر سو محاصره کردند اما همان گونه که می‌دانیم، پیامبر(ص) از این حلقه محاصره به طرز اعجاز آمیزی بیرون آمده به سوی مدینه حرکت کرد و سرآغاز هجرت گردید.

ولی بعضی گفته‌اند: «این آیات، در رابطه با پیشنهاد یهود «مدینه» نازل شده است که: برای خارج کردن پیامبر(ص) از مدینه به خدمتش رسیده گفتند این سرزمین، سرزمین انبیا نیست، سرزمین پیامبران شام است اگر می‌خواهی دعوتت پیشرفت کند باید به آنجا بروی! اما با توجه به این که: این سوره «مکی» است، تناسبی با این شأن نزول ندارد، به علاوه، جمله‌های آیات فوق چنان که خواهیم دید نیز، متناسب با محتوای این شأن نزول نیست». آیات قرآن را مشرکان مکه لجوجانه رد کردند و گفتند: ای محمد ما به تو ایمان نمی‌آوریم مگر آنکه زمین را بشکافی و از زمین مکه برای ما چشمه‌ای جاری سازی. در روایت اسلامی آمده است که آنها از پیامبر خواستند: «نهرهای آب، همچون نهرهای شام و عراق در این سرزمین خشک و بی‌آب جاری سازد».

چکیده

این درخواست‌ها بهانه‌جویی بود و از آنجا که مکه سرزمین خشک و سوزانی بود هدفی جز عناد با پیامبر نداشتند. محلی که کفار این درخواست را کردند چنانکه ذکر شد شهر «مکه» بود.

ارض

﴿وَقُلْنَا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرَائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ﴾. برای رسیدن به هدف، بهتر آن است که سخن کوتاه کنیم و به اصل موضوع بپردازیم.

منظور از ارض در این آیه کدام سرزمین است؟

در مبارزه حضرت موسی با فرعون و فرعونیان به اینجا می‌رسیم که آنان از دریا عبور کردند و دشمنان آنها غرق در امواج خروشان دریا شدند. «خداوند به بنی اسرائیل دستور داد: اکنون که بر دشمن پیروز شدید در ارض معهود سکونت جوئید. آیا منظور سرزمین مصر است (همین کلمه در آیه قبل که می‌گوید فرعون می‌خواست آنها را از سرزمین بیرون کند به همین معنی آمده و آیات دیگر قرآن نیز می‌گوید که بنی اسرائیل وارث فرعونیان شدند). یا این که اشاره به سرزمین مقدس فلسطین است؛ زیرا بنی اسرائیل بعد از این ماجرا به سرزمین فلسطین رفتند و مأمور شدند که در آن وارد شوند ولی ما بعید نمی‌دانیم که هر دو سرزمین منظور بوده باشد زیرا بنی اسرائیل به شهادت آیات قرآن، وارث زمین‌های فرعونیان شدند و هم مالک سرزمین فلسطین». به نظر نگارنده بنی اسرائیل وارد فلسطین شدند و حکم اسکان در این سرزمین صراحت دارد فلذا در این مقطع؛ «ارض» می‌تواند تنها «فلسطین» را مقصد نهایی خود قرار دهد.

ارض

﴿إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ فِي الْأَرْضِ وَآتَيْنَاهُ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ سَبَبًا﴾. در آیه ۸۳ خداوند به پیامبر می‌فرماید که از تو درباره ذوالقرنین می‌پرسند. این سوال سومین سوال گروهی از قریش می‌باشد. آیه ۸۴ جواب سوال است. می‌فرماید: ما در روی زمین او را حکومت بخشیدیم. واضح است که ارض در این جا مطلق زمین نمی‌باشد؛ چراکه ذوالقرنین به تمامی کره خاکی حاکمیت نداشته است. پس ارض در اینجا محدوده ایی را شامل می‌شود که در تصرف ذوالقرنین بوده است. ایران در دوران سلطنت کوروش از سمت جنوب به بحر عمان، خلیج فارس و شبه جزیره عربستان؛ از سمت شمال به دریای خزر، قفقاز و رود سیحون؛ از مشرق به رود سند و از سمت مغرب به دار دانل (هلسپونت) ختم می‌شد.

ارض

﴿قَالَ أَجِئْتَنَا لِتُخْرِجَنَا مِنْ أَرْضِنَا بِسِحْرِكَ يَا مُوسَى﴾.

﴿قَالُوا إِنْ هَذَانِ لَسَاحِرَانِ يُرِيدَانِ أَنْ يُخْرِجَاكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ...﴾.

﴿يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ﴾.

هارون و موسی به سحر و جادو متهم شده‌اند. فرعون برای اینکه از احساسات میهن پرستی سو استفاده کند می‌گوید: هارون و موسی؛ شما قبطیان را از سرزمینتان بیرون خواهند کرد. کاملاً مشخص است که «ارض» در این سه آیه «سرزمین مصر» را شامل می‌شود.

ارض

﴿قَالُوا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِنَّ يَأْجُوجَ وَمَأْجُوجَ مُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ﴾.

آشنایی با یأجوج و مأجوج

اگر با یأجوج و مأجوج آشنایی پیدا کنیم به مکانی که آنها فساد کرده‌اند به راحتی پی خواهیم برد: «در دو سوره، از سوره‌های قرآن کریم، از این اقوام یاد شده است و گرچه این دو واژه، عبری به نظر می‌رسند، اما عبری نیستند زیرا در زبان یونانی، «گاگ»» Gog و «ماگاگ» Magog گفته می‌شود و در ترجمه سبغینی تورات نیز به همین شکل وارد شده، و در اروپا با نام «سیت»» Seyth یا «اسکیت»، شناخته شده‌اند. این اقوام «یأجوج» و «مأجوج»، دو قوم، از اقوام وحشی بیابان بوده‌اند که در شمال غربی دریای مازندران می‌زیسته، و مردمی بی‌باک، بوده‌اند، که از راه داغستان و «آلان» (اران = جمهوری آذربایجان کنونی) و گاه از شمال خراسان می‌تاخته و اگر مانعی در راه خود نمی‌دیده‌اند، تا ارمنستان و شام و آسیای کوچک پیش می‌رفته و چپاول می‌کرده‌اند. بخشی از این قبائل در روزگاران اخیر، در اروپا«میگر» و در آسیا «تاتار» نامیده شده‌اند و تردید نیست که شاخه‌ای از این قبائل در ۶۰۰ پیش از میلاد، در سواحل دریای سیاه پراکنده شده و از راه کوه‌های قفقاز به آسیای غربی تاخته‌اند و مسلم است که مردم کوهستان، از غارتگری آنان، به «ذوالقرنین» (کوروش) شکایت برده‌اند، و کوروش برای جلو‌گیری از حملات آنان سد معروف را بنا نهاده است. (برای توضیح بیشتر، رجوع شود به «ذوالقرنین»). اما در روزگاران قدیم که تاریخ مانند امروزه، جمله تحقیقی و عالمانه نداشته است، درباره یأجوج و مأجوج، افسانه‌های بسیار رواج داشته و مردم و حتی نویسندگانی آنان را موجوداتی عجیب الخلقه پنداشته‌اند». مرکز طغیان یأجوج و مأجوج در «شمال غربی ایران و غرب دریای خزر در قفقاز» بوده است. ارض مندرج در این آیه به این محدوده جغرافیایی دست گذاشته است که ما آن را روشن ساختیم.

ارض

﴿وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ﴾. اینکه ارض در این آیه کجاست با بازخوانی مطالب چندی قابل شناسایی است. صاحب «قصص یا داستان‌های شگفت انگیز قرآن مجید» چنین اظهار نظر می‌کند: «حقیر گوید آن زمین شامات بوده و برکات ظاهره و باطنه آن زمین بسیار است از خوبی آب و کثرت آن و نیکی هوا و به جهت آن و فراوانی فواکه و نعمت‌ها در آن و اینکه بعثت اکثر پیغمبران در آن سرزمین بوده و شرایع و خیرات و کمالات از آنجا سرچشمه گرفته و به جهانیان رسیده [است]».

برخی از علما چنین نظر می‌دهند: «گرچه نام این سرزمین صریحاً در قرآن نیامده ولی با توجه به آیه اول سوره اسرا ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ﴾ معلوم می‌شود همان سرزمین شام و بیت المقدس است که سرزمینی است هم از نظر ظاهری پربرکت، حاصل‌خیز و سرسبز و هم از نظر معنوی،؛ چراکه کانون پرورش انبیا بوده است». به طور کلی می‌توان گفت سرزمین پربرکت در این آیه؛ «سرزمین فلسطین» و دلیل آن هم آیه آغازین سوره اسراست.

ارض

﴿وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ عَاصِفَةً تَجْرِي بِأَمْرِهِ إِلَى الْأَرْضِ...﴾. حضرت سلیمان بر باد حکم می‌راند و قرآن او را از جمله انبیاء دانسته است. «بادها تنها مسیر سرزمین مبارک (شام) که قرارگاه سلیمان بود در تسخیر او نبودند بلکه طبق آیه ۳۶ سوره «ص» به هر جا که می‌خواست حرکت می‌کردند. بنابراین تصریح به نام سرزمین مبارک بیشتر به خاطر آن است که مرکز حکومت سلیمان را تشکیل می‌دهد». این بود دیدگاه تفسیر نمونه. به نظر می‌رسد گرچه در دیگر آیات قرآنی پی می‌بریم که حضرت سلیمان باد را به هر جا کجا فرمان می‌داد حرکت می‌کرد ولی روان شدن باد در این آیه به سوی «سرزمین شام و فلسطین» بوده است.

ارض

﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ﴾. «حکایت شده که وقتی مسلمانان به مدینه مهاجرت کردند، قبایل جزیرة العرب و مکه بر ضد آنان شوریدند و آنان با مخالفت‌ها و تهدیدهای فراوانی رو به رو شدند و زندگی نا امنی داشتند. به طوری که همواره در حالت آماده باش نظامی بودند و شب و روز اسلحه را با خود داشتند. این حالت بر مسلمانان سخت آمد و برخی گفتند: تا کی این حالت ادامه دارد؟ آیه فوق بدین مناسب فرود آمد و به آنان مژده داد که زمان پیروزی و آرامش فرا خواهد رسید.

مقصود از «ارض» در این آیه یا کل جهان و حکومت جهانی است و یا بخشی از زمین؛ البته با توجه به این که حکومت پیشینیان که در این آیه به آنها اشاره شده، شامل بخشی از زمین می‌شد، مانعی ندارد که مقصود از «ارض» بخشی از زمین باشد». در این باره که به ایمان آوردگان وعده داده شده است که جانشین باشند نظر پژوهشگران و خبرنگاران قرآن در سه محور قابل دسته‌بندی هستند. به نظر ما از آنجا که روی صحبت با مهاجرین است و به آنان وعده داده می‌شود که نگران تهدیدهای قبایل مکه و جزیرة العرب نباشند چون آنها را به زیر خواهند کشید پس ارض؛ همان «مکه» خواهد بود.

ارض

﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ﴾. فرعون کار را به جایی رساند که دعوی خدایی کرد. «تعبیر به الارض (زمین) اشاره به سرزمین مصر و اطراف آن است و از آنجا که یک قسمت مهم آباد روی زمین در آن روز، آن منطقه بوده این واژه به صورت مطلق آمده است. این احتمال نیز وجود دارد که الف و لام برای عهد و اشاره به سرزمین مصر باشد».

نظر تفسیر قرآن مهر را نیز ملاحظه فرمایید: «در واقع فرعون در زمین (مصر) برتری جویی کرد... در این آیات بخشی از سرگذشت موسی بیان شده است... مقصود از «الارض» در این آیات همان سرزمین مصر است که آبادترین منطقه زمین و تحت تسلط سلسله فرعون‌ها بود و بنی اسرائیل به آن سرزمین کوچ کردند و کم کم تحت سلطه فرعونیان در آمدند. روش حکومت‌داری فرعون، همان روش مستکبران در طول تاریخ و بر اصل «تفرقه بیفکن و حکومت کن» استوار بود. او مردم مصر را به دو گروه قبطیان (یعنی مردم بومی مصر) و سبطیان (یعنی مهاجران بنی اسرائیل) تقسیم کرده بود و به گروه اول همه امکانات مادی و رفاهی را داده بود و گروه دوم را به صورت بردگان و کنیزان فقیر نگه می‌داشت و از آنان در ساختن اهرام بزرگ مصر استفاده می‌کرد، به طوری که برای ساختن هرم معروف «خوفو» یکصد هزار برده در طول بیست سال کار کردند و هزاران نفر از آنان در این راه کشته شدند». �

ارض

1. ﴿وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِيَ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا كَانُوا يَحْذَرُونَ﴾.
2. ﴿إِنْ تُرِيدُ إِلَّا أَنْ تَكُونَ جَبَّارًا فِي الْأَرْضِ...﴾.
3. ﴿وَاسْتَكْبَرَ هُوَ وَجُنُودُهُ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ إِلَيْنَا لَا يُرْجَعُونَ﴾.

برخی از علما بر این باوراند که «تمکین ضعفاء در زمین به این معنی است که مکان و جائی به ایشان دهد که مالک آنجا شوند و در آن استقرار یابند». هامان وزیر فرعون بوده و از اختیار و قدرت برخوردار بوده است. آیه ۱۹ فرعون و فرعونیان را می‌گوید که فرعونیان «بر قبطی‌ها و بنی اسرائیل حکومت ظالمانه‌ای داشتند و از روی ستمگری و خودخواهی به فساد می‌پرداختند تا جایی که خود را خدا قرار داده بودند». آیه ۳۹ هم همین معنا را می‌رساند. «قارون تکیه بر ثروت و زینت و گنج‌ها و علم و دانشش کرد و فرعون و هامان تکیه بر لشکر و قدرت نظامی و نیروی تبلیغاتی عظیم در میان توده‌های نا آگاه... خداوند، فرمان نابودی «قارون» را به زمینی داد که مهد آسایش او بوده و فرمان نابودی «فرعون و هامان» را به آبی که مایه حیات است». ما در این کتاب در جای خود آورده‌ایم که فرعون چگونه به سزای عملش رسید و یا قارون چگونه هلاک گردید. با این حساب از شرح بیشتر خودداری می‌کنیم و تنها به این گفته بسنده می‌کنیم که ارض در این آیه کشور باستانی «مصر» را شامل می‌شود.

ارض

﴿وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا...﴾. گفته‌اند: حارث بن نوفل به خدمت پیامبر اکرم(ص) آمد و گفت: ما می‌دانیم که گفتار شما حق است اما ترس از این داریم که اگر به تو ایمان بیاوریم بر ما حمله‌ور شوند و نهایتاً ما را از سرزمین خودمان بربیایند ما قدرت مقابله با آنها را نداریم. این آیه به مؤمنین «مکه» نازل شده تا اگر توان غلبه بر مشرکان را ندارند هجرت نمایند. �

ارض

﴿فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الْأَرْضَ...﴾. «قارون پسر عموی موسی و مردی با ثروت بیش از حد بود. قارون به خاطر ثروت و گنج‌هایی که خداوند به او عطا فرموده بود، بر دیگران تکبر ورزید و خود را برتر از آنان دید». «وی از ثروتمندان افسانه‌ای و گردنکشان بی‌ایمان بنی اسرائیل، از مشاوران و همدستان فرعون و از مخالفان و منکران موسی(ع) بود که داستان ثروت بی‌کران و شومش در ادبیات فارسی و عربی مطرح است».

قارون در تورات

قارون در تورات به نام «قُورح» معرفی شده است. قاموس کتاب مقدس درباره‌اش می‌نویسد: «وی در میان جماعتی بود که بر موسی و هارون شوریدند». دائرة المعارف کتاب مقدس می‌گوید: «او رهبری شورش بر علیه موسی و هارون را برعهده داشت... اعتراض قورح در حقیقت ناشی از حسادتی بود که به موسی داشت».

قارون در مصر

«در مصر نام چند دریا با نام او آمیخته است، از جمله برکه القارون (که در محل دریای موریس در قیوم واقع است) و در پیرامون آن شهرکی به نام مدینه القارون ساخته شده است». فیوم در دریای موسی (رود نیل) قرار دارد. تاریخ انبیای سید هاشم رسول محلاتی بعد از نقل تفسیر علی بن ابراهیم می‌نویسد: از این نقل مشخص می‌شود که جریان مزبور و داستان هلاکت قارون در وادی تبع اتفاق افتاده ولی معلوم نیست آن گنج‌های بی‌حساب و اندوخته‌ها نیز همراهش بوده یا در جای دیگر بوده و به زمین فرورفته و البته احتمال اول بعید است». با این اوصاف در محلی که قارون و گنج‌هایش در زمین فرو رفتند و آن محل «مصر» باشد شکی وجود ندارد.

ارض

﴿وَأَوْرَثَكُمْ أَرْضَهُمْ وَدِيَارَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ وَأَرْضًا لَمْ تَطَئُوهَا وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرًا﴾. «پس از پیروزی در جنگ بنی قریظه، پیامبر به خیبر لشکر کشید. خیبر هفت قلعه تو در تو بود، که مسلمانان در حمله اول و در یک روز سه قلعه آن را گشودند، یهودیان تسلیم شده تقاضای صلح نمودند و با پرداخت مبلغ گزاف و معتنابهی، از محاصره رهایی یافتند. در این جنگ ۱۵ تن از مسلمانان و ۹۳ تن از یهودیان کشته شدند. این جنگ در سال ششم هجری روی داد. هفت قلعه‌ای که به دست مسلمین فتح شد عبارت بود از: قلعه کتیبه، قلعه ناعم، قلعه شق، قلعه قموس، قلعه نطاه، قلعه وطیح و قلعه سلالم».

خیبر کجاست؟

«خیبر در شش منزلی شمال شرقی مدینه واقع است. ابن خرداد به در وصف نواحی مدینه از خیبر نام برده است استخری به زراعت و نخلستان فراوان اشاره کرده است. ابن رسته نیز خیبر را از نواحی مدینه آورده است. مقدسی خیبر را جزء نواحی مدینه به شمار می‌آورد و می‌نویسد: خیبر شهری استوار است. جامعی خوب دارد و دری که امیرالمؤمنین علی(ع) آن را از جا برکند در آن جاست. مؤلف آثار البلاد و اخبار العباد نیز خیبر را قلاعی دانسته در نزدیکی مدینه به طرف شام که خرمای بسیار و زراعت بی‌شمار دارد. به گفته روضه الصفا: خیبر بر سر راه مدینه به شام است دکتر اصغر قائدان در صفحه ۳۲۰ کتاب تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره نوشته است: خیبر در ۱۲۰ کیلومتری جنوب مدینه واقع شده و تا فدک ده کیلومتر فاصله دارد.

منابع

1. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن